5.2.3.2 क्तवतु-प्रत्यय: ктавату-пратйайаХ

अर्जुन उवाच

अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः ।

कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४ ॥

arjuna uvāca

aparaṁ bhavato janma   paraṁ janma vivasvataḥ

katham etad vijānīyāṁ    tvam ādau proktavān iti (БГ 4.4)

पदपरिचयः पदार्थः च padaparicayaḥ padārthaḥ ca – грамматика и значение слова:

апарам — раннее; (с, 1.1)

бхаватах̣ — Твое (Господа); (м, 6.1)

джанма — рождение; (с, 1.1)

парам — позднее; (с, 1.1)

джанма — рождение; (с, 1.1)

вивасватах̣ — бога Солнца; (м, 6.1)

катхам — как; (ав)

этат — это; (етад, с, 2.1)

виджа̄нӣйа̄м — то, что нужно понять; (видхилиГ, 3.1)

твам — Ты; (йушмад, 1.1)

а̄дау — сначала;  (м, 7.1)

проктава̄н — поведавший; (м, 1.1)

 ити — так (ав)

अन्वय: anvayaḥ

 अर्जुनः उवाच

भवतः जन्म अपरं , विवस्वतः जन्म परम्। त्वम् अदौ प्रोक्तवान् इति , एतद् कथम् विजानीयाम् ?

arjunaḥ uvāca - bhavataḥ janma aparaṃ , vivasvataḥ janma param| tvam adau proktavān iti , etad katham vijānīyām ?

कृदन्तः kṛdantaḥ

प्रोक्तवान् - प्र + वच् + क्तवतु (कर्तरि) proktavān - pra + vac + ktavatu (kartari)

विभूति-योगः

श्रीगोविन्दः उवाच -

कुरुश्रेष्ठ! अधुना त्वां स्वस्य आत्मविभूतीः प्राधान्यतः कथयिष्यामि, यतः मम विभूतीनाम् अन्तः नास्ति! (१९)

गुडाकेश! अहं सर्वप्राणिहृदयस्थितः आत्मा, भूतानाम् आदिः, मध्यम्, अन्तः च अस्मि। (२०) अहम् आदित्यानां विष्णुः, ज्योतिषां रविः, मरुतां मरीचिः, नक्षत्राणाम् अहं शशी। (२१) वेदानां सामवेदः अहम् , देवानां वासवः (इन्द्रः), इन्द्रियाणां मनः, भूतानां चेतना (चैतन्यम्) अस्मि। (२२) रुद्राणां शङ्करः अहम् , यक्षरक्षसां वित्तेशः (कुबेरः), वसूनां पावकः (अग्निः), पर्वतानाम् अहं मेरुः। (२३) 

पार्थ! पुरोहितानाम् अहं बृहस्पतिः, सेनानीनां स्कन्दः, सरसां सागरः अस्मि। (२४)

महर्षीणाम् अहं भृगुः, गिराम् (वाचाम्) एकम् अक्षरम् (ॐकारः) , यज्ञानां जपयज्ञः अस्मि, स्थावराणां हिमालयः अहम्। (२५)

सर्ववृक्षाणाम् अश्वत्थः, देवर्षीणां नारदः, गन्धर्वाणां चित्ररथः, सिद्धानां कपिलः मुनिः अस्मि। (२६)

अश्वानाम् उच्चैःश्रवसः, गजेन्द्राणाम् ऐरावतः, नराणां राजा अहम्। (२७)

शस्त्राणाम् अहं वज्रं, धेनूनां कामधेनुः, अपत्योत्पत्तिहेतुः कन्दर्पः, सर्पाणां वासुकिः च अस्मि। (२८)

नागानाम् अनन्तः अस्मि, जल-चराणां वरुणः, पितॄणाम् अर्यमा, संयमतां यमः अहम्। (२९)

दैत्यानां प्रह्लादः अहं, कलयतां (गणनं कुर्वताम्) अहं कालः, मृगाणाम् अहं सिंहः, पक्षिणां वैनतेयः। (३०)

पवतां पवनः अस्मि, शस्त्रभृताम् अहं रामः, झषाणां (मत्स्यादीनाम्) मकरः, स्रोतसां (नदीनाम्) जाह्नवी (गङ्गा) अस्मि। (३१)

vibhūti-yogaḥ

śrīgovindaḥ uvāca -

kuruśreṣṭha! adhunā tvāṃ svasya ātmavibhūtīḥ prādhānyataḥ kathayiṣyāmi, yataḥ mama vibhūtīnām antaḥ nāsti! (19)

guḍākeśa! ahaṃ sarvaprāṇihṛdayasthitaḥ ātmā, bhūtānām ādiḥ, madhyam, antaḥ ca asmi| (20) aham ādityānāṃ viṣṇuḥ, jyotiṣāṃ raviḥ, marutāṃ marīciḥ, nakṣatrāṇām ahaṃ śaśī| (21) vedānāṃ sāmavedaḥ aham , devānāṃ vāsavaḥ (indraḥ), indriyāṇāṃ manaḥ, bhūtānāṃ cetanā (caitanyam) asmi| (22) rudrāṇāṃ śaṅkaraḥ aham , yakṣarakṣasāṃ vitteśaḥ (kuberaḥ), vasūnāṃ pāvakaḥ (agniḥ), parvatānām ahaṃ meruḥ| (23) 

pārtha! purohitānām ahaṃ bṛhaspatiḥ, senānīnāṃ skandaḥ, sarasāṃ sāgaraḥ asmi| (24)

maharṣīṇām ahaṃ bhṛguḥ, girām (vācām) ekam akṣaram (oṃkāraḥ) , yajñānāṃ japayajñaḥ asmi, sthāvarāṇāṃ himālayaḥ aham| (25)

sarvavṛkṣāṇām aśvatthaḥ, devarṣīṇāṃ nāradaḥ, gandharvāṇāṃ citrarathaḥ, siddhānāṃ kapilaḥ muniḥ asmi| (26)

aśvānām uccaiḥśravasaḥ, gajendrāṇām airāvataḥ, narāṇāṃ rājā aham| (27)

śastrāṇām ahaṃ vajraṃ, dhenūnāṃ kāmadhenuḥ, apatyotpattihetuḥ kandarpaḥ, sarpāṇāṃ vāsukiḥ ca asmi| (28)

nāgānām anantaḥ asmi, jala-carāṇāṃ varuṇaḥ, pitṝṇām aryamā, saṃyamatāṃ yamaḥ aham| (29)

daityānāṃ prahlādaḥ ahaṃ, kalayatāṃ (gaṇanaṃ kurvatām) ahaṃ kālaḥ, mṛgāṇām ahaṃ siṃhaḥ, pakṣiṇāṃ vainateyaḥ| (30)

pavatāṃ pavanaḥ asmi, śastrabhṛtām ahaṃ rāmaḥ, jhaṣāṇāṃ (matsyādīnām) makaraḥ, srotasāṃ (nadīnām) jāhnavī (gaṅgā) asmi| (31)

Йога Достояний Господа

Шри Говинда рассказал – 

- О, Лучший из Куру! Я расскажу тебе Свои самые главные достояния, ибо Моим достояниям нет конца. 

Гудакеша! Я душа, находящаяся в каждом живом существе, Я начало, середина и конец живых существ. Среди Адитий Я Вишну, среди светил Я Солнце, среди Марутов Я Маричи, среди звезд Я Луна. Среди Вед Я Самаведа, среди полубогов Я Васава (Индра), среди чувств Я ум, в живых существах Я сознание. 

Среди Рудр Я Шанкара, среди якшей и ракшасов Я Виттеша (Кувера), среди Васу Я Павака (Агни), среди гор Я Меру.  

Парта! Из брахманов Я Брихаспати, среди командующих Я Сканда, среди водоемов Я океан. 

Среди махариш Я Бхригу, среди звуков я звук ом, среди ягий Я джапа-ягья, среди неподвижного Я – Гмалайи. 

Среди деревьев Я банйан, среди мудрецов полубогов – Нарада, среди гандхарвов – Читраратха, среди совершенных существ Я Капила муни.

Среди лошадей Я Уччайхшраваса, среди царей слонов – Айравата, среди людей Я царь. 

Среди оружий Я важрам (молния, оружие Индры), среди коров Я камадхену, среди причин появления потомства Я Кандарпа (бог любви), среди змей Я Васуки 

Среди многоглавых нагов Я Ананта, среди живущих в воде Я Варуна, среди предков – Арйама, среди контролирующих Я Яма, повелитель смерти. 

Среди демонов Я Прахлада, среди тех, кто подсчитывает, Я время, среди животных Я лев, среди птиц – Вайнатейа (Гаруда). 

Из очистительных сил Я ветер, из носящих оружие Я Рама, среди водных существ (рыбы и др) Я макара, среди текущих (рек) Я Джахнави (Ганга).