Tattva Jignasu - БГ 13.8-12

भक्त्य‍ा मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वत: । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ॥18.55॥ Постичь Меня в Таттве можно только с помощью Бхакти

YouTube

Tattva Jignasu

Глава 13

13.6-7

13.13

13.8-12

13.8

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।

आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रह: ॥ ८ ॥

amānitvam adambhitvam

ahiṁsā kṣāntir ārjavam

ācāryopāsanaṁ śaucaṁ

sthairyam ātma-vinigrahaḥ

ама̄нитвам — смирение; (c, 1.1)

адамбхитвам — отсутствие тщеславия; (c, 1.1)

ахим̇са̄ — отказ от насилия; (ж, 1.1)

кша̄нтих̣ — терпение; (ж, 1.1)

а̄рджавам — простота; (c, 1.1)

а̄ча̄рйа-упа̄санам — обращение к истинному духовному учителю; (c, 1.1)

ш́аучам — чистота; (c, 1.1)

стхаирйам — постоянство; (c, 1.1)

а̄тма-виниграхах̣ — самодисциплина; (м, 1.1)

सन्धिः

क्षान्तिरार्जवम्

आचार्योपासनम्

समासः

अमानित्वम् - मानः अस्य अस्मिन् वा अस्ति इति मानी - मतुबर्थे इनिः।

न मानी अमानी - नञ्तत्पुरुषः। तस्य भावः अमानित्वम् - भावार्थे त्व-प्रत्ययः।

अदम्भित्वम् - दम्भः अस्य अस्मिन् वा अस्ति इति दम्भी - मतुबर्थे इनिः।

न दम्भी अदम्भी - नञ्तत्पुरुषः। तस्य भावः अदम्भित्वम् - भावार्थे त्व-प्रत्ययः।

अहिंसा - न हिंसा - नञ्तत्पुरुषः

आचार्योपासनम् - आचार्यस्य उपासनम् - षष्ठीतत्पुरुषः

आत्मविनिग्रहः - आत्मनः विनिग्रहः - षष्ठीतत्पुरुषः

कृदन्तः

मानः - मन्यते बुद्ध्यतेऽनेन इति मन + घञ्

दम्भः - दभ्यते इति । दम्भ + घञ् (दन्भुँ दम्भने , दभ्नोति / दभ्यते , to deceive, to cheat https://ashtadhyayi.com/dhatu/05.0026?type=yak )

हिंसा - हिंस् + अ , टाप् (हिनस्ति https://ashtadhyayi.com/dhatu/07.0019?type=ting )

क्षान्तिः - क्षम + भावे क्तिन्

आचार्यः - आ + चर् + ण्यत्

उपासनम् - उप_आस्+ल्युट्

विनिग्रहः - वि+नि+ग्रह्+अप् (3.3.58 atra "ap" ghan-pratyayasya apavAdaH)

तद्धितान्तः

आर्जवम् - ऋजु (stright) + अण्

ऋजु - अर्जयति गुणान् अर्ज्ज + कु , ऋजादेशः (कृदन्तः)

https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=ऋजु

(अर्जँ अर्जने + णिच्, अर्जयति to procure,to earn, to obtain https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.0256?type=nich )

शौचम् - शुचेर्भावः अण् (शुचिः - शुच्यति अनेनेति । शुच + इन् - कृदन्तः)

स्थैर्यम् - स्थिर+ष्यञ् (स्थिर - स्था + किरच् - कृदन्तः)

***

आर्जव

ऋजु + अण् [ऋजोर्भावः]

ऋजु + अ [ हलन्त्यम् (१.३.३) इत्यनेन सूत्रेण णकारः इत्संज्ञकः| तस्य लोपः (१.३.९) इति णकारस्य लोपः ]

आर्जु + अ [ तद्धितेष्वचामादेः (७.२.११७)--> यदि कस्मिंश्चित् तद्धित-प्रत्यये णकारः ञकारः वा इत्संज्ञकः अस्ति, तर्हि तस्मिन् प्रत्यये परे अङ्गस्य प्रथमः यः अच्-वर्णः, तस्य वृद्धिः भवति| अङ्गस्य आदिवर्णः यः ऋकारः, तस्य वृद्धिः आर्]

आर्जो + अ [ओर्गुणः(६.४.१४६) इत्यनेन सूत्रेण उवर्णान्त-भसंज्ञकस्य तद्धितप्रत्यये परे गुणादेशः भवति ।अतः उकारस्य गुणः ओकारः]

आर्ज् + अव् + अ [ एचोऽयवायावः ६.१.७८ इति अव्-आदेशः ओकारस्य स्थाने ]

आर्जव [ वर्णमेलनेन ]

sandhiḥ

kṣāntirārjavam

ācāryopāsanam

samāsaḥ

amānitvam -

mānaḥ asya asmin vā asti iti mānī - matubarthe iniḥ|

na mānī amānī - nañtatpuruṣaḥ|

tasya bhāvaḥ amānitvam - bhāvārthe tva-pratyayaḥ|

adambhitvam -

dambhaḥ asya asmin vā asti iti dambhī - matubarthe iniḥ|

na dambhī adambhī - nañtatpuruṣaḥ|

tasya bhāvaḥ adambhitvam - bhāvārthe tva-pratyayaḥ|

ahiṃsā - na hiṃsā - nañtatpuruṣaḥ

ācāryopāsanam - ācāryasya upāsanam - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ

ātmavinigrahaḥ - ātmanaḥ vinigrahaḥ - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ

kṛdantaḥ

mānaḥ - manyate buddhyate'nena iti mana + ghañ

dambhaḥ - dabhyate iti | dambha + ghañ (danbhuँ dambhane , dabhnoti / dabhyate , to deceive, to cheat https://ashtadhyayi.com/dhatu/05.0026?type=yak )

hiṃsā - hiṃs + a , ṭāp (hinasti https://ashtadhyayi.com/dhatu/07.0019?type=ting )

kṣāntiḥ - kṣama + bhāve ktin

ācāryaḥ - ā + car + ṇyat

upāsanam - upa_ās+lyuṭ

vinigrahaḥ - vi+ni+grah+ap (3.3.58 atra "ap" ghan-pratyayasya apavAdaH)

taddhitāntaḥ

ārjavam - ṛju (stright) + aṇ

ṛju - arjayati guṇān arjja + ku , ṛjādeśaḥ (kṛdantaḥ)

https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=ṛju

(arjaँ arjane + ṇic, arjayati to procure,to earn, to obtain https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.0256?type=nich )

śaucam - śucerbhāvaḥ aṇ (śuciḥ - śucyati aneneti | śuca + in - kṛdantaḥ)

sthairyam - sthira+ṣyañ (sthira - sthā + kirac - kṛdantaḥ)

***

ārjava

ṛju + aṇ [ṛjorbhāvaḥ]

ṛju + a [ halantyam (1.3.3) ityanena sūtreṇa ṇakāraḥ itsaṃjñakaḥ| tasya lopaḥ (1.3.9) iti ṇakārasya lopaḥ ]

ārju + a [ taddhiteṣvacāmādeḥ (7.2.117)--> yadi kasmiṃścit taddhita-pratyaye ṇakāraḥ ñakāraḥ vā itsaṃjñakaḥ asti, tarhi tasmin pratyaye pare aṅgasya prathamaḥ yaḥ ac-varṇaḥ, tasya vṛddhiḥ bhavati| aṅgasya ādivarṇaḥ yaḥ ṛkāraḥ, tasya vṛddhiḥ ār]

ārjo + a [orguṇaḥ(6.4.146) ityanena sūtreṇa uvarṇānta-bhasaṃjñakasya taddhitapratyaye pare guṇādeśaḥ bhavati |ataḥ ukārasya guṇaḥ okāraḥ]

ārj + av + a [ eco'yavāyāvaḥ 6.1.78 iti av-ādeśaḥ okārasya sthāne ]

ārjava [ varṇamelanena ]

13.9

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च ।

जन्ममृत्युजराव्याधिदु:खदोषानुदर्शनम् ॥ ९ ॥

indriyārtheṣu vairāgyam

anahaṅkāra eva ca

janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-

duḥkha-doṣānudarśanam

индрийа-артхешу — от объектов чувств; (м, 7.3)

ваира̄гйам — отрешенность; (c, 1.1)

анахан̇ка̄рах̣ — отсутствие ложного эго; (м, 1.1)

эва — безусловно; (ав)

ча — также; (ав)

джанма-мр̣тйу-джара̄-вйа̄дхи-дух̣кха-доша-анударш́анам — рождения, смерти, старости и болезней страдания зло понимание; (c, 1.1)

सन्धिः

अनहङ्कार एव

समासः

इन्द्रियार्थेषु - इन्द्रियाणाम् अर्थाः, तेषू - षष्ठीतत्पुरुषः

अनहङ्कारः - न अहङ्कारः - नञ्तत्पुरुषः

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् -

जन्म च मृत्युः च जरा च व्याधिः च दुःखं च , जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखानि - द्वन्द्वः।

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखेषु दोषः , जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषः - सप्तमीतत्पुरुषः।

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषस्य अनुदर्शनम् - षष्ठीतत्पुरुषः

दुःख -

- दुष्टानि खानि यस्मिन् (खम् = अन्तरिक्ष) - प्रादितत्पुरुषः

- दुष्टं खनति - खन् + ड - उपपदसमासः

https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=दुःख

कृदन्तः

इन्द्रियम् - इन्द्रस्य आत्मनो लिङ्गं इन्द्र + घ (sutram 7.1.2) https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=indriya

अर्थः -

अर्थ + घञ् ( अर्थ उपयाच्ञायाम् , अर्थयते to beg, to request https://ashtadhyayi.com/dhatu/10.0447?type=ting )

or ऋ+थन् (ऋ गतिप्रापणयोः , ऋच्छति , to go, to obtain, to reach https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1086?type=ting )

अहङ्कारः - अहमिति ज्ञानं क्रियतेऽनेन । अहं + कृ + घञ्

जन्मन् - जन्+ मनिन्

मृत्यु - मृ+त्युक्

जरा - जॄ + अङ् + टाप् to grow old (3.3.104, 7.4.16)

व्याधि - वि+आ+धा+कि (3.3.92)

अनुदर्शन - अनु+दृश्+ल्युट्

तद्धितान्तः

वैराग्य - वि + रागस्य भावः ष्यञ्

रञ्ज्-धातोः अङ्गस्य उपधा-नकारस्य घञ्-प्रत्यये परे भावे तथा करणे लोपः भवति ।

घञ्-इति कश्चन कृत्-प्रत्ययः । धातोः परः अयं प्रत्ययः भावे, करणे तथा अधिकरणे विधीयते । एतेभ्यः भावकरणयोः अर्थयोः रन्ज्-धातोः उपधा-नकारस्य वर्तमानसूत्रेण लोपः भवति । यथा -

१. रन्ज् + घञ् [भावे ३.३.१८ इत्यनेन क्रियायाः अर्थे घञ्-प्रत्ययः]

→ रन्ज् + अ [घकारञकारयोः इत्संज्ञा, लोपः]

→ रज् + अ [ घञि च भावकरणयोः ६.४.२७ इति उपधा-नकारस्य लोपः]

→ राज् + अ [अचो ञ्णिति ७.२.११५ इति उपधा-अकारस्य वृद्धिः]

→ राग् + अ [चजोः कुः घिन्ण्यतोः ७.३.५२ इति घित्-प्रत्यये परे जकारस्य गकारः]

→ रागः ।

२. रन्ज् + घञ् [हलश्च ३.३.१२१ इत्यनेन 'रज्यते अनेन इति' इत्यस्मिन् अर्थे करणे घञ्-प्रत्ययः]

→ रन्ज् + अ [घकारञकारयोः इत्संज्ञा, लोपः]

→ रज् + अ [ घञि च भावकरणयोः ६.४.२७ इति उपधा-नकारस्य लोपः]

→ राज् + अ [अचो ञ्णिति ७.२.११५ इति उपधा-अकारस्य वृद्धिः]

→ राग् + अ [चजोः कुः घिन्ण्यतोः ७.३.५२ इति घित्-प्रत्यये परे जकारस्य गकारः]

→ रागः ।

अधिकरणस्य अर्थे विहिते घञ्-प्रत्यये परे अयं लोपः न भवति । यथा, 'रजन्ति तस्मिन् इति' इत्यत्रापि हलश्च ३.३.१२१ इत्यनेन अधिकरणे घञ्-प्रत्ययः भवति, परन्तु अत्र 'रङ्गः' इति अन्तिमम् रूपम् जायते । अत्र वर्तमानसूत्रस्य प्रसक्तिः नास्ति, अतः नलोपः अपि न भवति ।

https://ashtadhyayi.com/sutraani/6/4/27

sandhiḥ

anahaṅkāra eva

samāsaḥ

indriyārtheṣu - indriyāṇām arthāḥ, teṣū - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ

anahaṅkāraḥ - na ahaṅkāraḥ - nañtatpuruṣaḥ

janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam -

janma ca mṛtyuḥ ca jarā ca vyādhiḥ ca duḥkhaṃ ca , janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhāni - dvandvaḥ|

janmamṛtyujarāvyādhiduḥkheṣu doṣaḥ , janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣaḥ - saptamītatpuruṣaḥ|

janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣasya anudarśanam - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ

duḥkha -

- duṣṭāni khāni yasmin (kham = antarikṣa) - prāditatpuruṣaḥ

- duṣṭaṃ khanati - khan + ḍa - upapadasamāsaḥ

https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=duḥkha

kṛdantaḥ

indriyam - indrasya ātmano liṅgaṃ indra + gha (sutram 7.1.2) https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=indriya

arthaḥ -

artha + ghañ ( artha upayācñāyām , arthayate to beg, to request https://ashtadhyayi.com/dhatu/10.0447?type=ting )

or ṛ+than (ṛ gatiprāpaṇayoḥ , ṛcchati , to go, to obtain, to reach https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1086?type=ting )

ahaṅkāraḥ - ahamiti jñānaṃ kriyate'nena | ahaṃ + kṛ + ghañ

janman - jan+ manin

mṛtyu - mṛ+tyuk

jarā - jṝ + aṅ + ṭāp to grow old (3.3.104, 7.4.16)

vyādhi - vi+ā+dhā+ki (3.3.92)

anudarśana - anu+dṛś+lyuṭ

taddhitāntaḥ

vairāgya - vi + rāgasya bhāvaḥ ṣyañ

rañj-dhātoḥ aṅgasya upadhā-nakārasya ghañ-pratyaye pare bhāve tathā karaṇe lopaḥ bhavati |

ghañ-iti kaścana kṛt-pratyayaḥ | dhātoḥ paraḥ ayaṃ pratyayaḥ bhāve, karaṇe tathā adhikaraṇe vidhīyate | etebhyaḥ bhāvakaraṇayoḥ arthayoḥ ranj-dhātoḥ upadhā-nakārasya vartamānasūtreṇa lopaḥ bhavati | yathā -

1. ranj + ghañ [bhāve 3.3.18 ityanena kriyāyāḥ arthe ghañ-pratyayaḥ]

→ ranj + a [ghakārañakārayoḥ itsaṃjñā, lopaḥ]

→ raj + a [ ghañi ca bhāvakaraṇayoḥ 6.4.27 iti upadhā-nakārasya lopaḥ]

→ rāj + a [aco ñṇiti 7.2.115 iti upadhā-akārasya vṛddhiḥ]

→ rāg + a [cajoḥ kuḥ ghinṇyatoḥ 7.3.52 iti ghit-pratyaye pare jakārasya gakāraḥ]

→ rāgaḥ |

2. ranj + ghañ [halaśca 3.3.121 ityanena 'rajyate anena iti' ityasmin arthe karaṇe ghañ-pratyayaḥ]

→ ranj + a [ghakārañakārayoḥ itsaṃjñā, lopaḥ]

→ raj + a [ ghañi ca bhāvakaraṇayoḥ 6.4.27 iti upadhā-nakārasya lopaḥ]

→ rāj + a [aco ñṇiti 7.2.115 iti upadhā-akārasya vṛddhiḥ]

→ rāg + a [cajoḥ kuḥ ghinṇyatoḥ 7.3.52 iti ghit-pratyaye pare jakārasya gakāraḥ]

→ rāgaḥ |

adhikaraṇasya arthe vihite ghañ-pratyaye pare ayaṃ lopaḥ na bhavati | yathā, 'rajanti tasmin iti' ityatrāpi halaśca 3.3.121 ityanena adhikaraṇe ghañ-pratyayaḥ bhavati, parantu atra 'raṅgaḥ' iti antimam rūpam jāyate | atra vartamānasūtrasya prasaktiḥ nāsti, ataḥ nalopaḥ api na bhavati |

https://ashtadhyayi.com/sutraani/6/4/27

13.10

असक्तिरनभिष्वङ्ग: पुत्रदारगृहादिषु ।

नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १० ॥

asaktir anabhiṣvaṅgaḥ

putra-dāra-gṛhādiṣu

nityaṁ ca sama-cittatvam

iṣṭāniṣṭopapattiṣu

асактих̣ — отсутствие привязанности; (ж, 1.1)

анабхишван̇гах̣ — отсутствие привязанноти; (м, 1.1)

путра-да̄ра-гр̣ха-а̄дишу — к детям, жене, дому и т. д.; (с, 7.3)

нитйам — постоянный; (c, 1.1)

ча — также; (ав)

сама-читтатвам — невозмутимость; (c, 1.1)

ишт̣а-аништ̣а-упапаттишу — в желательных и нежелательных обстоятельствах; (ж, 7.3)

सन्धिः

असक्तिरनभिष्वङ्गः

समासः

असक्तिः - न सक्तिः - नञ्तत्पुरुषः

अनभिष्वङ्गः - न अभिष्वङ्गः - नञ्तत्पुरुषः

पुत्रदारगृहादिषु - पुत्रः च दाराः च गृहं च , पुत्रदारगृहाणि - द्वन्द्वः।

पुत्रदारगृहाणि आदिः येषां ते पुत्रदारगृहादयः, तेषु - बहुव्रीहिः।

समचित्तत्वम् - समं चित्तम् येषां ते - बहुव्रीहिः।

तेषां भावः समचित्तत्वम् - भावार्थे त्व-प्रत्ययः।

इष्टानिष्टोपपत्तिषु - इष्टं च अनिष्टं च इष्टानिष्टे - द्वन्द्वः।

इष्टानिष्टयोः उपपत्तयः इष्टानिष्टोपपत्तयः, तेषु - षष्ठीतत्पुरुषः।

कृदन्तः

असक्तिः - अ-षन्जँ + क्तिन् (षन्जँ सङ्गे , सजति to embrace, to stay in close contact https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1142?type=ting )

अभिष्वङ्ग - अभि + स्वन्ज + घञ् (ष्वन्जँ परिष्वङ्गे , स्वजते to hug, to embrace https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1131?type=ting )

इष्ट - इष्+क्त

उपपत्तिः - उप_पद्+क्तिन्

पुत्रः - पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात् पितरं त्रायते सुतः https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=putra&mode=direct

दारा - दारयति ज्ञातिबन्धूनिति । दॄ + णिच् + अच् + टाप् । https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=dara&mode=direct

(दॄ विदारणे , दारयति https://ashtadhyayi.com/dhatu/09.0026?type=ting to break apart, to tear off, to cut)

सम-चित्तत्वम् -

सम - सम् + अच् । समाने तुल्ये ( षमँ अवैकल्ये , समति to be calm, to be coolheaded https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.0963?type=ting )

(विकलता - disturbance of the mind)

चित्तं - चेतत्यनेनेति , चिती + करणे क्तः ।

चित्तम् अस्य अस्मिन् वा अस्ति चित्तत्वम् , चित्त + त्व (तद्धितान्तः)

तद्धितान्तः

नित्य - नियमेन नियतं वा भवं - नि+ त्यप् (4.2.104)

sandhiḥ

asaktiranabhiṣvaṅgaḥ

samāsaḥ

asaktiḥ - na saktiḥ - nañtatpuruṣaḥ

anabhiṣvaṅgaḥ - na abhiṣvaṅgaḥ - nañtatpuruṣaḥ

putradāragṛhādiṣu - putraḥ ca dārāḥ ca gṛhaṃ ca , putradāragṛhāṇi - dvandvaḥ|

putradāragṛhāṇi ādiḥ yeṣāṃ te putradāragṛhādayaḥ, teṣu - bahuvrīhiḥ|

samacittatvam - samaṃ cittam yeṣāṃ te - bahuvrīhiḥ|

teṣāṃ bhāvaḥ samacittatvam - bhāvārthe tva-pratyayaḥ|

iṣṭāniṣṭopapattiṣu - iṣṭaṃ ca aniṣṭaṃ ca iṣṭāniṣṭe - dvandvaḥ|

iṣṭāniṣṭayoḥ upapattayaḥ iṣṭāniṣṭopapattayaḥ, teṣu - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ|

kṛdantaḥ

asaktiḥ - a-ṣanjaँ + ktin (ṣanjaँ saṅge , sajati to embrace, to stay in close contact https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1142?type=ting )

abhiṣvaṅga - abhi + svanja + ghañ (ṣvanjaँ pariṣvaṅge , svajate to hug, to embrace https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1131?type=ting )

iṣṭa - iṣ+kta

upapattiḥ - upa_pad+ktin

putraḥ - punnāmno narakādyasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=putra&mode=direct

dārā - dārayati jñātibandhūniti | dṝ + ṇic + ac + ṭāp | https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=dara&mode=direct

(dṝ vidāraṇe , dārayati https://ashtadhyayi.com/dhatu/09.0026?type=ting to break apart, to tear off, to cut)

sama-cittatvam -

1. sama - sam + ac | samāne tulye ( ṣamaँ avaikalye , samati to be calm, to be coolheaded https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.0963?type=ting ) (vikalatā - disturbance of the mind)

2. cittaṃ - cetatyaneneti , citī + karaṇe ktaḥ |

cittam asya asmin vā asti cittatvam , citta + tva (taddhitāntaḥ)

taddhitāntaḥ

nitya - niyamena niyataṃ vā bhavaṃ - ni+ tyap (4.2.104)

13.11

मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।

विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ ११ ॥

mayi cānanya-yogena

bhaktir avyabhicāriṇī

vivikta-deśa-sevitvam

aratir jana-saṁsadi

майи — Мне; (7.1)

ча — также; (ав)

ананйа-йогена — безраздельным преданным служением; (м, 1.3)

бхактих̣ — преданность; (ж, 1.1)

авйабхича̄рин̣ӣ — непоколебимая; (ж, 1.1)

вивикта-деш́а-севитвам — в уединенные места стремление; (c, 1.1)

аратих̣ — и отсутствие привязанности; (ж, 1.1)

джана-сам̇сади — к обыкновенным людям; (ж, 7.1)

सन्धिः

चानन्ययोगेन

भक्तिरव्यभिचारिणी

अरतिर्जनसंसदि

समासः

अनन्ययोगेन - अन्यस्मिन् योगः अन्ययोगः - सप्तमीतत्पुरुषः।

न अन्ययोगः अनन्ययोगः, तेन - नञ्तत्पुरुषः।

अव्यभिचारिणी - व्यभिचारः अस्याः अस्यां वा अस्ति - मतुबर्थे इनिः।

न व्यभिचारिणी - नञ्तत्पुरुषः।

विविक्तदेशसेवित्वम् - विविक्तः देशः - कर्मधारयः।

विविक्तदेशं सेवते तच्छीलः इति विविक्तदेशसेवी - तच्छीलकर्तरि णिनि उपपदसमासः च। तस्य भावः विविक्तदेशसेवित्वम् - भावार्थे त्व-प्रत्ययः।

जनसंसदि - जनानां संसत् जनसंसत्, तस्याम् - षष्ठीतत्पुरुषः

संसीदन्त्यस्यामिति । सं + सद् + क्विप् । सभा

https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=संसत्

कृदन्तः

व्यभिचारः - वि + अभि + चर + घञ् (+णिनि वा ?)

विविक्त - वि+विच्+क्त ( विचिँर् पृथग्भावे , विनक्ति https://ashtadhyayi.com/dhatu/07.0005?type=ting )

देश - दिश्+ घञ्

रतिः - रम्+क्तिन्

तद्धितान्तः

सेवित्वम् - सेविन् + त्व https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=सेवित्व

sandhiḥ

cānanyayogena

bhaktiravyabhicāriṇī

aratirjanasaṃsadi

samāsaḥ

ananyayogena - anyasmin yogaḥ anyayogaḥ - saptamītatpuruṣaḥ|

na anyayogaḥ ananyayogaḥ, tena - nañtatpuruṣaḥ|

avyabhicāriṇī - vyabhicāraḥ asyāḥ asyāṃ vā asti - matubarthe iniḥ|

na vyabhicāriṇī - nañtatpuruṣaḥ|

viviktadeśasevitvam - viviktaḥ deśaḥ - karmadhārayaḥ|

viviktadeśaṃ sevate tacchīlaḥ iti viviktadeśasevī - tacchīlakartari ṇini upapadasamāsaḥ ca| tasya bhāvaḥ viviktadeśasevitvam - bhāvārthe tva-pratyayaḥ|

janasaṃsadi - janānāṃ saṃsat janasaṃsat, tasyām - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ

saṃsīdantyasyāmiti | saṃ + sad + kvip | sabhā

https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=saṃsat

kṛdantaḥ

vyabhicāraḥ - vi + abhi + cara + ghañ (+ṇini vā ?)

vivikta - vi+vic+kta ( viciँr pṛthagbhāve , vinakti https://ashtadhyayi.com/dhatu/07.0005?type=ting )

deśa - diś+ ghañ

ratiḥ - ram+ktin

taddhitāntaḥ

sevitvam - sevin + tva https://ashtadhyayi.com/kosha/#word=sevitva

13.12

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।

एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १२ ॥

adhyātma-jñāna-nityatvaṁ

tattva-jñānārtha-darśanam

etaj jñānam iti proktam

ajñānaṁ yad ato ’nyathā

адхйа̄тма-джн̃а̄на-нитйатвам — о своем «Я» в знании постоянство; (c, 1.1)

таттва-джн̃а̄на-артха-дарш́анам — познания истины цели философия; (c, 1.1)

этат — все это; (c, 1.1)

джн̃а̄нам — знанием; (c, 1.1) jñāna-sādhanam (инструменты обретения Знания)

ити — таким образом; (ав)

проктам — объявил; (c, 1.1)

аджн̃а̄нам — невежеством; (c, 1.1)

йат — все, что; (c, 1.1)

атах̣ — от этого; (ав)

анйатха̄ — отлично (ав)

व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика

सन्धिः

एतज्ज्ञानम्

यदतः

अतोऽन्यथा

समासः

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वम् - आत्मनि इति अध्यात्मम् - अव्ययीभावः।

अध्यात्मं ज्ञानम् , अध्यात्मज्ञानम् - कर्मधारयः ।

अध्यात्मज्ञाने नित्यत्वम् , अध्यात्मज्ञाननित्यत्वम् - सप्तमीतत्पुरुषः।

तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् - तत्त्वस्य ज्ञानं , तत्त्वज्ञानम् - षष्ठीतत्पुरुषः।

तत्त्वज्ञानस्य अर्थः , तत्त्वज्ञानार्थः - षष्ठीतत्पुरुषः।

तत्त्वज्ञानार्थस्य दर्शनं, तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् - षष्ठीतत्पुरुषः।

अज्ञानम् - नञ्तत्पुरुषः

कृदन्तः

ज्ञानम् - ज्ञा+ल्युट्

अर्थः -

अर्थ + घञ् ( अर्थ उपयाच्ञायाम् , अर्थयते to beg, to request https://ashtadhyayi.com/dhatu/10.0447?type=ting )

or ऋ+थन् (ऋ गतिप्रापणयोः , ऋच्छति , to obtain

https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1086?type=ting )

दर्शन - दृश्+ल्युट्

प्रोक्तम् - प्र + वच् + क्त (6.1.15)

तद्धितान्तः

नित्यत्वम् - नित्यस्य भावः त्व

(नित्य - नियमेन नियतं वा भवं - नि+ त्यप् (4.2.104)

तत्त्व - तस्य भावः त्व

अतः - एतद् + तस्

अन्यथा - अन्य + थाल्

sandhiḥ

etajjñānam

yadataḥ

ato'nyathā

samāsaḥ

adhyātmajñānanityatvam - ātmani iti adhyātmam - avyayībhāvaḥ|

adhyātmaṃ jñānam , adhyātmajñānam - karmadhārayaḥ |

adhyātmajñāne nityatvam , adhyātmajñānanityatvam - saptamītatpuruṣaḥ|

tattvajñānārthadarśanam - tattvasya jñānaṃ , tattvajñānam - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ|

tattvajñānasya arthaḥ , tattvajñānārthaḥ - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ|

tattvajñānārthasya darśanaṃ, tattvajñānārthadarśanam - ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ|

ajñānam - nañtatpuruṣaḥ

kṛdantaḥ

jñānam - jñā+lyuṭ

arthaḥ -

artha + ghañ ( artha upayācñāyām , arthayate to beg, to request https://ashtadhyayi.com/dhatu/10.0447?type=ting )

or ṛ+than (ṛ gatiprāpaṇayoḥ , ṛcchati , to obtain https://ashtadhyayi.com/dhatu/01.1086?type=ting )

darśana - dṛś+lyuṭ

proktam - pra + vac + kta (6.1.15)

taddhitāntaḥ

nityatvam - nityasya bhāvaḥ tva

(nitya - niyamena niyataṃ vā bhavaṃ - ni+ tyap (4.2.104)

tattva - tasya bhāvaḥ tva

ataḥ - etad + tas

anyathā - anya + thāl

अन्वय: anvayaḥ

अमानित्वम्, अदम्भित्वम्, अहिंसा, क्षान्तिः, आर्जवम्, आचार्य-उपासनम्, शौचम्, स्थैर्यम्, आत्म-विनिग्रहः;

इन्द्रिय-अर्थेषु वैराग्यम्, अनहंकारः एव च, जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधि-दुःख-दोष-अनुदर्शनम्;

असक्तिः, पुत्र-दार-गृह-आदिषु अनभिष्वङ्गः, इष्ट-अनिष्ट-उपपत्तिषु नित्यम् सम-चित्तत्वम् च;

मयि च अनन्य-योगेन अव्यभिचारिणी भक्तिः, विविक्त-देश-सेवित्वम्, जन-संसदि अरतिः;

अध्यात्म-ज्ञान-नित्यत्वम्, तत्त्व-ज्ञान-अर्थ-दर्शनम्, एतत् ज्ञानम् इति प्रोक्तम्, यत् अतः अन्यथा (तत्) अज्ञानम् ( इति प्रोक्तम्) ।

amānitvam, adambhitvam, ahiṃsā, kṣāntiḥ, ārjavam, ācārya-upāsanam, śaucam, sthairyam, ātma-vinigrahaḥ;

indriya-artheṣu vairāgyam, anahaṃkāraḥ eva ca, janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣa-anudarśanam;

asaktiḥ, putra-dāra-gṛha-ādiṣu anabhiṣvaṅgaḥ, iṣṭa-aniṣṭa-upapattiṣu nityam sama-cittatvam ca;

mayi ca ananya-yogena avyabhicāriṇī bhaktiḥ, vivikta-deśa-sevitvam, jana-saṃsadi aratiḥ;

adhyātma-jñāna-nityatvam, tattva-jñāna-artha-darśanam, etat jñānam iti proktam, yat ataḥ anyathā (tat) ajñānam ( iti proktam) |

amānitvam (ātma-ślāghā-rāhityam), adambhitvam (dambha-hīnatā, dambhitvam svadharmaprakaṭīkaraṇaṃ), ahiṁsā (para-pīḍā-tyajanam), kṣāntiḥ (sati sāmarthye sahiṣṇutā), ārjavaṁ (saralatā), ācāryopāsanaṁ (śrū-guru-sevā), śaucaṁ (bāhyābhyantara-śaucaṁ), sthairyam (satpathe eka-niṣṭhatā), ātma-vinigrahaḥ (ātma-saṁyamaḥ),

indriyārtheṣu (rūpādi-viṣayeṣu) vairāgyaṁ, anahaṅkāraḥ eva ca, janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanaṁ (janma-mṛtyu-jarā-vyādhiṣu duḥkhasya doṣasya ca anudarśanam punaḥ punaḥ paryālocanam),

asaktiḥ (saṁsāre prīti-varjanam), putra-dāra-gṛhādiṣu anabhiṣvaṅgaḥ (ekāntenānātma-bodhaḥ), nityaṁ sama-cittatvaṁ (sukha-duḥkha-lābhālābhādiṣu samajñānam),

mayi ca ananya-yogena (na vidyate anya-yogo yatra tādṛśena) avyabhicāriṇī (ekāntā) bhaktiḥ, vivikta-deśa-sevitvaṁ (pavitra-nirjana-sthānāvasthānam), jana-saṁsadi (prākṛtānāṁ janānāṁ saṁsadi sabhāyām) aratiḥ (virāgaḥ),

adhyātma-jñāna-nityatvaṁ (ātma-jñāna-parāyaṇatā), tattva-jñānārtha-darśanam (mokṣasya sarvot-karṣa-paricintanam) — etat jñānam (jñāna-sādhanam) iti proktaṁ, yat ataḥ (asmāt) anyathā (viparītaṁ), [tat] ajñānam.

The Subodhinī commentary by Śrīdhara

śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ
bāhyamabhyantaraṃ tathā |
mṛjjalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ
bhāvaśuddhistathāntaram || iti |

dhairyaṃ sanmārge pravṛttasya tadekaniṣṭhatā | ātmavinigrahaḥ śarīrasaṃyamaḥ | etajjñānamiti proktamiti pañcamenānvayaḥ || kiṃ ca mayīti | mayi parameśvare | ananyayogena sarvātmadṛṣṭyā | avyābhicāriṇyekāntā bhaktiḥ | viviktaḥ śuddhacittaprasādakaraḥ | taṃ deśaṃ sevituṃ śīlaṃ yasya tasya bhāvastattvam | prākṛtānāṃ janānāṃ saṃsadi sabhāyāmaratī ratyabhāvaḥ | kiṃ ca adhyātmeti | ātmānamadhikṛtya vartamānaṃ jñānamadhyātmajñānam | tasminnityatvaṃ nityabhāvaḥ | tattvaṃ padārthabuddhiniṣṭhatvamityarthaḥ | tattvajñānasyārthaḥ
prayojanaṃ mokṣastasya darśanaṃ mokṣasya sarvotkṛṣṭatvālocanamityarthaḥ | etadamānitvamadambhitvamityādi viṃśatisaṅkhyakaṃ yaduktametajjñānamiti proktaṃ vaśiṣṭhādibhiḥ jñānasādhanatvāt |to'nyathāsmādviparītaṃ mānitvādi yattadajñānamiti proktam | jñānavirodhitvātataḥ sarvathā tyājyamityarthaḥ ||8-12||

Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya

||13.8|| --,amānitvaṃ māninaḥ bhāvaḥ mānitvamātmanaḥ ślāghanam? tadabhāvaḥ amānitvam| adambhitvaṃ svadharmaprakaṭīkaraṇaṃ dambhitvam? tadabhāvaḥ adambhitvam| ahiṃsā ahiṃsanaṃ prāṇināmapīḍanam| kṣāntiḥ parāparādhaprāptau avikriyā| ārjavam ṛjubhāvaḥ avakratvam| ācāryopāsanaṃ mokṣasādhanopadeṣṭuḥ ācāryasya śuśrūṣādiprayogeṇa sevanam| śaucaṃ kāyamalānāṃ mṛjjalābhyāṃ prakṣālanam antaśca manasaḥ pratipakṣabhāvanayā rāgādimalānāmapanayanaṃ śaucam| sthairyaṃ sthirabhāvaḥ? mokṣamārge eva kṛtādhyavasāyatvam| ātmavinigrahaḥ ātmanaḥ apakārakasya ātmaśabdavācyasya kāryakaraṇasaṃghātasya vinigrahaḥ svabhāvena sarvataḥ pravṛttasya sanmārge eva nirodhaḥ ātmavinigrahaḥ||kiñca --,

||13.9|| --,indriyārtheṣu śabdādiṣu dṛṣṭādṛṣṭeṣu bhogeṣu virāgabhāvo vairāgyam anahaṃkāraḥ ahaṃkārābhāvaḥ eva ca janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanaṃ janma ca mṛtyuśca jarā ca vyādhayaśca duḥkhāni ca teṣu janmādiduḥkhānteṣu pratyekaṃ doṣānudarśanam| janmani garbhavāsayonidvāraniḥsaraṇaṃ doṣaḥ? tasya anudarśanamālocanam| tathā mṛtyau doṣānudarśanam| tathā jarāyāṃ prajñāśaktitejonirodhadoṣānudarśanaṃ paribhūtatā ceti| tathā vyādhiṣu śirorogādiṣu doṣānudarśanam| tathā duḥkheṣu adhyātmādhibhūtādhidaivanimitteṣu| athavā duḥkhānyeva doṣaḥ duḥkhadoṣaḥ tasya janmādiṣu pūrvavat anudarśanam -- duḥkhaṃ janma? duḥkhaṃ mṛtyuḥ? duḥkhaṃ jarā? duḥkhaṃ vyādhayaḥ| duḥkhanimittatvāt janmādayaḥ duḥkham? na punaḥ svarūpeṇaiva duḥkhamiti| evaṃ janmādiṣu duḥkhadoṣānudarśanāt dehendriyādiviṣayabhogeṣu vairāgyamupajāyate| tataḥ pratyagātmani pravṛttiḥ karaṇānāmātmadarśanāya| evaṃ,jñānahetutvāt jñānamucyate janmādiduḥkhadoṣānudarśanam||kiñca --,

||13.10|| --,asaktiḥ saktiḥ saṅganimitteṣu viṣayeṣu prītimātram? tadabhāvaḥ asaktiḥ| anabhiṣvaṅgaḥ abhiṣvaṅgābhāvaḥ| abhiṣvaṅgo nāma āsaktiviśeṣa eva ananyātmabhāvanālakṣaṇaḥ yathā anyasmin sukhini duḥkhini vā ahameva sukhī? duḥkhī ca? jīvati mṛte vā ahameva jīvāmi mariṣyāmi ca iti| kva iti āha -- putradāragṛhādiṣu? putreṣu dāreṣu gṛheṣu ādigrahaṇāt anyeṣvapi atyanteṣṭeṣu dāsavargādiṣu| tacca ubhayaṃ jñānārthatvāt jñānamucyate| nityaṃ ca samacittatvaṃ tulyacittatā| kva iṣṭāniṣṭopapattiṣu iṣṭānāmaniṣṭānāṃ ca upapattayaḥ saṃprāptayaḥ tāsu iṣṭāniṣṭopapattiṣu nityameva tulyacittatā| iṣṭopapattiṣu na hṛṣyati? na kupyati ca aniṣṭopapattiṣu| tacca etat nityaṃ samacittatvaṃ jñānam||kiñca --,

||13.11|| --,mayi ca iśvare ananyayogena apṛthaksamādhinā na anyo bhagavato vāsudevāt paraḥ asti? ataḥ sa eva naḥ gatiḥ ityevaṃ niścitā avyabhicāriṇī buddhiḥ ananyayogaḥ? tena bhajanaṃ bhaktiḥ na vyabhicaraṇaśīlā avyabhicāriṇī| sā ca jñānam| viviktadeśasevitvam? viviktaḥ svabhāvataḥ saṃskāreṇa vā aśucyādibhiḥ sarpavyāghrādibhiśca rahitaḥ araṇyanadīpulinadevagṛhādibhirvivikto deśaḥ? taṃ sevituṃ śīlamasya iti viviktadeśasevī? tadbhāvaḥ vivaktadeśasevitvam| vivikteṣu hi deśeṣu cittaṃ prasīdati yataḥ tataḥ ātmādibhāvanā vivikte upajāyate| ataḥ viviktadeśasevitvaṃ jñānamucyate| aratiḥ aramaṇaṃ janasaṃsadi? janānāṃ prākṛtānāṃ saṃskāraśūnyānām avinītānāṃ saṃsat samavāyaḥ janasaṃsat na saṃskāravatāṃ vinītānāṃ saṃsat tasyāḥ jñānopakārakatvāt| ataḥ prākṛtajanasaṃsadi aratiḥ jñānārthatvāt jñānam||kiñca --,

||13.12|| --,adhyātmajñānanityatvam ātmādiviṣayaṃ jñānam adhyātmajñānam? tasmin nityabhāvaḥ nityatvam| amānitvādīnāṃ jñānasādhanānāṃ bhāvanāparipākanimittaṃ tattvajñānam? tasya arthaḥ mokṣaḥ saṃsāroparamaḥ tasya ālocanaṃ tattvajñānārthadarśanam tattvajñānaphalālocane hi tatsādhanānuṣṭhāne pravṛttiḥ syāditi| etat amānitvāditattvajñānārthadarśanāntamuktaṃ jñānam iti proktaṃ jñānārthatvāt| ajñānaṃ yat ataḥ asmāt yathoktāt anyathā viparyayeṇa| mānitvaṃ dambhitvaṃ hiṃsā akṣāntiḥ anārjavam ityādi ajñānaṃ vijñeyaṃ pariharaṇāya? saṃsārapravṛttikāraṇatvāt iti||yathoktena jñānena jñātavyaṃ kim ityākāṅkṣāyāmāha -- jñeyaṃ yattat ityādi| nanu yamāḥ niyamāśca amānitvādayaḥ| na taiḥ jñeyaṃ jñāyate| na hi amānitvādi kasyacit vastunaḥ paricchedakaṃ dṛṣṭam| sarvatraiva ca yadviṣayaṃ jñānaṃ tadeva tasya jñeyasya paricchedakaṃ dṛśyate| na hi anyaviṣayeṇa jñānena anyat upalabhyate? yathā ghaṭaviṣayeṇa jñānena agniḥ| naiṣa doṣaḥ? jñānanimittatvāt jñānamucyate iti hi avocāma jñānasahakārikāraṇatvācca --,

Перевод

Смирение, отсутствие тщеславия, отказ от насилия, терпение, простота; обращение к истинному духовному учителю; чистота, постоянство, самодисциплина; отказ от того, что приносит чувственное наслаждение; отсутствие ложного эго; понимание того, что рождение, смерть, старость и болезни — это зло; самоотречение, отсутствие привязанности к детям, жене, дому и т. д.; невозмутимость в счастье и горе; непоколебимая, безраздельная преданность Мне; стремление жить в уединенном месте, отстраненность от мирских людей, признание важности самоосознания и склонность к философскому поиску Абсолютной Истины — это Я объявляю знанием, а все прочее называю невежеством.

Further Practises (Based on Chapter 13 of Bhagavad Gita)

13.8-12 ज्ञानं किम्? jñānaṃ kim?

13.6-7

13.13

Page updated

Google Sites

Report abuse