18.41
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणै: ॥ ४१ ॥
brāhmaṇa-kṣatriya-viśāṁ
śūdrāṇāṁ ca paran-tapa
karmāṇi pravibhaktāni
svabhāva-prabhavair guṇaiḥ
पदच्छेद: पदपरिचय: पदार्थ: padacchedaḥ padaparicayaḥ padārthaḥ
разбиение слов, грамматика слов, значение слов
бра̄хман̣а-кшатрийа-виш́а̄м — брахманов, кшатриев и вайшьев; (ब्राह्मण-क्षत्रिय-विश् , м, 6.3)
ш́ӯдра̄н̣а̄м — шудр; (м, 6.3)
ча — и;
парантапа — о покоритель врагов; (м, 8.1)
карма̄н̣и — деяния; (с, 1.3)
правибхакта̄ни — разделены; (с, 1.3)
свабха̄ва-прабхаваих̣ — собственной природой порожденными; (м, 3.3)
гун̣аих̣ — гунами материальной природы (м, 3.3)
अन्वय: anvayaḥ
परन्तप! ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च स्वभावप्रभवैः गुणैः कर्माणि प्रविभक्तानि।
parantapa! brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca svabhāvaprabhavaiḥ guṇaiḥ karmāṇi pravibhaktāni|
or
he parantapa (parān śatrūn tāpayatīti parantapa)! brāhmaṇa-kṣatriya-viśāṁ śūdrāṇāṁ ca karmāṇi svabhāva-prabhavaiḥ (prakṛti-jātaiḥ) guṇaiḥ (sattvādibhiḥ) pravibhaktāni.
The Subodhinī commentary by Śrīdhara
nanu ca yadyevaṃ sarvamapi kriyākārakaphalādikaṃ prāṇijātaṃ ca triguṇātmakameva tarhi kathamasya mokṣa ityapekṣāyāṃ svasvādhikāravihitaiḥ karmabhiḥ parameśvarārādhanāttatprasādalabdhajñānenetyevaṃ sarvagītārthasāraṃ saṅgṛhya pradarśayituṃ prakaraṇāntaramārabhate | brāhmaṇetyādi yāvadadhyāyasamāpti | he parantapa he śatrutāpana | brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca śūdrāṇāṃ ca karmāṇi pravibhaktāni prakarṣeṇa vibhāgato vihitāni | śūdrāṇāṃ samāsātpṛthakkaraṇaṃ dvijatvābhāvena vailakṣaṇyāt | vibhāgopalakṣaṇamāha svabhāvaḥ sāttvikādiḥ prabhavati prādurbhavati yebhyastairguṇairupakakṣaṇabhūtaiḥ | yadvā svabhāvaḥ pūrvajanmasaṃskāraḥ | tasmātprādurbhūtairityarthaḥ | sattvopasarjanarajaḥpradhānāḥ kṣatriyāḥ | tamaupasarjanarajaḥpradhānā vaiśyāḥ | rajaupasarjanatamaḥpradhānāḥ śūdrāḥ ||41||
Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya
||18.41|| --,brāhmaṇāśca kṣatriyāśca viśaśca brāhmaṇakṣatriyaviśaḥ? teṣāṃ brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca -- śūdrāṇām asamāsakaraṇam ekajātitve sati vedānadhikārāt -- he paraṃtapa? karmāṇi pravibhaktāni itaretaravibhāgena vyavasthāpitāni| kena svabhāvaprabhavaiḥ guṇaiḥ? svabhāvaḥ īśvarasya prakṛtiḥ triguṇātmikā māyā sā prabhavaḥ yeṣāṃ guṇānāṃ te svabhāvaprabhavāḥ? taiḥ? śamādīni karmāṇi pravibhaktāni brāhmaṇādīnām| athavā brāhmaṇasvabhāvasya sattvaguṇaḥ prabhavaḥ kāraṇam? tathā kṣatriyasvabhāvasya sattvopasarjanaṃ rajaḥ prabhavaḥ? vaiśyasvabhāvasya tama{}upasarjanaṃ rajaḥ prabhavaḥ? śūdrasvabhāvasya raja{}upasarjanaṃ tamaḥ prabhavaḥ? praśāntyaiśvaryehāmūḍhatāsvabhāvadarśanāt caturṇām| athavā? janmāntarakṛtasaṃskāraḥ prāṇināṃ vartamānajanmani svakāryābhimukhatvena abhivyaktaḥ svabhāvaḥ? saḥ prabhavo yeṣāṃ guṇānāṃ te svabhāvaprabhavāḥ guṇāḥ guṇaprādurbhāvasya niṣkāraṇatvānupapatteḥ| svabhāvaḥ kāraṇam iti ca kāraṇaviśeṣopādānam| evaṃ svabhāvaprabhavaiḥ prakṛtibhavaiḥ sattvarajastamobhiḥ guṇaiḥ svakāryānurūpeṇa śamādīni karmāṇi pravibhaktāni||nanu śāstrapravibhaktāni śāstreṇa vihitāni brāhmaṇādīnāṃ śamādīni karmāṇi katham ucyate sattvādiguṇapravibhaktāni iti naiṣa doṣaḥ śāstreṇāpi brāhmaṇādīnāṃ sattvādiguṇaviśeṣāpekṣayaiva śamādīni karmāṇi pravibhaktāni? na guṇānapekṣayā? iti śāstrapravibhaktānyapi karmāṇi guṇapravibhaktāni iti ucyate||kāni punaḥ tāni karmāṇi iti? ucyate --,
Перевод
Брахманов, кшатриев, вайшьев и шудр можно узнать по их качествам, проявляющимся в деятельности, которая соответствует трем гунам материальной природы, о покоритель врагов.
व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика