7.3.2 बहुव्रीहिः विशेषः bahuvrīhiḥ viśeṣaḥ

7.3.2.1 व्यधिकरणः vyadhikaraṇaḥ

चक्रं पाणौ यस्य सः cakraṃ pāṇau yasya saḥ - चक्रपाणिः cakrapāṇiḥ   - тот, у кого в руке диск

अङ्कुशं करे यस्य सः aṅkuśaṃ kare yasya saḥ - अङ्कुशकरः aṅkuśakaraḥ - тот, у кого в руке багор (погонщик слонов)

श्रीवत्सवक्षाः śrīvatsavakṣāḥ - श्रीवत्सः वक्षसि यस्य सः śrīvatsaḥ vakṣasi yasya saḥ (основа слова श्रीवत्सवक्षस् śrīvatsavakṣas => в 1м падеже ед.ч. श्रीवत्सवक्षाः śrīvatsavakṣāḥ)

चन्द्रः मौलौ यस्य सः candraḥ maulau yasya saḥ - चन्द्रमौलिः  candramauliḥ - тот, у кого на голове Луна (Шива)

7.3.2.2 सङ्ख्योत्तरपदः saṅkhyottarapadaḥ

दशानां समीपे ये सन्ति ते – उपदशाः daśānāṃ samīpe ye santi te – upadaśāḥ - почти/около 10

विंशतेः समीपे ये सन्ति ते - उपविंशाः viṃśateḥ samīpe ye santi te - upaviṃśāḥ - почти/около 20

त्रिंशतः समीपे ये सन्ति ते - उपत्रिंशाः triṃśataḥ samīpe ye santi te - upatriṃśāḥ (30)

अशीतेः समीपे ये सन्ति ते - उपाशिताः aśīteḥ samīpe ye santi te - upāśitāḥ almost (80)

शतस्य समीपे ये सन्ति ते  - उपशताः śatasya samīpe ye santi te  - upaśatāḥnearly (100)

पञ्चविंशतेः आसन्नाः - आसन्नपञ्चविंशाः pañcaviṃśateḥ āsannāḥ - āsannapañcaviṃśāḥ - почти 25 достигнуто (о возрасте или о любой другой ситуации)

त्रिंशतः अदूराः - अदूरत्रिंशाः triṃśataḥ adūrāḥ - adūratriṃśāḥ - недалеко от 30ти

पञ्चाशतः अधिकाः - अधिकपञ्चशाः pañcāśataḥ adhikāḥ - adhikapañcaśāḥ - более 50ти

सहस्रात् अधिकाः - अधिकसहस्राः sahasrāt adhikāḥ - adhikasahasrāḥ - более 1000

7.3.2.3 सङ्ख्योभयपदः saṅkhyobhayapadaḥ

द्वौ वा त्रयः वा - द्वित्राः dvau vā trayaḥ vā - dvitrāḥ - две-три

त्रयः वा चत्वारः व - त्रिचतुराः trayaḥ vā catvāraḥ va - tricaturāḥ - три-четыре

पञ्च वा षड् वा - पञ्चषाः pañca vā ṣaḍ vā - pañcaṣāḥ - пять-шесть

7.3.2.4 सहपूर्वपदः sahapūrvapadaḥ

शिष्येण सह वर्तते इति śiṣyeṇa saha vartate iti – सशिष्यः/ सहशिष्यः saśiṣyaḥ/ sahaśiṣyaḥ - тот, у кого есть ученик (гуру, учитель). सह и स - обе формы встречаются, мы будем употреблять наиболее частую – स

लक्ष्मणेन सह वर्तते इति lakṣmaṇena saha vartate iti - सलक्ष्मणः (रामः) salakṣmaṇaḥ (rāmaḥ) – тот, кто (есть/существует) с Лакшманом (т.е, Рама)

आशङ्कया सह वर्तन्ते इति āśaṅkayā saha vartante iti - साशङ्काः sāśaṅkāḥ - те, кто живут/у кого есть сомнение (आशङ्का āśaṅkā – сомнение, беспокойство)

बान्धवैः सह वर्तन्ते इति bāndhavaiḥ saha vartante iti - सहबान्धवाः sahabāndhavāḥ - те, у кого есть родственники (те, у кого есть родственники)

आयुधेन सह वर्तते इति āyudhena saha vartate iti - सायुधः sāyudhaḥ - тот, у кого есть оружие (воин)

7.3.2.5 व्यतिहारलक्षणः vyatihāralakṣaṇaḥ

व्यतिहार (м) обмен, взаимность.

केशेषु केशेषु गृहीत्वा इदं युद्धं प्रवृत्तम् - केशाकेशि (avyaya-padam) keśeṣu keśeṣu gṛhītvā idaṃ yuddhaṃ pravṛttam – keśākeśi – битва, в которой бьются, схватив друг друга в волосы

दण्डैः दण्डैः प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तम् - दण्डादण्डि daṇḍaiḥ daṇḍaiḥ prahṛtya idaṃ yuddhaṃ pravṛttam - daṇḍādaṇḍi - битва, в которой бьются палками

मुष्टिभिः मुष्टिभिः प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तम् मुष्टीमुष्टि muṣṭibhiḥ muṣṭibhiḥ prahṛtya idaṃ yuddhaṃ pravṛttam muṣṭīmuṣṭi - битва, в которой бьются кулаками

बाहौ बाहौ गृहीत्वा  इदं युद्धं प्रवृत्तम् - बाहूबाहवि bāhau bāhau gṛhītvā  idaṃ yuddhaṃ pravṛttam – bāhūbāhavi – рукопашная битва

7.3.2.6 दिगन्तराललक्षणः digantarālalakṣaṇaḥ

Определение –

दिङ्नामानि diṅnāmāni – это दिशां नामानि diśāṃ nāmāni – направлений (света) названия

दिङ्नामानि सुबन्तानि अन्तराले वाच्ये परस्परं समस्यन्ते  

diṅnāmāni subantāni antarāle vācye parasparaṃ samasyante

दक्षिणस्याः पूर्वस्याः दिशो यदन्तरालम् - दक्षिणपूर्वा (आग्नेयी दिक्)

dakṣiṇasyāḥ pūrvasyāḥ diśo yadantarālam - dakṣiṇapūrvā (āgneyī dik)

Направления между Югом и Востоком – Юго-Восток (Агни)

पूर्वस्याः उत्तरस्याः च दिशो यदन्तरालम् - पूर्वोत्तरा (ऐशानी दिक्)

Pūrvasyā ḥuttarasyāḥ ca diśo yadantarālam - pūrvottarā (aiśānī dik)

Направления между Востоком и Севером – Востоко-Север (Вода)

उत्तरस्याः पश्चिमायाः च दिशो यदन्तरालम् - उत्तरपश्चिमा (वायवी दिक्)

uttarasyāḥ paścimāyāḥ ca diśo yadantarālam - uttarapaścimā (vāyavī dik)

Направления между Севером и Западом – Северо-Запад (Вайу)

पश्चिमायाः दक्षिणस्याः च दिशो यदन्तरालम् - पश्चिमदक्षिणा (नैरृती दिक्)

paścimāyāḥ dakṣiṇasyāḥ ca diśo yadantarālam - paścimadakṣiṇā (nairṛtī dik)

Направления между Западом и Югом – Западо-Юг  (Земля)

Направления Васту для квартиры https://xn--80ac1bcbgb9aa.xn--p1ai/vastu/

https://www.myvaastu.in/Vastu-Directions.html

7.3.2.7 नञ् बहुव्रीहिः nañ bahuvrīhiḥ

न (विद्यते) पुत्रः यस्य सः na vidyate putraḥ yasya saḥ - अपुत्रः aputraḥ - тот, у кого нет сына

न (विद्यते) ऊरुः यस्य सः na (vidyate) ūruḥ yasya saḥ - अनूरुः (अरुणः) anūruḥ (aruṇaḥ) – тот, у кого нет бедра (Аруна – колесничий Бога Солнца без бедра, он хромой)

न (विद्यते) अङ्गं यस्य सः na (vidyate) aṅgaṃ yasya saḥ - अनङ्गः (कामदेवः) anaṅgaḥ (kāmadevaḥ) – тот, у кого нет тела (Камадев лишен физического тела)

न (विद्यते) ईशः यस्य सः na (vidyate) īśaḥ yasya saḥ - अनीशः anīśaḥ - тот, у кого нет Бога (это сам Господь – над Ним нет никого)

न (विद्यते) लक्ष्मीः यस्य तत्  na (vidyate) lakṣmīḥ yasya tat - अलक्ष्मीकम् alakṣmīkam – тот, у кого нет Лакшми (например, бедный дом т.к. стоит в ср.роде)

Мы уже проходили с вами похожую тему в 7.1.4.1 तत्पुरुषः tatpuruṣaḥ - नञ् तत्पुरुषः nañ tatpuruṣaḥ

В обоих случаях नञ् तत्पुरुषः и नञ् बहुव्रीहिः , самаста-падам будет одинаковая, например, अपुत्रः aputraḥ или अनश्वाः anaśvāḥ. Разница состоит в значении.

Для नञ् तत्पुरुषः это будет означать अपुत्रः не-сын (возможно, такой сын не может называться сыном – относится к сыну), अनश्वाः не-лошади (другие животные);

Для नञ् बहुव्रीहिः это обозначает अपुत्रः человека, у которого нет сына (мужчина, отец); अनश्वाः обозначает людей, у которых нет лошадей.

Обратите внимание на разницу в लिङ्गम् liṅgam -

नञ् तत्पुरुषः - अधनम् adhanam – отсутствие денег; род самасы следует роду последнего слова

नञ् बहुव्रीहिः - अधनः adhanaḥ - тот, у кого нет денег;  род самасы зависит от 3го лица, все три लिङ्गम् возможны

Также в теме 7.3.1 мы посмотрели, как будут образовывается самаста-падам в разном роде и числе. Мы узнали  с вами 3 основных правила –

1.      Для слов आकारान्तस्त्रीलिङ्गम् ākārānta-strīliṅgam –

पूर्वपदस्य प्रातिपदिकं पुंलिङ्गवत्, उत्तरपदस्य – ह्रस्वः

pūrvapadasya prātipadikaṃ puṃliṅgavat, uttarapadasya - hrasvaḥ

सुन्दरी भार्या यस्य सः sundarī bhāryā yasya saḥ - सुन्दरभार्यः sundarabhāryaḥ - тот, у кого красивая жена

2.      Для слов ई/ऊ/ऋकारान्तस्त्रीलिङ्गम् ī/ū/ṛkārānta-strīliṅgam -

पूर्वपदस्य प्रातिपदिकं पुंलिङ्गवत्, उत्तरपदस्य - क-प्रत्ययः योजनीयः

pūrvapadasya prātipadikaṃ puṃliṅgavat, uttarapadasya - ka-pratyayaḥ yojanīyaḥ

न (विद्यते) पुत्री यस्य सः na (vidyate) putrī yasya saḥ - अपुत्रीकः aputrīkaḥ

न (विद्यते) भ्राता/माता यस्य सः na (vidyate) bhrātā/mātā yasya saḥ - अभ्रातृकः/अमातृकः abhrātṛkaḥ/ amātṛkaḥ

3.      Для слов इ/उकारान्तस्त्रीलिङ्गम् i/ukārānta-strīliṅgam  -

पूर्वपदस्य प्रातिपदिकं पुंलिङ्गवत्, उत्तरपदस्य विकारः नास्ति

pūrvapadasya prātipadikaṃ puṃliṅgavat, uttarapadasya vikāraḥ nāsti

न (विद्यते) बुद्धिः यस्य सः na (vidyate) buddhiḥ yasya saḥ - अबुद्धिः abuddhiḥ

Некоторые новообразованные самастападам поменяют конечную букву в пратипадикам -

न (विद्यते) प्रजा यस्य सः na (vidyate) prajā yasya saḥ - अप्रजाः aprajāḥ

(Самастападам стало सकारान्तः शब्दः - अप्रजस् , अप्रजाः(м)/अप्रजाः(ж)/अप्रजः(ср))

शोभना मेधा यस्य सः śobhanā medhā yasya saḥ - सुमेधाः sumedhāḥ (тот, чей разум силен)

          (Самастападам стало सकारान्तः शब्दः , окончания в mfn будут -धाः-धाः-धः)

7.3.2.8 प्रादिबहुव्रीहिः prādibahuvrīhiḥ

निष्कृपः - निर्गता कृपा यस्मात् सः niṣkṛpaḥ - nirgatā kṛpā yasmāt saḥ - лишенный милости

निर्दयः - निर्गता दया यस्मात् सः nirdayaḥ - nirgatā dayā yasmāt saḥ - лишенный милости/добра

निरपत्यः - निर्गतम् अपत्यं यस्मात् सः nirapatyaḥ - nirgatam apatyaṃ yasmāt saḥ - потерявший ребенка

निष्करुणः - निर्गता करुणा यस्मात् सः niṣkaruṇaḥ - nirgatā karuṇā yasmāt saḥ - лишенный милости

दुर्मेधाः - दुर्गता मेधा यस्य सः durmedhāḥ - durgatā medhā yasya saḥ - тот, чей разум слаб

सुमेधाः - शोभना मेधा यस्य सः sumedhāḥ - śobhanā medhā yasya saḥ - тот, чей разум силен

उद्गन्धिः - उद्गतः गन्धः यस्य सः udgandhiḥ - udgataḥ gandhaḥ yasya saḥ - тот, чей аромат испарился

सुगन्धिः - शोभनः गन्धः यस्य सः sugandhiḥ - śobhanaḥ gandhaḥ yasya saḥ - тот, чей аромат хороший

सुपाद् - शोभनौ पादौ यस्य सः supād - śobhanau pādau yasya saḥ - тот, чьи стопы прекрасны

सुदती - शोभनाः दन्ताः यस्याः सा sudatī - śobhanāḥ dantāḥ yasyāḥ sā – прекрасно-зубая (stri)

सुदन् - शोभनाः दन्ताः यस्य सः sudan - śobhanāḥ dantāḥ yasya saḥ - прекрасно-зубый (pum)

उन्नसः - उन्नता नासिका यस्य सः unnasaḥ - unnatā nāsikā yasya saḥ - тот, у кого выдающийся нос

Посмотрите примеры из Бхагавад Гиты -

विकर्णः - विशिष्टौ कर्णौ यस्य सः vikarṇaḥ - viśiṣṭau karṇau yasya saḥ (1.8)

विचेतसः - विगतं चेतः येभ्यः, ते vicetasaḥ - vigataṃ cetaḥ yebhyaḥ, te (9.12)

निर्मानमोहाः - निर्गतौ मानमोहौ येभ्यः, ते nirmānamohāḥ - nirgatau mānamohau yebhyaḥ, te (15.5)

7.3.2.9 उपमानपूर्वपदः upamānapūrvapada

राजीवे इव नेत्रे यस्य सः rājīve ivа netre yasya saḥ - राजीवनेत्रः (राजीवम् - कमलम्) rājīvanetraḥ (rājīvam - kamalam) – тот, чьи глаза словно лотос

चन्द्रः इव वदनं यस्याः सा candraḥ iva vadanaṃ yasyāḥ sā - चन्द्रवदना candravadanā – та, чье лицо словно Луна

वज्रम् इव हृदयं यस्य सः vajram iva hṛdayaṃ yasya saḥ - वज्रहृदयः vajrahṛdayaḥ - тот, чье сердце словно бриллиант (сильный)

कुसुमम् इव चेतः यस्य सः kusumam iva cetaḥ yasya saḥ - कुसुमचेताः  - kusumacetāḥ - тот, чье сознание мягкое словно цветок

Обратите внимание [1], сравнение порой происходит не со всем объектом, а с частью, тогда в विग्रहवाक्यम् добавляется дополнительное слово -

[1] Даннаясамаса не упомянута в списке, как отдельный вид самас, но она вынесена в лекции по ЛСК  как «मध्यमपदलोपी बहुव्रीहिः»  madhyamapadalopī bahuvrīhiḥ https://youtu.be/-cRjPik6Vq8?t=2674

गजाननः gajānanaḥ -

गजः इव आननम्? gajaḥ iva ānanam? – лицо словно слон? Нет! Правильно будет -

गजाननम् इव आननं यस्य सः gajānanam iva ānanaṃ yasya saḥ - тот, чье лицо/голова такое же, как лицо/голова  слона

हंसगमना haṃsagamanā –

हंसः इव गमनम्? haṃsaḥ iva gamanam? – походка как лебедь? Некорректно. Корректно -

हंसगमनम् इव गमनं यस्याः सा haṃsagamanam iva gamanaṃ yasyāḥ sā – та, чья походка, словно походка лебедя

उष्ट्रमुखः uṣṭramukhaḥ -

         उष्ट्रः इव मुखम्? uṣṭraḥ iva mukham? – лицо словно верблюд? Нет. Правильно будет -

(उष्ट्रस्य मुखम्) उष्ट्रमुखम् इव मुखं यस्य सः - (uṣṭrasya mukham) uṣṭramukham iva mukhaṃ yasya saḥ  - тот, чье лицо, как у верблюда (зачастую, это कुरूप - ugly, безобразный)

[обратите внимание, для विग्रहवाक्यम् подходят оба варианта - उष्ट्रस्य मुखम् или उष्ट्रमुखम् ]