2.1
सञ्जय उवाच
तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ १ ॥
sañjaya uvāca
taṁ tathā kṛpayāviṣṭam
aśru-pūrṇākulekṣaṇam
viṣīdantam idaṁ vākyam
uvāca madhusūdanaḥ
पदच्छेद: पदपरिचय: पदार्थ: padacchedaḥ padaparicayaḥ padārthaḥ
разбиение слов, грамматика слов, значение слов
сан̃джайах̣ ува̄ча — Санджая сказал; (м, 1.1) (лиТ, 1.1)
там — на Арджуну; (м, 2.1)
татха̄ — так; (ав)
кр̣пайа̄ — состраданием; (ж, 3.1)
а̄вишт̣ам — охваченного; (м, 2.1)
аш́ру-пӯрн̣а-а̄кула-ӣкшан̣ам — у которого глаза полны слез; (м, 2.1)
вишӣдантам — сокрушающегося; (м, 2.1)
идам — эти; (с, 2.1)
ва̄кйам — слова; (с, 2.1)
ува̄ча — произнес; (лиТ, 1.1)
мадху-сӯданах̣ — убивший демона Мадху (м, 1.1)
आकाङ्क्षा ākāṅkṣā
uvāca (сказал)
kaḥ uvāca? (кто сказал?) - madhusūdanaḥ uvāca (Мадхусудана сказал)
madhusūdanaḥ kam uvāca? (Мадхусудана кому сказал?) - madhusūdanaḥ tam uvāca (Мадхусудана ему сказал)
madhusūdanaḥ kathaṁ bhūtaṁ tam uvāca? (Мадхусудана какому ему сказал?) - madhusūdanaḥ āviṣṭaṁ tam uvāca (Мадхусудана ему, охваченному сказал)
madhusūdanaḥ kayā āviṣṭaṁ tam uvāca? (Мадхусудана чем охваченному ему сказал?) - madhusūdanaḥ kṛpayā āviṣṭaṁ tam uvāca
(Мадхусудана ему, охваченному состраданием сказал)
madhusūdanaḥ kṛpayā katham āviṣṭaṁ tam uvāca (Мадхусудана состраданием как охваченному ему сказал?) - madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭaṁ tam uvāca (Мадхусудана состраданием так охваченному ему сказал)
madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭaṁ punaś ca kidṛśaṁ tam uvāca (Мадхусудана состраданием так охваченному и еще какому ему сказал?) -
madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭaṁ aśru-pūrṇākulekṣaṇaṁ tam uvāca (Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, ему сказал)
madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇam kiṁ kurvantaṁ tam uvāca? (Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, что делающему ему сказал?) - madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇaṁ viṣīdantaṁ tam uvāca
(Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, сокрушающемуся ему сказал)
madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇaṁ viṣīdantamtam kim uvāca? (Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, сокрушающемуся ему что сказал?) - madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇaṁ viṣīdantam taṁ vākyam uvāca
(Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, сокрушающемуся ему речь сказал)
madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇaṁ viṣīdantam taṁ kiṁ vākyam uvāca (Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, сокрушающемуся ему какую речь сказал?) - madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇam viṣīdantam tam idaṁ vākyam uvāca (Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, сокрушающемуся ему эту речь сказал)
अन्वय: anvayaḥ
मधुसूदनः कृपया तथा आविष्टम् अश्रु-पूर्णाकुलेक्षणं विषीदन्तं तम् इदं वाक्यम् उवाच।
madhusūdanaḥ kṛpayā tathā āviṣṭam aśru-pūrṇākulekṣaṇaṃ viṣīdantaṃ tam idaṃ vākyam uvāca|
Дословный перевод:
Мадхусудана состраданием так охваченному, тому, чьи глаза полны слез, сокрушающемуся ему эту речь сказал.
The Subodhinī commentary by Śrīdhara
dvitīye śokasaṃtaptamarjunaṃ brahmavidyayā | pratibodhya hariścakre sthitaprajñasya lakṣaṇam | tataḥ kiṃ vṛttamityapekṣāyāṃ sañjaya uvāca taṃ tathetyādi | aśrubhiḥ pūrṇe ākule īkṣaṇe yasya taṃ tathā, uktaprakāreṇa visamarjunaṃ prati madhusūdana idaṃ vākyamuvāca ||1||
Prabhupada
Санджая сказал: Увидев, что Арджуна охвачен состраданием и скорбью, а глаза его полны слез, Мадхусудана, Кришна, произнес такие слова.
व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика
सन्धिः
कृपयाविष्टम् - कृपया + आविष्टम् - सवर्णदीर्घसन्धिः
(Для объяснения висарга-сандхи в этом курсе мы будем пользоваться Бхатта-сутрами - в скобочках дан номер одной из 5ти сутр, для всех других Сандхи - Панини)
समासः
अश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् - अश्रुभिः पूर्णे अश्रुपूर्णे - तृतीयातत्पुरुषः
अश्रुपूर्णे च आकुले च - अश्रुपूर्णाकुले - द्वन्द्वः
अश्रुपूर्णाकुले ईक्षणे यस्य सः, तम् - बहुव्रीहिः
मधुसूदनः - मधुं (तन्नामकं) दैत्यं सूदयति इति मधुसूदनः।
मधु + सूद् + णिच् (स्वार्थे) + ल्युट् (=अन)
सूदनं मधुदैत्यस्य यस्मात् सः - बहुव्रीहिः [ब्रह्मवैवर्तपुराणे - ११०]
कृदन्तः
विषिदन्तम् - वि + सद् + शतृ (कर्तरि) तम्
आविष्टम् - आ + विश् + क्त (कर्तरि) तम्
sandhiḥ
kṛpayāviṣṭam - kṛpayā + āviṣṭam - savarṇadīrghasandhiḥ
(Для объяснения висарга-сандхи в этом курсе мы будем пользоваться Бхатта-сутрами - в скобочках дан номер одной из 5ти сутр, для всех других Сандхи - Панини)
samāsaḥ
aśrupūrṇākulekṣaṇam - aśrubhiḥ pūrṇe aśrupūrṇe - tṛtīyātatpuruṣaḥ
aśrupūrṇe ca ākule ca - aśrupūrṇākule - dvandvaḥ
aśrupūrṇākule īkṣaṇe yasya saḥ, tam - bahuvrīhiḥ
madhusūdanaḥ - madhuṃ (tannāmakaṃ) daityaṃ sūdayati iti madhusūdanaḥ| madhu + sūd + ṇic (svārthe) + lyuṭ (=ana)
sūdanaṃ madhudaityasya yasmāt saḥ - bahuvrīhiḥ [brahmavaivartapurāṇe - 110]
kṛdantaḥ
viṣidantam - vi + sad + śatṛ (kartari) tam
āviṣṭam - ā + viś + kta (kartari) tam