7.4 अव्ययीभावः avyayībhāvaḥ 

·         В данной самасе पूर्वपदम् pūrvapadam सामान्यतः sāmānyataḥ - почти всегда будет अव्ययम् avyayam -

- это могут быть उपसर्गाः upasargāḥ  - большинство из 22 упасарг

- другие अव्ययानि avyayāni - यथा, इति, सह, यावत् … yathā, iti, saha, yāvat …

- иногда (очень редко) это может быть не авйайам अनव्ययम् anavyayam - पार, मध्य, संख्यावाचकम् pāra, madhya, saṃkhyāvācakam (त्रिमुनि[1], सप्तगङ्गम्[2] trimuni , saptagaṅgam)

НО! Не везде, где первое слово – अव्ययम्, самаса будет अव्ययीभावः

Чтобы сказать, что это अव्ययीभावः, следующие признаки должны быть соблюдены -

1.  समस्तपदं सर्वदा अव्ययं भवति samastapadaṃ sarvadā avyayaṃ bhavati – самастападам всегда будет неизменным словом. Склоняемая субанта участвует в этой самасе, но, встав в самаста падам, вся самаста-падам становится अव्ययम्. Поэтому так и называется –

अनव्ययम् अव्ययम् भवति – अव्ययीभावः anavyayam avyayam bhavati - avyayībhāvaḥ

2.  पूर्वपदार्थप्रधानः pūrvapadārthapradhānaḥ - первое слово в этой самасе – главное.

Что значит «быть главным» - प्रधानः pradhānaḥ ? क्रियया सह अन्वयं प्राप्नोति kriyayā saha anvayaṃ prāpnoti – значит именно это слово объясняется глаголом –

कृष्णस्य समीपे तिष्ठति - उपकृष्णम् (कुत्र तिष्ठति? समीपे तिष्ठति)

kṛṣṇasya samīpe tiṣṭhati - upakṛṣṇam (kutra tiṣṭhati? samīpe tiṣṭhati)

रामस्य पश्चात् भरतः जातः – अनुरामम् (कदा जातः? पश्चात् जातः)

rāmasya paścāt bharataḥ jātaḥ - anurāmam (kadā jātaḥ? paścāt jātaḥ)

Почему важно понимать, какое слово главное? Взгляните на пример[3] -

o   कार्यक्रमे निर्विघ्नं भवतु - विघ्नस्य अभावः भवतु इति, ‘अभावस्य’ प्रधान्यम् – अव्ययीभावसमासः

kāryakrame nirvighnaṃ bhavatu - vighnasya abhāvaḥ bhavatu iti, 'abhāvasya' pradhānyam - avyayībhāvasamāsaḥ (पूर्वपदार्थप्रधानः pūrvapadārthapradhānaḥ)

o   कार्यक्रमः निर्विघ्नः भवतु - निर्गतः विघ्नः यस्मात् सः, निर्विघ्नः - प्रादिबहुव्रीहिः (कार्यक्रमस्य विशेषणम्)

kāryakramaḥ nirvighnaḥ bhavatu - nirgataḥ vighnaḥ yasmāt saḥ, nirvighnaḥ - prādibahuvrīhiḥ (kāryakramasya viśeṣaṇam) (अन्यपदार्थप्रधानः anyapadārthapradhānaḥ)

3.  अव्ययीभावः avyayībhāvaḥ является नित्यसमासः nityasamāsaḥ - это означает, что мы не можем дать विग्रहवाक्यम् vigrahavākyam, используя те же самые слова, что стоят в самаста-падам –

उपकृष्णम् upakṛṣṇam ≠ कृष्णस्य उप kṛṣṇasya upa т.к. उप не используется независимо.

अव्ययीभावः avyayībhāvaḥ самас существет много, они регулируются сутрами. 

 Для общего обзора нам нужно запомнить основные 6 паттернов -

1. उप = समीपे upa = samīpe - рядом

उपग्रामम् - ग्रामस्य समीपम् upagrāmam - grāmasya samīpam – рядом с деревней

उपगिरि - गिरेः समीपम् upagiri - gireḥ samīpam – рядом с горой

2. अनु - पश्चात्, योग्यम् anu - paścāt, yogyam – после; целесообразность/подходя/соотв-но

रामस्य पश्चात् - अनुरामम् rāmasya paścāt – anurāmam – после Рамы (рожденный, т.е. Бхарата)

रूपस्य योग्यम् - अनुरूपम् rūpasya yogyam - anurūpam («заслуживая такой же формы», соответственно)

गुणस्य योग्यम् - अनुगुणम् guṇasya yogyam - anuguṇam (соответственно)

सीतायाः पश्चात् - अनुसीतम् sītāyāḥ paścāt – anusītam – после Ситы (следуя за Ситой (в разговоре, действии и др))

गुरोः पश्चात् - अनुगुरु guroḥ paścāt – anuguru

3. अधि - तस्मिन् (अधिकरणम्) adhi - tasmin (adhikaraṇam) – место, в значении 7го падежа

अधिहरि - हरौ adhihari – harau – в Хари

अधिराज्यम् - राज्ये adhirājyam – rājye – в царстве

अधिनदि – नद्याम् adhinadi – nadyām – в реке

अध्यात्मम् - आत्मनि adhyātmam – ātmani – то(т), что находится внутри себя, внутри «Я»[4]

4. निर् - अभावः nir - abhāvaḥ - отсутсвие

जनानाम् अभावः - निर्जनम् janānām abhāvaḥ - nirjanam – отсутствие людей

मशकानाम् अभावः - निर्मशकम् maśakānām abhāvaḥ - nirmaśakam – отсутствие комаров

निर्भयम् – भयस्य अभावः nirbhayam - bhayasya abhāvaḥ - отсутствие страха

निर्विघ्नम् -विघ्नानाम् अभावः nirvighnam - vighnānām abhāvaḥ - беспрепятственно (отсутствие препятствий)

5.  यथा - अनतिक्रमः yathā - anatikramaḥ - не переходя, в рамках

यथासमयम् - समयम् अनतिक्रम्य yathāsamayam - samayam anatikramya – не переходя время (согласно имеющемуся времени, не переходя имеющиеся временнЫе рамки) -

         सर्वे यथासमयम् आगच्छन्तु sarve yathāsamayam āgacchantu – все вовремя придите

(в рамках положенного времени, не нарушая положенное расписание)

यथाशक्ति - शक्तिम् अनतिक्रम्य yathāśakti - śaktim anatikramya - не переходя энергию, силы (не превышая своих возможностей)

यथेच्छम् yatheccham - इच्छाम् अनतिक्रम्य icchām anatikramya (согласно желанию)

यथामति yathāmati - मतिम् अनतिक्रम्य matim anatikramya – сколько хватает разума (согласно возможностям ума/разума)

यथाशास्त्रम् – शास्त्रम् अनतिक्रम्य yathāśāstram – śāstram anatikramya - согласно шастрам (не нарушая положения шастр)

विधिम् अनतिक्रम्य – यथाविधि vidhim anatikramya – yathāvidhi – согласно правилам и предписаниям

6. प्रति - वीप्सा prati - vīpsā - повторение

दिनं दिनं प्रति - प्रतिदिनम् dinaṃ dinaṃ prati – pratidinam – каждый день

वृक्षं वृक्षं प्रति - प्रतिवृक्षम् vṛkṣaṃ vṛkṣaṃ prati - prativṛkṣam - каждое дерево

प्रत्येकम् - एकम् एकं प्रति pratyekam - ekam ekaṃ prati - каждый

प्रतिगु - गां गां प्रति pratigu - gāṃ gāṃ prati – каждая коровка

         प्रतिगु घासं ददाति pratigu ghāsaṃ dadāti – (он) каждой-коровке  травку даёт

Окончания

Ввиду того, что самаста-падам будет всегда неизменным словом, возникает вопрос, какое окончание они будет иметь, если в оригинале слова заканчиваются на разные звуки –

1.    В словах с अ/आ-कारान्तः a/ā-kārāntaḥ => в конце будет слышаться अम् am -

उपकृष्णम् (कृष्ण) upakṛṣṇam (kṛṣṇa)

उपशालम् (शाला) upaśālam (śālā)

2.    В словах с другими гласными अन्य-स्वरान्ताः anya-svarāntāḥ => на конце ह्रस्वः hrasvaḥ -

उपनदि (नदी) upanadi (nadī)

उपवधु (वधूः) upavadhu (vadhūḥ)

अनुमातृ (मातुः पश्चात्) anumātṛ (mātuḥ paścāt)

उपमातृ (मातुः समीपम् ) upamātṛ (mātuḥ samīpam )

उपगु (गोः समीपम् ) upagu (goḥ samīpam – рядом с коровкой) (пратипадикам गो – это ओ-कारान्तः. Для буквы ओ «о» нет ह्रस्वः, поэтому в конце ставим «u» - गु )

उपनु (नावः समीपम् ) upanu (nauḥ samīpam – рядом с лодкой) (пратипадикам नौ – это औ-कारान्तः. Для буквы औ «au» нет ह्रस्वः, поэтому в конце ставим «u» - नु )

3.    В словах с व्यञ्जनान्ताः vyañjanāntāḥ => в конце (в основном) будет слышаться अम् am (есть и другие правила) -

उपसुहृदम् upasuhṛdam

उपशरदम् upaśaradam

4. Сутра https://ashtadhyayi.com/sutraani/5/4/108 гласит: 

यस्य अव्ययीभावसमासस्य अन्ते ऽअन्ऽ इति विद्यते तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति ।

yasya avyayībhāvasamāsasya ante 'an' iti vidyate tasmāt ṭac iti samāsāntapratyayaḥ bhavati |

Если в конце अव्ययीभावसमास есть "अन्",  [этот финальный अन् уходит], и прибавляется суффикс टच्. 

Финальная форма выглядит с अम् на конце. 

[1] https://kosha.sanskrit.today/word/sa/trimuni?q=त्रिमुनि Произведено тремя мудрецами (Pāṇ.; Kāty.; Pat.),

त्रिमुनि (१) знаменитые три древних грамматика - Панини (автор сутр), Катьяяна (автор варттик) и Патанджали (автор Махабхашьи;) (२) грамматика Панини так называется будучи работой триады грамматиков.

[2] https://kosha.sanskrit.today/word/sa/saptagaGgam?q=सप्तगङ्गम्  https://kosha.sanskrit.today/word/sa/saptagaGga?q=सप्तगङ्गम्

Древнее святое место. В Махабхарате, Анушасана парва, глава 25, стих 16, упоминается, что если кто-то отправится в это место, сделает подношения богам и поклонится им, он достигнет небес и станет дэва (богом).

[3] https://youtu.be/MFa6CRWS_6w?t=369 Samaasa15 | Long Samasas, Special Rules | Dr. Sowmya Krishnapur

[4] https://kosha.sanskrit.today/word/sa/adhyAtmam?q=अध्यात्मम् относительно себя или отдельной личности

https://kosha.sanskrit.today/word/sa/adhyAtma?q=अध्यात्मम् Принадлежность себе или человеку. Что касается человека, самого себя. Высший дух (проявляющийся как индивидуальное «я») или отношение между высшей и индивидуальной душой.

 Посмотрите, пожалуйста, на сводную таблицу для базового понимания अव्ययीभावः avyayībhāvaḥ [5]

[5] https://www.sanskritfromhome.in/lesson/samasa15/

Правило Панини

Sutra https://ashtadhyayi.com/sutraani/2/1/6 

English (One line meaning)  

An अव्यय that is used in any of these meanings- विभक्तिः (e.g. 'अधि'), समीपम् (near, e.g. 'उप'), समृद्धिः (prosperity, e.g. 'सु') , व्यृद्धिः (deterioration, e.g. 'दुस्','दुर्'), अर्थाभावः (absence, e.g 'निर्'), अत्ययम् (expiry, e.g. 'अति'), असम्प्रतिः (non-presence, e.g. 'अति'), शब्दप्रादुर्भावः (appearance of the word, e.g. 'तत्'), पश्चात् (later, e.g. 'अनु'), यथा (eligibility, e.g. 'यथा'), आनुपूर्व्य (sequentially, e.g. 'अनु'), यौगपद्य (simultaneously, e.g. 'स'), सादृश्य (similarity, e.g. 'स'), सम्पत्ति (appropriate, e.g. 'स'), साकल्यार्थः (entirety, e.g. 'स'), अन्तवचनम् ('till', e.g. 'स') - undergoes a समास with a related सुबन्त, and the समास is called अव्ययीभावसमास.

English S. C. Vasu 

An अव्यय - indeclinable, used with the sense of an inflective-affix (विभक्ति) or of near to, or prosperity, or diversity, or absence of the thing, or departure, or not now, or the production of some sound, or after, or according to, or order of arrangement, or totality, or termination, is invariably compounded with a word ending in a case-affix which is connected with it in sense and the compound so formed is called अव्ययीभाव।

The words and so are understood in this sútra. The word ४७ should be read as connected with every one of the above phrases.

१.विभक्तिवचन;- As अधिस्त्रि कथा वर्तते' a story relatiog to women.' अधिकारि relating to a girl.'

२. समीपवचन; - As उपकुम्भम् 'near to the jar.'उपमणिकं' near to the gem.'

३. समृद्धिवचन;- As सुमद्रं 'well or prosperous with the Madras'; सुमगधं 'well with the Magadh.'

४. व्यृद्धिवचन;- As दुर्गवादिकं "ill with the Gavadikas ;" दुर्यवन ' ill with the Yavanas.'

५. अभाववचन;- As निर्मक्षिकम् 'free from flies;' निर्मशकं 'free from mosquitoes'.

६. अत्ययवचन ;- As निर्हिमम् 'on the departure of the cold weather'; निःशीतमं .

७. असम्प्रतिवचन;- As अतितैसृकम् 'past (not now) the time of wearing quilts'.

८. शब्दप्रादुर्भाववचन;- As इति हरि 'the exclamation Hari' (thus वैष्णवगृहे इति हरि वर्तते 'in the house of the Vaishnava there is the cry of Hari Hari').

९. पश्चाद्वचन;- As अनुरथं पादातम् 'the infantry after the chariots.'

१०. यथार्थवचन;- The meaning of the word यथा is four-fold, viz.:

• correspondence, अनुरूपम् 'in a corresponding manner.' 

• severalty or succession, प्रत्यर्थम् 'according to each or several object or signification'. 

• the not passing beyond something,  यथाशक्ति ' according to one's ability'.

• likeness;

११. आनुपूर्व्यवचन;- As अनुज्येष्ठं प्रविशन्तु भवन्तः 'let your honors enter in the order of seniority.'

१२. यौगपद्यवचन;- As सचक्रं धेहि 'simultaneously with the wheel.'

१३. सादृश्यवचन; As ससखि 'like a friend.'

१४. सम्पत्तिवचन;- As सक्षत्रम् 'as warriors ought.'

१५. साकल्यवचन; As सतृणम् 'even to the grass' it, the whole, not leaving even a scrap.

१६. अन्तवचन;- As साग्नि as far as the chapter of fire (i.e. the whole Veda).