8.4

अधिभूतं क्षरो भाव: पुरुषश्चाधिदैवतम् ।

अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ४ ॥

adhibhūtaṁ kṣaro bhāvaḥ

puruṣaś cādhidaivatam

adhiyajño ’ham evātra

dehe deha-bhṛtāṁ vara

पदच्छेद: पदपरिचय: पदार्थ:  padacchedaḥ padaparicayaḥ padārthaḥ

разбиение слов, грамматика слов, значение слов

адхибхӯтам — суть материального мира [физичиский план, бытиё существ]; (с, 1.1) [prāṇi-mātram adhikṛtya bhavati iti adhibhūtam ucyate]

кшарах̣ — постоянно изменяющаяся; (м, 1.1) 

бха̄вах̣ — природа; (м, 1.1)

пурушах̣ — вселенское тело (м, 1.1); [puruṣo vairājaḥ. puri śayanāt vā puruṣaḥ]

ча — и; (ав)

адхидаиватам — адхидайва; (с, 1.1) [svāṃśa-bhūta-sarva-devatānām adhipatir adhidaivatam ucyate]

адхийаджн̃ах̣ — владыка подношений; (м, 1.1)  [aham eva adhiyajño yajñādi-karma-pravartakas tatphaladātā ca]

ахам — Я (Кришна); (асмад, сарв, 1.1)

эва — безусловно; (ав)

атра — здесь; (ав)

дехе — в теле; (м, 7.1)

деха-бхр̣та̄м — всех воплощенных в теле существ; (т, м, 6.3)

вара — о лучший. (м, 8.1)

अन्वय:  anvayaḥ

क्षरः भावः अधिभूतम्, पुरुषः च अधिदैवतम् । वर! अत्र देहभृतां देहे अहम् एव अधियज्ञः। 

kṣaraḥ bhāvaḥ adhibhūtam, puruṣaḥ ca adhidaivatam | vara! atra dehabhṛtāṃ dehe aham eva adhiyajñaḥ| 

Дословный перевод:

Изменяющаяся природа – адхибхута, вселенское тело – адхидайва. О лучший, всех воплощенных в теле Я – адхиягья.

The Subodhinī commentary by Śrīdhara

4) kiṃ ca adhibhūtam iti | kṣaro vinaśvaro bhāvo dehādi-padārthaḥ | bhūtaṃ prāṇi-mātram adhikṛtya bhavati iti adhibhūtam ucyate | 

5) puruṣo vairājaḥ sūrya-maṇḍalam adhyavartī svāṃśa-bhūta-sarva-devatānām adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhiṣṭhātrī devatā |
sa vai śarīrī prathamaḥ sa vai puruṣa ucyate |
ādikartā sa bhūtānāṃ brahmāgre samavartata || iti śruteḥ |

6) atrāsmin dehe'ntaryāmitvena sthito'hamevādhiyajño yajñādi-karma-pravartakas tatphaladātā ca | kathamityasyāpyuttaramanenaivoktaṃ bhraṣṭavyam | antaryāmiṇo'saṅgatvādibhir guṇair jīva-vailakṣaṇyena dehāntar-vartitvasya prasiddhatvāt | tathā ca śrutiḥ

dvā suparṇā sayujā sakhāyā
samānaṃ vṛkṣaṃ pariṣasvajāte |
tayoranyaḥ pippalaṃ svādvatty
anaśnannanyo'bhicākaśīti || [MuṇḍU 7.1.1]

dehabhṛtāṃ madhye śreṣṭheti sambodhayaṃstvamapyevambhūtamantaryāmiṇaṃ parādhīnasvapravṛttinivṛttyanvayavyatirekābhyāṃ boddhumarhasīti sūcayati ||4||

Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya

||8.4|| --

4) adhibhūtaṃ prāṇijātam adhikṛtya bhavatīti| ko'sau kṣaraḥ kṣaratīti kṣaraḥ vināśī bhāvaḥ yatkiñcit janimat vastu ityarthaḥ| 

5) puruṣaḥ pūrṇam anena sarvamiti puri śayanāt vā puruṣaḥ ādityāntargato hiraṇyagarbhaḥ sarvaprāṇikaraṇānām anugrāhakaḥ saḥ adhidaivatam| 

6) sarva-yajñābhimāninī viṣṇvākhyā devatā yajño vai viṣṇuḥ iti śruteḥ| sa hi viṣṇuḥ ahameva atra asmin dehe yo yajñaḥ tasya aham adhiyajñaḥ yajño hi deha-nirvartyatvena deha-samavāyī iti dehādhikaraṇo bhavati dehabhṛtāṃ vara||

The Gūḍhārthadīpikā commentary by Madhusūdana

sampratyagrimapraśnatrayasyottaramāha adhibhūtamiti | kṣaratīti kṣaro vināśī bhāvo yatkiṃcijjanimadvastu bhūtaṃ prāṇijātamadhikṛtya bhavatītyadhibhūtamityucyate | 

puruṣo hiraṇyagarbhaḥ samaṣṭi-liṅgātmā vyaṣṭi-sarva-karaṇānugrāhakaḥ ātmaivedamagra āsītpuruṣavidhaḥ ityupakramya sa yatpūrvo'smātsarvasvmātsarvān pāpmana auṣattasmātpuruṣaḥ ityādiśrutyā pratipāditaḥ | cakārāt

sa vai śarīrī prathamaḥ sa vai puruṣa ucyate |
ādikartā sa bhūtānāṃ brahmāgre samavartata ||

ityādismṛtyā ca pratipāditaḥ | adhidaivataṃ daivatānyādityādīnadhikṛtya cakṣurādikaraṇānyanugṛhṇātīti | tathocyate adhiyajñaḥ sarvayajñādhiṣṭhātā sarvayajñaphaladāyakaśca | sarvayajñābhimāninī viṣṇvākhyā devatā yajño vai viṣṇuḥ iti śruteḥ | sa ca viṣṇuradhiyajño'haṃ vāsudeva eva na madbhinnaḥ kaścit | ataeva parabrahmaṇaḥ sakāśādatyantābhedenaiva pratipattavya iti kathamiti vyākhyātam | sa cātrāsminmanuṣyadehe yajñarūpeṇa vartate buddhyādivyatirikto viṣṇurūpatvāt | etena sa kimasmin dehe tato bahirvā dehe cetko'tra buddhyādistadvyatirikto veti sandeho nirastaḥ | manuṣyadehe ca yajñasyāvasthānaṃ yajñasya manuṣyadehanirvartyatvāt | puruṣo vai yajñaḥ puruṣastena yajño yadenaṃ puruṣastanute ityādi śruteḥ |

he dehabhṛtāṃ vara sarvaprāṇināṃ śreṣṭheti sambodhayan pratikṣaṇaṃ matsambhāṣaṇātkṛtakṛtyastvametadbodhayogyo'sīti protsāhayatyarjunaṃ bhagavān | arjunasya sarvaprāṇiśreṣṭhatvaṃ bhagavadanugrahātiśayabhājanatvātprasiddhameva ||4||

The Sārārthavarṣiṇī commentary by Viśvanātha

kṣaro naśvaro bhāvaḥ padārtho ghaṭapaṭādiradhibhūtamadhibhūtaśabdavācyaḥ puruṣaḥ samaṣṭivirāḍadhidaivataśabdavācyaḥ | adhikṛtya vartamānāni sūryādidaivatāni yatra iti tannirukteḥ | atra dehe'dhiyajño yajñādikarmapravartako'ntaryāmyahaṃ madaṃśakatvādahamevetyevakāreṇa kathaṃ jñeya ityasyottaramantaryāmitve'hameva madabhinnatve naiva jñeyo na tu adhyātmādirive madbhinnatvenetyarthaḥ | dehe dehabhṛtāṃ vareti tvaṃ tu sākṣānmatsakhatvātsarvaśreṣṭha eva bhavasīti bhāvaḥ ||4||

Перевод

О лучший среди воплощенных существ, материальную природу, которая постоянно изменяется, называют адхибхутой, материальным миром. Вселенское тело Господа, частями которого являются бог Солнца, бог Луны и другие полубоги, называют адхидайвой. А Меня, Верховного Господа, пребывающего как Сверхдуша в сердце каждого живого существа, именуют адхиягьей [владыкой жертвоприношений].

व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика