Είδη δραστηριοτήτων

(πηγή: βιβλίο δασκάλου)

Οι βασικοί τύποι δραστηριοτήτων είναι οι εξής:

• δραστηριότητες νοηματικής επεξεργασίας του κειμένου

• δραστηριότητες παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου

• δραστηριότητες σχετικές με την γραμματική της λέξης και της πρότασης (μορφολογία και σύνταξη)

• λεξιλογικές και ορθογραφικές δραστηριότητες

• δραστηριότητες αξιολόγησης

Α) Δραστηριότητες νοηματικής επεξεργασίας του κειμένου

Τα κείμενα κάθε ενότητας συνοδεύονται πάντα από ερωτήσεις κατανόησης και νοηματικής επεξεργασίας.

Μετά την ανάγνωση του κειμένου, οι μαθητές αναζητούν μέσα σ' αυτό πληροφορίες που τους επιτρέπουν να απαντήσουν, προφορικά ή γραπτά, στις ερωτήσεις των ασκήσεων κατανόησης.

Οι ερωτήσεις αυτές άλλοτε είναι απλές του τύπου π.χ «πόσα πρόσωπα υπάρχουν στην ιστορία» ή «ποιο είναι το θέμα της ιστορίας» και άλλοτε δυσκολότερες όπως π.χ.«σε ποια σημεία του κειμένου φαίνεται ότι ο ήρωας είναι χαρούμενος».

Ειδικότερα στις πιο απαιτητικές ερωτήσεις, οι μαθητές καλούνται να αιτιολογήσουν τις απαντήσεις τους και ενθαρρύνονται να διατυπώσουν κρίσεις π.χ. σε σχέση με κάποια ενέργεια ή συναισθηματική αντίδραση κάποιου από τους ήρωες της ιστορίας.

Επιπλέον, όποτε δίνεται η ευκαιρία από τα κείμενα, οι μαθητές καλούνται να διατυπώσουν απόψεις, σκέψεις και συναισθήματα πάνω σε θέματα γενικότερου προβληματισμού, κοινωνικά ή περιβαλλοντικά.

Τέλος, σημασία αποδίδεται και στη διατύπωση από τους μαθητές απόψεων και κρίσεων πάνω σε ένα κείμενο, π.χ. ένα ποίημα καθώς επίσης και στην ικανότητα τους να μεταδώσουν λεκτικά στους άλλους (κυρίως στους συμμαθητές τους) την ευχαρίστηση που παίρνουν από αυτό.

Β) Δραστηριότητες παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου

Βασικός στόχος των δραστηριοτήτων επεξεργασίας του κειμένου και κυρίως στο επίπεδο της δομής του είναι η παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου από τους μαθητές.

Κάθε κείμενο που διδάσκεται αποτελεί το πλαίσιο, την ευκαιρία, το πρόσχημα για την παραγωγή από τους μαθητές του δικού τους κειμένου.

Η παραγωγή κειμένου, όποια και αν είναι η έκταση και η μορφή του, δεν γίνεται ποτέ χωρίς ένα επικοινωνιακό σκοπό. 0 σκοπός αυτός απορρέει άμεσα ή έμμεσα από το κείμενο που έχει νωρίτερα επεξεργαστεί η τάξη κατά τρόπο ώστε οι μαθητές να μη γράφουν ποτέ χωρίς να ξέρουν σε ποιον και γιατί.

Αντίθετα, η όλη διαδικασία της παραγωγής λόγου πρέπει να εντάσσεται μέσα σε συγκεκριμένες περιστάσεις επικοινωνίας (δίνεται ποιος μιλάει ή γράφει σε ποιον, για ποιο σκοπό, με τι θέμα, πού και ποτέ). Αυτό είναι που δίνει νόημα στην παραγωγή κειμένου από τους μαθητές καθώς και η σύνδεση των κειμένων που παράγουν με τη σύγχρονη και τη μελλοντική τους ζωή.

Προϋπόθεση μιας επιτυχούς συγγραφικής διαδικασίας είναι να έχουν οι μαθητές επαρκή αντίληψη των δομικών χαρακτηριστικών που οφείλει να έχει το κείμενο που θα παραγάγουν, ανάλογα με το είδος στο οποίο ανήκει.

Κατά τη φάση της συγγραφής προσφέρεται καθοδήγηση στους μαθητές, υπό μορφή ερωτήσεων (που συνήθως περιέχονται μέσα σε συννεφάκια) οι οποίες τους υπενθυμίζουν τα στοιχεία που θα πρέπει να εμπεριέχονται στο κείμενο τους.

Όταν μιλάμε για παραγωγή κειμένου, δεν εννοούμε κατ' ανάγκην την παραγωγή ενός ολοκληρωμένου κειμένου.

Μπορεί να ζητηθεί από τους μαθητές, έχοντας ως βάση το θέμα μιας ιστορίας, να γράψουν την αρχή της, τη συνέχεια της ή το τέλος της. Και ενώ κάτι τέτοιο φαίνεται απλούστερο από την συγγραφή μιας ιστορίας από την αρχή ως το τέλος, στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα απαιτητικότατο έργο.

Άλλες δραστηριότητες παραγωγής λόγου είναι αυτές του μετασχηματισμού ενός κειμενικού είδους σε ένα άλλο π.χ. μιας αφήγησης σε μια περιγραφή ή σε θεατρικό διάλογο.

0 τύπος και η έκταση των κειμένων που καλούνται οι μαθητές να παραγάγουν ποικίλλει. Μπορεί να είναι ένα εκτεταμένο κείμενο, μπορεί όμως να είναι τόσο μικρό όσο ένας τίτλος άρθρου ή μια λεζάντα.

Τα κείμενα που πρέπει να καλούνται οι μαθητές να παραγάγουν ανήκουν σε διαφορετικούς τύπους κειμένων: ιστορία, παραμύθι, ποίημα, διάφορες περιγραφές, χιουμοριστική ιστορία, περιπέτεια, κείμενο για ένα κόμικ, θεατρικό διάλογο, άρθρο σε εφημερίδα ή περιοδικό, ερωτήσεις μιας συνέντευξης, καταγραφή μιας συνέντευξης, γράμμα, ταξιδιωτική κάρτα, ημερολόγιο, οδηγίες για κατασκευές, σκηνικές οδηγίες, στίχους τραγουδιού (βλ. πανοραμικό πίνακα).

Γ) Δραστηριότητες σχετικές με την γραμματική (μορφολογία και σύνταξη)

Οι δραστηριότητες οι σχετικές με τη γραμματική (μορφολογία και σύνταξη) μπορεί να απορρέουν και αυτές από το κείμενο εφόσον, σύμφωνα με τις αρχές της λειτουργικής - επικοινωνιακής προσέγγισης, μόνο μέσα σ' αυτό οι μαθητές συνειδητοποιούν τη λειτουργία των στοιχείων του γλωσσικού συστήματος.

Οι μαθητές, με την επεξεργασία όλο και περισσοτέρων κειμένων που ανήκουν σε διαφορετικά κειμενικά είδη, συνειδητοποιούν βαθμιαία τη σύνδεση επικοινωνιακής πρόθεσης του συντάκτη ενός κειμένου, του κειμενικού είδους στο οποίο ανήκει αυτό το κείμενο και των γλωσσικών μέσων που χρησιμοποιεί για να υπάρξει ανάλογο με την πρόθεση αποτέλεσμα.

Στόχος της διδασκαλίας της γραμματικής είναι η ανάδειξη της συστηματικότητας και της κανονικότητας της γλώσσας που, όμως, δεν αναιρεί την ύπαρξη ενός σημαντικού βαθμού ελευθερίας.

Συνειδητοποιούν δηλαδή, εν τέλει, ότι πρόκειται για ένα σύστημα ταυτόχρονα οργανωμένο αλλά και ελαστικό, το οποίο προσφέρει στους χρήστες του τόσες επιλογές όσες τους είναι απαραίτητες για να εξυπηρετήσουν διαφορετικές ανάγκες επικοινωνίας.

Δεδομένου του ότι, συνήθως, η γραμματική διδάσκεται αποκλειστικά και μόνον από το εγχειρίδιο της Γλώσσας, η αρχικά διαισθητική προσέγγιση των γραμματικών φαινομένων μέσα από παραδείγματα συμπληρώνεται και υποστηρίζεται από τη χρήση κλιτικών παραδειγμάτων, ορισμών και κανόνων.

Βέβαια συχνά, οι κανόνες μπορούν να προκύψουν κατά τρόπο επαγωγικό μέσα από την παρατήρηση πολλών σχετικών παραδειγμάτων από τους μαθητές οι οποίοι και, κάποιες φορές, είναι καλό να επιχειρούν να τους διατυπώσουν.

Αυτό που πρέπει να τονισθεί ιδιαιτέρως είναι ότι σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί διδακτικό στόχο η αποστήθιση του κανόνα, του ορισμού ή του κλιτικού παραδείγματος.

Οι μαθητές αποκτούν γραμματική γνώση για να γίνουν ικανοί να επιτελούν σωστά γλωσσικές πράξεις (να προτείνουν, να πληροφορούν, να ζητούν, να συμβουλεύουν, να καθοδηγούν, να προτρέπουν, να αποτρέπουν), για να μπορούν να χρησιμοποιούν τα γλωσσικά μέσα με λειτουργικό τρόπο στο λόγο που παράγουν, για να μπορούν να πραγματώνουν αποτελεσματικά την επικοινωνιακή τους πρόθεση.

Από την άλλη μεριά, επιδίωξη της διδασκαλίας της γραμματικής, εκτός από την απόκτηση γραμματικής γνώσης είναι και η ανάπτυξη της γραμματικής επίγνωσης στους μαθητές, του ενσυνείδητου δηλαδή ελέγχου και χειρισμού των γραμματικών στοιχείων της γλώσσας. Προς αυτή την κατεύθυνση, πρέπει προτείνονται ασκήσεις που ζητούν π.χ. την ανίχνευση, την εξήγηση και τη διόρθωση γραμματικών λαθών (υπάρχει λάθος στην παρακάτω πρόταση ποιο είναι; μπορείτε να το βρείτε; γιατί είναι λάθος; μπορείτε να το διορθώσετε;).

Δ) Λεξιλογικές και ορθογραφικές δραστηριότητες

Λεξιλογικές δραστηριότητες

Με στόχο την ανάπτυξη του λεξιλογίου και τη βελτίωση του χειρισμού του λεξιλογίου από τους μαθητές, προτείνεται ένα σύνολο δραστηριοτήτων που έχουν σκοπό να τους εξοικειώσουν με τις παρακάτω πτυχές του λεξιλογίου:

• Με την προέλευση των λέξεων

• Με τις οικογένειες λέξεων (σύνθετα, παράγωγα)

• Με τις σημασιολογικές σχέσεις των λέξεων (συνώνυμα, αντώνυμα)

• Με τον πολύσημο χαρακτήρα των λέξεων και τη λειτουργία της πολυσημίας

• Με τα συνηθέστερα αρκτικόλεξα

• Με την κυριολεκτική και την μεταφορική σημασία των λέξεων

• Με τις ιδιωματικές εκφράσεις

Οι δραστηριότητες που μπορούν να προταθούν στους μαθητές από το δάσκαλο είναι διαφορετικών μορφών και συνίστανται στο:

• Να βρουν την οικογένεια μιας λέξης

• Να χρησιμοποιήσουν μια λέξη με τον κατάλληλο τρόπο μέσα σε ένα δεδομένο επικοινωνιακό πλαίσιο

• Να συνθέσουν με βάση μια λέξη μια ιστορία

• Να επιχειρήσουν να ορίσουν λέξεις

• Να επιλέγουν τα κατάλληλα συνώνυμα ή να υποκαθιστούν λέξεις με συνώνυμες τους ελέγχοντας τις συνέπειες της υποκατάστασης στη σημασία της πρότασης

• Να λύσουν ένα σταυρόλεξο ή ένα κρυπτόλεξο ή να κάνουν αντιστοιχίσεις

• Να κάνουν παιχνίδια με τις λέξεις (π.χ. ακροστιχίδες, αναγραμματισμούς)

• Να αναζητήσουν στο λεξικό τη σημασία ή τις διαφορετικές σημασίες μιας λέξης

• Να αναζητήσουν στο λεξικό την οικογένεια μιας λέξης

• Να συντάξουν προσωπικά λεξιλόγια με βάση διαφορετικά κριτήρια (λέξεις που τους εντυπωσίασαν, που τους

δυσκόλεψαν, που συνάντησαν για πρώτη φορά, που φοβούνται ότι θα ξεχάσουν)

• Να καταχωρούν τις νέες λέξεις και τις σημασίες τους σε ειδικό τετράδιο και να τις ομαδοποιούν ανάλογα με τη σημασία, την ετυμολογική προέλευση, τη μορφή τους κτλ.

• Να αξιοποιούν, γραπτά και προφορικά, τις νέες λέξεις κατά τη σύνθεση προτάσεων, απλών ιστοριών κτλ.

Επισημαίνεται εδώ ότι τις περισσότερες φορές γίνεται σύνδεση του λεξιλογίου με την ορθογραφία, έτσι ώστε οι λεξιλογικές ασκήσεις να λειτουργούν ταυτόχρονα και ως ορθογραφικές.

Ορθογραφικές δραστηριότητες

Η τυπική γνώση της γραμματικής ή ακόμα καλύτερα η γραμματική επίγνωση που διαθέτουν οι μαθητές σ' αυτή την τάξη καθορίζουν, σε μεγάλο βαθμό, και τις ορθογραφικές τους επιδόσεις. Εξαιτίας του σημαντικότατου ρόλου της γραμματικής στην ορθογραφία, πολλές από τις δραστηριότητες που προτείνουμε στη γραμματική είναι και ορθογραφικές.

Οι δραστηριότητες που προτείνονται στο εγχειρίδιο ή που μπορούν να προταθούν στους μαθητές από το δάσκαλο είναι διαφορετικών μορφών και συνίστανται στο:

• Να συμπληρώσουν γράμματα που λείπουν σε λέξεις

• Να συμπληρώσουν λέξεις που λείπουν σε κείμενο

• Να συμπληρώσουν λέξεις που λείπουν σε προτάσεις επιλέγοντας κάθε φορά, από διαφορετικές προτεινόμενες, τη σωστή

• Να υπογραμμίσουν, μέσα σε κείμενο ή σε προτάσεις, λέξεις με μια συγκεκριμένη ορθογραφική απόδοση (π.χ. ουσιαστικά και επίθετα που λήγουν σε -οι)

• Να χρησιμοποιήσουν σωστά τα σημεία στίξης σε προτάσεις ή σε κείμενο

• Να φτιάξουν λίστες με λέξεις που τους δυσκόλεψαν πολύ στην ορθογραφία και τις έκαναν πολλές φορές λάθος

• Να λύσουν ένα σταυρόλεξο ή ένα κρυπτόλεξο

• Να κάνουν παιχνίδια με τις λέξεις (π.χ. ακροστιχίδες, αναγραμματισμούς)

• Να εξηγήσουν την ορθογραφία των λέξεων συνδέοντας την με την ετυμολογία και τη γραμματική Προτείνονται επίσης και κάποιες δραστηριότητες αυξημένης δυσκολίας όπως:

• Να γράψουν άγνωστη ορθογραφία

• Να κάνουν ομαδοποίηση λαθών και διόρθωση στον πίνακα με τη συμμετοχή όλης της τάξης

• Να διορθώσουν μόνοι τους το γραπτό τους

• Να διορθώσουν το γραπτό κάποιου άλλου

• Να εξηγήσουν γιατί είναι λανθασμένες ορθογραφικά οι λέξεις που διορθώνουν.

Επισημαίνεται εδώ ότι λεξιλογικές και ορθογραφικές δραστηριότητες που προτείνονται σε κάθε ενότητα συνδυάζονται και με τις ασκήσεις αντιγραφής.

Ε) Δραστηριότητες αξιολόγησης

Η διδακτική προσέγγιση πρέπει να δίνει έμφαση στον ενεργό ρόλο του μαθητή σ' όλες τις φάσεις της μαθησιακής διαδικασίας.

Γι' αυτό, οι μαθητές δεν περιορίζονται απλώς και μόνο στη διεκπεραίωση των διαφόρων δραστηριοτήτων επεξεργασίας του κειμένου και παραγωγής προφορικού ή γραπτού λόγου.

Οι μαθητές εμπλέκονται και στη διαδικασία αξιολόγησης αυτών των δραστηριοτήτων τόσο ως προς τον τρόπο που διεκπεραιώθηκαν όσο και ως προς τα αποτελέσματα τους.

Οι ίδιοι οι μαθητές δηλαδή κρίνουν π.χ. αν ακολούθησαν τη σωστή πορεία για να γράψουν ένα κείμενο και αν το κείμενο που παρήγαγαν πέτυχε το σκοπό του. Ξεκινώντας από τα δικά τους κείμενα, οι μαθητές πέρα από αναγνώστες μαθαίνουν σιγά σιγά να γίνονται κριτικοί αναγνώστες .