4
तत: पदं तत्परिमार्गितव्यं
यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूय: ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये
यत: प्रवृत्ति: प्रसृता पुराणी ॥ ४ ॥
tataḥ padaṁ tat parimārgitavyaṁ
yasmin gatā na nivartanti bhūyaḥ
tam eva cādyaṁ puruṣaṁ prapadye
yataḥ pravṛttiḥ prasṛtā purāṇī
पदच्छेद: पदपरिचय: पदार्थ: padacchedaḥ padaparicayaḥ padārthaḥ
разбиение слов, грамматика слов, значение слов
татах̣ — потом; (ав)
падам — место; (с, 1.1)
тат — то; (с, 1.1)
парима̄ргитавйам — которое следует найти; (с, 1.1)
йасмин — в которое; (с, 7.1)
гата̄х̣ — ушедшие; (м, 1.3)
на нивартанти — не возвращаются; (лаТ, 1.3) {कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;नि_वृतुँ;भ्वादिः} (वर्तते , आर्ष-प्रयोगे परस्मैपदम् )
бхӯйах̣ — вновь; (ав или с, 2.1)
там — к Нему; (м, 2.1)
эва ча — непременно также; (ав)
а̄дйам — изначальному; (м, 2.1)
пурушам — Личности Бога; (м, 2.1)
прападйе — предаюсь; (лаТ, 3.1) {कर्तरि;लट्;उ;एक;आत्मनेपदी;प्र_पदँ;दिवादिः}
йатах̣ — от которого; (ав)
правр̣ттих̣ — начало; (ж, 1.1)
праср̣та̄ — простирающееся; (ж, 1.1)
пура̄н̣ӣ — древнее (ж, 1.1)
अन्वय: anvayaḥ
अस्य रूपम् इह न उपलभ्यते, तथा (अस्य) अन्तः न, आदिः च न, सम्प्रतिष्ठा च न (उपलभ्यते),
सुविरूढ-मूलम् एनम् अश्वत्थम् दृढेन असङ्ग-शस्त्रेण छित्त्वा,
ततः यतः पुराणी प्रवृत्तिः प्रसृता तम् एव च आद्यम् पुरुषम् प्रपद्ये (इति) तत् पदम् परिमार्गितव्यं, यस्मिन्
गताः भूयः न निवर्तन्ति ।
asya rūpam iha na upalabhyate, tathā (asya) antaḥ na, ādiḥ ca na, sampratiṣṭhā ca na (upalabhyate),
suvirūḍha-mūlam enam aśvattham dṛḍhena asaṅga-śastreṇa chittvā,
tataḥ yataḥ purāṇī pravṛttiḥ prasṛtā tam eva ca ādyam puruṣam prapadye (iti) tat padam parimārgitavyaṃ, yasmin
gatāḥ bhūyaḥ na nivartanti |
or
iha (saṁsāre) asya na rūpaṁ tathā na antaḥ, na ādiḥ na ca sampratiṣṭhā (sthitiḥ) upalabhyate, enaṁ su-virūḍha-mūlam aśvatthaṁ (kṣaṇa-bhaṅguraṁ) dṛḍhena asaṅga-śastreṇa chittvā, tataḥ tat padaṁ parimārgitavyaṁ — yasmin (pade) gatāḥ na nivartanti, yataḥ eṣā purāṇī pravṛttiḥ prasṛtā, tam eva ca ādyaṁ puruṣaṁ prapadye.
The Subodhinī commentary by Śrīdhara
kiṃ ca, na rūpamiti | iha saṃsāre sthitaiḥ prāṇibhirasya saṃsāravṛkṣasya tathordhvamūlatvādiprakāreṇa rūpaṃ nopalabhyate | na cānto'vasānamaparyaptatvāt | na cādiranāditvāt | na ca sampratiṣṭhā sthitiḥ | kathaṃ tiṣṭhatīti nopalabhyate | yasmādevambhūto'yaṃ saṃsāravṛkṣo durucchedo'narthakaraśca tasmādenaṃ dṛḍhena vairāgyena śastreṇa cchitvā tattvajñāne yatetetyāha aśvatthamenamiti sārdhena | enamaśvatthaṃ suvirūḍhamūlamatyantabaddhamūlaṃ santam | asaṅgaḥ saṅgarāhityamahaṃmamatātyāgaḥ | tena śastreṇa dṛḍhena samyagvicāreṇa cchittvā pṛthakkṛtya ||3||
tata iti | tataśtasya mūlabhūtaṃ tatpadaṃ vastu parimārgitavyamanveṣṭavyam | kīdṛśaṃ, yasmin gatā yatpadaṃ prāptāḥ santo bhūyo na nivartanti nāvartanta ityarthaḥ | anveṣaṇaprakāramevāha tameveti | yata eṣā purāṇī cirantanī saṃsārapravṛttiḥ prasṛtā vistṛtā | tameva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye śaraṇaṃ vrajāmi | ityevamekāntabhaktyānveṣṭavyamityarthaḥ ||4||
Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya
।।15.3।। --,न रूपम् अस्य इह यथा उपवर्णितं तथा नैव उपलभ्यते? स्वप्नमरीच्युदकमायागन्धर्वनगरसमत्वात् दृष्टनष्टस्वरूपो हि स इति अत एव न अन्तः न पर्यन्तः निष्ठा परसमाप्तिर्वा विद्यते। तथा न च आदिः? इतः आरभ्य अयं प्रवृत्तः इति न केनचित् गम्यते। न च संप्रतिष्ठा स्थितिः मध्यम् अस्य न केनचित् उपलभ्यते। अश्वत्थम् एनं यथोक्तं सुविरूढमूलं सुष्ठु विरूढानि विरोहं गतानि सुदृढानि मूलानि यस्य तम् एनं सुविरूढमूलम्? असङ्गशस्त्रेण असङ्गः पुत्रवित्तलोकैषणादिभ्यः व्युत्थानं तेन असङ्गशस्त्रेण दृढेन परमात्माभिमुख्यनिश्चयदृढीकृतेन पुनः पुनः विवेकाभ्यासाश्मनिशितेन च्छित्वा संसारवृक्षं सबीजम् उद्धृत्य।।
।।15.4।। --,ततः पश्चात् यत् पदं वैष्णवं तत् परिमार्गितव्यम्? परिमार्गणम् अन्वेषणं ज्ञातव्यमित्यर्थः। यस्मिन् पदे गताः प्रविष्टाः न निवर्तन्ति न आवर्तन्ते भूयः पुनः संसाराय। कथं परिमार्गितव्यमिति आह -- तमेव च यः पदशब्देन उक्तः आद्यम् आदौ भवम् आद्यं पुरुषं प्रपद्ये इत्येवं परिमार्गितव्यं तच्छरणतया इत्यर्थः। कः असौ पुरुषः इति? उच्यते -- यतः यस्मात् पुरुषात् संसारमायावृक्षप्रवृत्तिः प्रसृता निःसृता? ऐन्द्रजालिकादिव माया? पुराणी चिरंतनी।।कथंभूताः तत् पदं गच्छन्तीति? उच्यते --,
Истинную форму этого дерева невозможно увидеть в материальном мире. Никто не знает, где его конец, где начало и где основание. Но, вооружившись топором отрешенности, надо срубить это дерево, пустившее глубокие корни. Затем нужно найти то место, достигнув которого уже не возвращаются, и вручить себя Верховной Личности Бога, стоящей у истоков всего сущего с незапамятных времен.
व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика
