Oktawa

Oktawa to jedna z najważniejszych form poezji europejskiej. Uchodzi ona za królową strof i rzeczywiście w literaturze hiszpańskiej nazywa się ją oktawą królewską (octava real). W innych językach często używa się włoskiego terminu ottava rima. Oktawa to strofa ośmiowersowa rymowana abababcc. Z reguły pisana była jedenastozgłoskowcem, zgodnie z tradycją włoską. Wywodzi się ona ze średniowiecza, gdzie występowała między innymi w poematach Giovanniego Boccaccia. Była to podstawowa strofa renesansowego (i w konsekwencji barokowego) eposu bohaterskiego (Orland zakochany Mattea Boiarda, Orland Szalony Lodovica Ariosta, Jerozolima Wyzwolona Torquata Tassa, Luzjady Luisa de Camoesa, Malakka zdobyta Francisca de Sa de Meneses, Ulissea, albo Lizbona zbudowana Gabriela Pereiry da Castro, Araukaniada Alonsa de Ercilla y Zuniga, Bajka o Polifemie i Galatei Luisa de Gongora, Adonis Giambattisty Marina, Dafnis Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, Judyta Wacława Potockiego, Tobiasz wyzwolony Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Poniżony Aman autorstwa być może Wojciecha Chrościńskiego, Dzieło boskie Wespazjana Kochowskiego), poematu heroikomicznego (Myszeida, Monachomachia, Antymonachomachia Ignacego Krasickiego, Batracomiomachia, czyli wojna żab z myszami Giacomo Leopardiego) i romantycznego poematu dygresyjnego (Don Juan i Beppo George'a Gordona Byrona, Beniowski i Król Duch Juliusza Słowackiego, Domek w Kołomnej Aleksandra Puszkina, również Chrzest nad Sawicą France Preserena), później używana rzadko (Dziecię wieszczek Paula Heysego, Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, rapsody Bolesław Śmiały i Kazimierz Wielki Stanisława Wyspiańskiego, Roman Zero Włodzimierza Stebelskiego, zastosowana również w Procesji Lucjana Rydla). Próbą reaktywacji klasycznego eposu historycznego była Jagiellonida Dyzmy Bończy Tomaszewskiego, pisana trzynastozgłoskowcem. Była to więc oktawa nietypowa. Rzadziej oktawa występuje w użyciach lirycznych (Pożegnanie z czytelnikiem Friedricha Schillera, Strofy zimowe Rainera Marii Rilkego), lub dramatycznym (Wstęp do Fausta Johanna Wolfganga Goethego). Przykładem użycia oktawy w utworze lirycznym może być Rozmowa wieczorna Adama Mickiewicza. W użyciu lirycznym występuje też w twórczości Percy'ego Bysshe Shelleya (Pytanie), Johna Keatsa (Izabela) i Williama Butlera Yeatsa (Żeglując do Bizancjum). Oktawą często się posługiwał Miguel de Cervantes Saavedra (Pieśń Kaliope). W literaturze amerykańskiej oktawą posłużyła się w wierszu An epistle znakomita poetka z drugiej połowy dziewiętnastego wieku, mistrzyni formy wierszowej, Emma Lazarus.

Oktawa może tworzyć osobny utwór, strambotto, obecny między innymi w twórczości Pietra Aretina. Pojedyncze oktawy występują między innymi w twórczości Adama Asnyka. Asnyk wykorzystał zresztą oktawę również w dłuższym wierszach Poeci do publiczności i Publiczność do poetów. Kazimierz Przerwa Tetmajer spożytkował oktawę w poemacie Pour passer le temps (z podtytułem oktawą). Oktawa uchodzi za formę trudną z uwagi na trzykrotne powtórzenie rymów a i b, dlatego stanowi sprawdzian poetyckiej sprawności. To sprawia oczywiście kłopoty w tłumaczeniu. Tylko najlepsi tłumacze radzą sobie z oktawą. W weselu Wyspiańskiego Pan Młody pyta poetę Będziesz sonet pisać, czy oktawę? O oktawie wspomina też wcześniej Słowacki w Beniowskim twierdząc, że "do łez prawo/Ma wieszcz piszący poemat oktawą. Pierwszy posłużył się oktawą w Polsce Sebastian Grabowiecki w jednym z utworów Z cyklu Setnik rymów duchownych (Pan mój i Bóg mój rozgniewał się srodze). Na większą skalę oktawę do literatury polskiej wprowadził Piotr Kochanowski tłumacząc z zachowaniem formy stroficznej Jerozolimę wyzwoloną (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona) Tassa. Oktawę często zastępowano w tłumaczeniu prostszym w realizacji oktostychem aabbccdd. W ten sposób przywołany Piotr Kochanowski przełożył Orlanda szalonego Ariosta, zaś anonimowy tłumacz z siedemnastego wieku Adona Marina. U Juliusza Słowackiego występowała niekiedy oktawa z jednym wersem skróconym do pięciozgłoskowca, przez co wykazuje pokrewieństwo ze strofą saficką 11/11/11/5 i strofą Słowackiego 11/11/11/5/11/5. Z oktawą spokrewniona jest sekstyna ababcc. Podobną funkcje w literaturze angielskiej spełniały strofa królewska (Chaucera ababbcc i strofa spenserowska (Spensera) ababbcbcc.

Oktawa należy do najważniejszych, najwyżej cenionych i najbardziej rozpoznawalnych strof poezji europejskiej i światowej. Obecność tej strofy w repertuarze polskich form wersyfikacyjnych już od epoki od renesansu świadczy o wysokim poziomie dawnej poezji polskiej i gotowości do adaptacji obcych wzorców. Mimo rozpowszechnienia pozostaje ona formą ekskluzywną, stosowaną rzadziej niż inne.

Oto przykład z eposu Francisca de Sa de Meneses o zdobyciu cieśniny Malakka. Warto zwrócić uwagę na tę oktawę, bo wszystkie rymy są w niej zbudowane na tej samej samogłosce [a].

O tempo chega, Afonso, em que a santa

Sião terá por vós a liberdade,

A Monarquia, que hoje o Céu levanta,

Devoto consagrando à eternidade.

Ó bem nascida generosa planta,

Que em flor fruto há-de dar à Cristandade,

E matéria a mil cisnes, que, cantando

De vós, se irão convosco eternizando.

To przykład złożonego asonansu, należącego do harmonii wokalicznej, budującego spójność strofy na zasadzie instrumentacji głoskowej. A oto inny przykład wykorzystania oktawy.

Robert Browning Pan i Luna (Pan and luna)

Then--does the legend say?--first moon-eclipse

Happened, first swooning-fit which puzzled sore

The early sages? Is that why she dips

Into the dark, a minute and no more,

Only so long as serves her while she rips

The cloud's womb through and, faultless as before,

Pursues her way? No lesson for a maid

Left she, a maid herself thus trapped, betrayed?