7.3.1 बहुव्रीहिः सामान्यः bahuvrīhiḥ sāmānyaḥ

Общее правило формирования बहुव्रीहिः bahuvrīhiḥ самас –

• Отличительной особенностью является тот факт, что, в зависимости от контекста, одну и ту же самаста-падам можно трактовать по-разному –

दत्तं धनं येन सः dattaṃ dhanaṃ yena saḥ - दत्तधनः dattadhanaḥ - тот, кем даны деньги (царь)

दत्तं धनं यस्मै सः dattaṃ dhanaṃ yasmai saḥ - दत्तधनः dattadhanaḥ - тот, кому даны деньги (бедняк)

लिङ्गम् वचनम् liṅgam vacanam

1.  लिङ्गम् वचनम् liṅgam vacanam в  समस्तपदम् samastapadam-

Ввиду того, что बहुव्रीहिः bahuvrīhiḥ самаса явялется विशेषणम् viśeṣaṇam (эпитетом), то род и число समस्तपदम् samastapadam могут быть любыми и зависят от его विशेष्यम् viśeṣyam (существительного) -

हताः दानवाः येन सः hatāḥ dānavāḥ yena saḥ - हतदानवः hatadānavaḥ - кем демоны убиты (कृष्णः kṛṣṇaḥ)

हताः दानवाः यया सा hatāḥ dānavāḥ yayā sā - हतदानवा hatadānavā (दुर्गा durgā) - ею

हताः दानवाः यैः ते hatāḥ dānavāḥ yaiḥ te - हतदानवाः hatadānavāḥ (देवाः devāḥ) – ими

2.  Если в विग्रहवाक्यम्  стоят слова आकारान्तस्त्रीलिङ्गम् ākārānta-strīliṅgam –

रूपवती भार्या यस्य सः rūpavatī bhāryā yasya saḥ - रूपवद्भार्यः rūpavadbhāryaḥ - тот, у кого красивая жена

В этом предложении мы увидели, что слова в विग्रहवाक्यम् стоят в жен.роде, но сама समस्तपदम् говорит нам о муж.роде. В таком случае при соединении слов в самасу следуем правилу -

Для слов आकारान्तस्त्रीलिङ्गम् ākārānta-strīliṅgam

पूर्वपदस्य प्रातिपदिकं पुंलिङ्गवत्, उत्तरपदस्य - ह्रस्वः

pūrvapadasya prātipadikaṃ puṃliṅgavat, uttarapadasya - hrasvaḥ

prātipadikaṃ первого слова как prātipadikaṃ муж.рода (रूपवती стало रूपवद्), а последнее слово имеет короткий гласный и отображает род и число конечного лица/предмета (भार्या => भार्यः, т.к. м.р)

Примеры -

अधीता विद्या येन सः adhītā vidyā yena saḥ - अधीतविद्यः adhītavidyaḥ - тот, кем изучено знание

Само финальное слово, конечно, может быть во всех трех родах - अधीतविद्यः adhītavidyaḥ, अधीतविद्या adhītavidyā, अधीतविद्यम् adhītavidyam

धृता माला येन सः dhṛtā mālā yena saḥ - धृतमालः dhṛtamālaḥ - тот, кем носится гирлянда

सुन्दरी भार्या यस्य सः sundarī bhāryā yasya saḥ - सुन्दरभार्यः sundarabhāryaḥ - тот, у кого красивая жена

3.  Если в विग्रहवाक्यम्  стоят слова ई/ऊ/ऋकारान्तस्त्रीलिङ्गम् ī/ū/ṛkārānta-strīliṅgam

जीवन्ती माता यस्य सः jīvantī mātā yasya saḥ - जीवन्मातृकः  jīvanmātṛkaḥ - тот, чья мама жива (сын)

जीवन्ती पत्नी यस्य सः jīvantī patnī yasya saḥ - जीवत्पत्नीकः jīvatpatnīkaḥ - тот, чья жена жива (муж)

Для слов ई/ऊ/ऋकारान्तस्त्रीलिङ्गम् ī/ū/ṛkārānta-strīliṅgam

पूर्वपदस्य प्रातिपदिकं पुंलिङ्गवत्, उत्तरपदस्य - क-प्रत्ययः योजनीयः

pūrvapadasya prātipadikaṃ puṃliṅgavat, uttarapadasya - ka-pratyayaḥ yojanīyaḥ

prātipadikaṃ первого слова как prātipadikaṃ муж.рода (जीवन्ती стало जीवत्), а последнее слово приобретает суффикс «ка» и отображает род и число конечного лица/предмета (पत्नी => पत्नीकः м.р)

Примеры –

पूर्णाः नद्यः यस्मिन् सः pūrṇāḥ nadyaḥ yasmin saḥ - पूर्णनदीकः pūrṇanadīkaḥ - тот, в ком реки полны (страна, например)

प्राप्ता वधूः येन सः prāptā vadhūḥ yena saḥ - प्राप्तवधूकः prāptavadhūkaḥ - тот, кто обрел жену (муж)

सुन्दरी पत्नी यस्य सः sundarī patnī yasya saḥ - सुन्दरपत्नीकः sundarapatnīkaḥ - тот, чья жена красива (муж)

4.  Если в विग्रहवाक्यम्  стоят слова इ/उकारान्तस्त्रीलिङ्गम् i/ukārānta-strīliṅgam

दत्ता धेनुः यस्मै सः dattā dhenuḥ yasmai saḥ - दत्तधेनुः dattadhenuḥ - тот, кому дали коровку

Для слов इ/उकारान्तस्त्रीलिङ्गम् i/ukārānta-strīliṅgam

पूर्वपदस्य प्रातिपदिकं पुंलिङ्गवत्, उत्तरपदस्य विकारः नास्ति

pūrvapadasya prātipadikaṃ puṃliṅgavat, uttarapadasya vikāraḥ nāsti

prātipadikaṃ первого слова как prātipadikaṃ муж.рода (दत्ता => दत्त), а последнее слово без изменений

Примеры –

तीक्ष्णा बुद्धिः यस्य सः tīkṣṇā buddhiḥ yasya saḥ - तीक्ष्णबुद्धिः tīkṣṇabuddhiḥ - тот, чей разум острый

श्रुता कीर्तिः यस्य सः śrutā kīrtiḥ yasya saḥ - श्रुतकीर्तिः śrutakīrtiḥ - тот, чья слава известна

पतिता रज्जुः यस्मात् सः patitā rajjuḥ yasmāt saḥ - पतितरज्जुः patitarajjuḥ - тот, откуда упала веревка

5.  वचनम् vacanam в विग्रहवाक्यम् vigrahavākyam - По смыслу –

प्रसन्नवदनः prasannavadanaḥ - प्रसन्नं वदनं यस्य सः prasannaṃ vadanaṃ yasya saḥ - здесь подразумевается Вишну, но не 10-главый Равана. Поэтому говорим «лицо» в ед.числе (экавачанам)

विशालनेत्रः viśālanetraḥ - विशाले नेत्रे यस्य सः viśāle netre yasya saḥ - глаз обычно двое (двивачанам)

दीर्घकेशः dīrghakeśaḥ - दीर्घाः केशाः यस्य सः dīrghāḥ keśāḥ yasya saḥ - волос обычно много (бахувачанам)

НО! Если мы не знаем контекста, то не знаем, в какое число ставить विग्रहवाक्यम् . К примеру, слово हतदानवः hatadānavaḥ означает «тот, кто убил демона (демонов), и мы не знаем сколько демонов он убил. विग्रहवाक्यम् может быть любое -

हतः दानवः येन सः  hataḥ dānavaḥ yena saḥ - тот, кем убит 1 демон

हतौ दानवौ येन सः hatau dānavau yena saḥ - тот, кем убит 2 демона

हताः दानवाः येन सः hatāḥ dānavāḥ yena saḥ - тот, кем убиты 3 и больше демонов

महत् mahat

В теме 7.1.2 главы कर्मधारयः karmadhārayaḥ мы с вами уже сталкивались с правилами присоединения слова महत् mahat, здесь то же самое правило -

महत्-शब्दस्य आत्वम् mahat-śabdasya ātvam – во всех трех родах вперед встанет дополнительная «а» и будет महा- mahā-

महत् बलं यस्य सः mahat balaṃ yasya saḥ - महाबलः mahābalaḥ

महान्तौ बाहू यस्य सः mahāntau bāhū yasya saḥ - महाबाहुः mahābāhuḥ

महती सेना यस्य सः mahatī senā yasya saḥ - महासेनः mahāsenaḥ

महती माता यस्य सः mahatī mātā yasya saḥ - महामातृकः mahāmātṛkaḥ

महान् कायः यस्य सः mahān kāyaḥ yasya saḥ - महाकायः mahākāyaḥ

7.3.1.1 द्वितीयार्थबहुव्रीहिः dvitīyārthabahuvrīhiḥ

प्राप्तम् उदकं यं सः prāptam udakaṃ yaṃ saḥ - प्राप्तोदकः (ग्रामः) prāptodakaḥ (grāmaḥ) – то (место), докуда дошла вода (например, деревня)

प्राप्तम् उदकं यत् तत् prāptam udakaṃ yat tat - प्राप्तोदकम् (गृहम्) prāptodakam (gṛham) - то (место), докуда дошла вода (например, дом)

7.3.1.2 तृतीयार्थबहुव्रीहिः tṛtīyārthabahuvrīhiḥ

पीतं क्षीरं येन सः pītaṃ kṣīraṃ yena saḥ - पीतक्षीरः (बालः) pītakṣīraḥ (bālaḥ) - тот, кем пьется молоко

कृतं भोजनं येन सः kṛtaṃ bhojanaṃ yena saḥ - कृतभोजनः kṛtabhojanaḥ - тот, кто поел

हताः दानवाः येन सः hatāḥ dānavāḥ yena saḥ - हतदानवः hatadānavaḥ - тот, кем демоны убиты

लिखितं चित्रं यैः ते likhitaṃ citraṃ yaiḥ te - लिखितचित्राः (छात्राः) likhitacitrāḥ (chātrāḥ) – те, кеми написана картина (студенты)

धृतं पुष्पं यया सा dhṛtaṃ puṣpaṃ yayā sā - धृतपुष्पा (नारी) dhṛtapuṣpā (nārī) – та, кем цветок держится (женщина)

आरूढं यानं येन सः ārūḍhaṃ yānaṃ yena saḥ - आरूढयानः ārūḍhayānaḥ - взошедший на транспорт

प्रविष्टा शाला येन सः praviṣṭā śālā yena saḥ - प्रविष्टशालः praviṣṭaśālaḥ - вошедший в комнату

कृतं भोजनं यया सा kṛtaṃ bhojanaṃ yayā sā - कृतभोजना kṛtabhojanā – поевшая

प्राप्ता लक्ष्मीः येन सः prāptā lakṣmīḥ yena saḥ - प्राप्तलक्ष्मीकः prāptalakṣmīkaḥ - тот, кем обретена Лакшми

अभ्यस्ताः कलाः येन सः abhyastāḥ kalāḥ yena saḥ - अभ्यस्तकलः abhyastakalaḥ - тот, кто практиковал много искусств

जिता सेना येन सः jitā senā yena saḥ - जितसेनः jitasenaḥ - тот, кем армия завоевана

अर्जिता श्रीः येन सः arjitā śrīḥ yena saḥ - अर्जितश्रीकः arjitaśrīkaḥ - тот, кем обретено величие/богатство

7.3.1.3 चतुर्थ्यर्थबहुव्रीहिः caturthyarthabahuvrīhiḥ

दत्तः पशुः यस्मै सः dattaḥ paśuḥ yasmai saḥ - दत्तपशुः (रुद्रः) dattapaśuḥ (rudraḥ) – тот, кому дано животное

दत्तं धनं यस्मै सः dattaṃ dhanaṃ yasmai saḥ - दत्तधनः dattadhanaḥ - тот, кому даны деньги

दत्ता दक्षिणा येभ्यः ते dattā dakṣiṇā yebhyaḥ te - दत्तदक्षिणाः (विप्राः) dattadakṣiṇāḥ (viprāḥ) – те, кому даны подаяния

7.3.1.4 पञ्चम्यर्थबहुव्रीहिः pañcamyarthabahuvrīhiḥ

उद्धृतं  जलं यस्याः सा uddhṛtaṃ  jalaṃ yasyāḥ sā - उद्धृतजला uddhṛtajalā (नदी nadī) – та, из которой взята вода (река, например)

उद्धृतं  जलं यस्मात् सः uddhṛtaṃ jalaṃ yasmāt saḥ - उद्धृतजलः (कूपः) uddhṛtajalaḥ (kūpaḥ - колодец)

पतितानि पर्णानि यस्मात् सः patitāni parṇāni yasmāt saḥ - पतितपर्णः (वृक्षः) patitaparṇaḥ (vṛkṣaḥ - дерево)

पतितानि पुष्पाणि यस्याः सा patitāni puṣpāṇi yasyāḥ sā - पतितपुष्पा (लता) patitapuṣpā (latā) – та, откуда опали цветы (вьюнок)

7.3.1.5 षष्ठ्यर्थबहुव्रीहिः ṣaṣṭhyarthabahuvrīhiḥ

पीतम् अम्बरं यस्य सः pītam ambaraṃ yasya saḥ - पीताम्बरः (हरिः) pītāmbaraḥ (hariḥ) – тот, у кого желтые одежды

बहु धनं यस्य सः bahu dhanaṃ yasya saḥ - बहुधनः bahudhanaḥ - тот, у кого много богатств

अष्ट भुजाः यस्याः सा aṣṭa bhujāḥ yasyāḥ sā - अष्टभुजा (देवी) aṣṭabhujā (devī)  - та, у которой 8 рук (Деви)

दश आननानि यस्य सः daśa ānanāni yasya saḥ - दशाननः (रावणः) daśānanaḥ (rāvaṇaḥ) – тот, у которого 10  голов (Равана)

महती विद्या यस्य सः mahatī vidyā yasya saḥ - महाविद्यः mahāvidyaḥ - мудрец

बह्व्यः पत्न्यः यस्य सः bahvyaḥ patnyaḥ yasya saḥ - बहुपत्नीकः bahupatnīkaḥ  - тот, у кого много жен

नष्टा लक्ष्मीः यस्य सः naṣṭā lakṣmīḥ yasya saḥ - नष्टलक्ष्मीकः naṣṭalakṣmīkaḥ - тот, кто потерял Лакшми

सुन्दरी आकृतिः यस्य सः sundarī ākṛtiḥ yasya saḥ - सुन्दराकृतिः sundarākṛtiḥ - тот, чья форма красива

भग्ना आशा यस्य सः bhagnā āśā yasya saḥ - भग्नाशः bhagnāśaḥ - тот, чьё желание не сбылось

महती मतिः यस्य सः mahatī matiḥ yasya saḥ - महामतिः mahāmatiḥ - тот, чей разум велик

दीर्घा नासिका यस्य सः dīrghā nāsikā yasya saḥ - दीर्घनासिकः dīrghanāsikaḥ - тот, чей нос длинный

जाता दुहिता यस्य सः jātā duhitā yasya saḥ - जातदुहितृकः jātaduhitṛkaḥ - тот, кто обрел дочь

महत् भाग्यं यस्य सः mahat bhāgyaṃ yasya saḥ - महाभाग्यः mahābhāgyaḥ - тот, кто обрел удачу

वक्रं तुण्डं यस्य सः vakraṃ tuṇḍaṃ yasya saḥ - वक्रतुण्डः (गणेशः) vakratuṇḍaḥ (gaṇeśaḥ) – тот, чей хобот изогнут

7.3.1.6 सप्तम्यर्थबहुव्रीहिः saptamyarthabahuvrīhiḥ

बहूनि फलानि यस्मिन् सः bahūni phalāni yasmin saḥ - बहुफलः (वृक्षः) bahuphalaḥ (vṛkṣaḥ) – тот, на котором много фруктов (дерево)

वीराः पुरुषाः यस्मिन् सः vīrāḥ puruṣāḥ yasmin saḥ - वीरपुरुषः vīrapuruṣaḥ (ग्रामः grāmaḥ) – тот, где много (живет/находится) героев (например, деревня, где они живут)

बहवः जनाः यस्मिन् तत् bahavaḥ janāḥ yasmin, tat - बहुजनम् (गृहम्) bahujanam (gṛham) – то, где находятся много людей (дом)

विशालाः मार्गाः यस्याः/यस्यां सा (६, ७) viśālāḥ mārgāḥ yasyāḥ/yasyāṃ sā (6 и 7 оба падежа подходят) - विशालमार्गा (नगरी) viśālamārgā (nagarī) – та, чьи/в которой широкие улицы (город, ж.р.)