Zolder
Zolder werd voor het eerste vermeld in 1154 als Surle, wat zuur bos betekent. Het dorp behoorde samen met Zonhoven, Houthalen en het gebied Houweiken in het zuiden van de huidige deelgemeente Heusden tot het Land van Vogelsanck dat bestuurd werd vanuit het gelijknamige kasteel Vogelsanck in Zolder. Het dorp had zijn eigen schepenbank en bleef tot aan de Franse Revolutie een deel van het Land van Vogelsanck dat sinds 1741 in handen was van de familie de Villenfagne de Vogelsanck.
De kerk toegewijd aan de H. Vincentius werd in 1304 door Arnold V, graaf van Loon, aan de abdij van Averbode geschonken die er het begevingsrecht had. Averbode benoemde pastoors en inde de tienden (voorheen door de abdij van Herkenrode).
De inwoners van Zolder leefden van de kleine landbouw. De schapenteelt leverde veel wol voor de Loonse lakennijverheid. Verder werd er in Zolder koren en hennep geteeld voor het vervaardigen van visnetten, die verkocht werden aan kooplui van Zeeland en Holland. Onder impuls van de abdijen van Herkenrode en Averbode werden Kempense vennen uitgegraven tot visvijvers, vermits in de abdijen grote behoeft bestond aan vis. De Zolderse moerassen leenden zich goed tot de aanleg van visvijvers, waarvan de meeste nog bestaan en de grootste circa 40 ha bedroeg.
Zolder
Van de schansen in Zolder rest er niets meer. Voor informatie dient dan ook gezocht in oude documenten. In het centrum, vlak bij de kerk was er De Mot. Aan de oostelijke grens van Zolder was er de schans 'Op de Voort'. In 1635 is er sprake van een schans die werd gebouwd zonder de toelating van de heer van Vogelsanck. Maar welke schans werd bedoeld? Mogelijk was de Brandenborch-site ook een schans.
Bolderberg - Viversel - Boekt
In Viversel was de kerksite behoorlijk ruim omgracht, zodat dit mogelijk ook dienstig was als schans.
In Boekt was er één schans. In Bolderberg waren er geen schansen zoals deze werden opgericht in de omliggende dorpen. Maar er waren wel twee omgrachte domeinen: één van de abdij van Herkenrode, één van de abdij van Averbode. Het is aangetoond dat beiden dienst hebben gedaan als schansplaats voor de lokale bevolking :
Een eigenaardig gegeven is de "Feste schans". Deze site is wel zo genoemd op de kadasterplannen, maar is dit wel een schans en en zo ja voor wie dan wel? De omgeving daar was héél erg dun bevolkt....
Buiten deze omgrachte domeinen waren er ook de kastelen van Vogelzang en Terlaemen (Bolderberg) die volledig waren omgracht, evenals de Norbertijnenpastorie in Zolder centrum. Maar zeker deze laatste is in het schansenverhaal eerder (te) jong.
Anderzijds is er de Sint Hubertus- en Vincentiuskerk waarvan de onderbouw van de toren dateert uit de 14de eeuw en was opgevat als weertoren. Maar in het schansenverhaal is die dan weer te oud... De toegang op gelijkvloers niveau is een recentere restauratieve ingreep, die daarmee de verwijzing naar weertoren verstoort.
(met dank aan Marcel Gijbels voor schansen-info Bolderberg en foto's st-Jobgilde en aan Paul Rogiers voor de info over Brandenborch en Boekt).
Kaart rechts: Bolderberg-Viversel-Boekt op de militaire kaart Vandermaelen (1851).
Schans van Herkenrode (donker blauw)
Bolderbergse winning (licht blauw)
Viversel (oranje)
Schans van Boekt (Groen)
Feste (Paars)
Foto rechts: de Sint Hubertus en Vincentiuskerk. Het oude weertorengedeelte is opgetrokken in roestbruinkleurige Diestiaan (ijzerzandsteen).
Kaart links: uittreksel uit de Atlas der Buurtwegen.
De complexe omgrachting van het belangrijke kasteel Vogelzanck.
Foto rechts: Kasteel Vogelzanck met de nog aanwezige omgrachting. Het oudste torengedeelte (achter de klimopbegroeiing) dateert al van rond 1000.
Kaart links: Atlas van Ferraris (1777) met weergave van het kasteel van Terlamen.
Foto rechts: Zicht van aan de Bolderbergse kluis naar het kasteel met op de voorgrond een grote visvijver.
Kaart links: Uittreksel uit de Atlas der Buurtwegen.
Bovenaan de omgrachte pastorie. Het Domherenhuis dateert pas uit 1795.
Foto rechts: de norbertijnenpastorie uit 1742 in haar huidige staat. Het gebouw wordt nu het Woutershof genoemd, naar de familie Wouters die het goed op het einde van de 18de eeuw als zwart goed kocht.
