भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वत: । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ॥18.55॥ Постичь Меня в Таттве можно только с помощью Бхакти
2.7 चित्-चन-प्रयोग: чит-чана-прайогаХ - суффиксы чит и чана
Данная форма неопределенных местоимений довольно интересна в употреблении. Сами местоимения внутри этой формы склоняются по роду, числу и падежу.[1] Однако суффиксы चित् и चन превращают их в अव्ययम् avyayam– несклоняемый оборот речи.
Ввиду того, что для употребления этих местоимений нам нужно знать склонения их внутреннего слова «ким», мы приводим эту тему в ЧАСТИ 2, в которой описываем склонения существительных и местоимений. Но технически эти неопределённые местоимения с суффиксами चित् и चन являются अव्ययम् avyayam.[2]
Данные неопределенные местоимения переводятся как несколько, немного, какой-то, какая-то и др, согласуясь по роду, числу и падежу.
[1] Пожалуйста, обратитесь к теме 2.6 – Местоимения, в частности, к таблицам склонения मकारान्त: किम् शब्दः
[2] Этот топик будет упомянут в Части 4, теме 4.1.4 со ссылкой на эту тему
कश्चित् मृग: кашчит мРгаХ (1й, м) какой-то зверь
काचित् पाञ्चालिका кАчит пАНьчАликА (1й, ж) какая-то кукла
किञ्चित् उदाहरणम् киНьчит удАхараНам (1й, ср) какой-то пример
कस्यचित् नरस्य स्यूत: касйачит нарасйа сйУтаХ (6й, м) сумка какого-то мужичины
कस्याश्चित् नार्या: स्यूत: касйАшчит нАрйАХ сйУтаХ (6й, ж) сумка какой-то женщины
कस्यचित् मित्रस्य स्यूत: касйачит митрасйа сйУтаХ (6й, ср) какого-то друга
A) अभ्यास: उदाहरणं दृष्ट्वा रिक्तानि स्थलानि पूरयतु udāharaṇaṃ dṛṣṭvā riktāni sthalāni pūrayatu – посмотрев пример, пустые места заполните:
Суффиксы चित् и चन идентичны в употреблении:
B) अभ्यास: कोष्ठकात् उचितपदानि चित्त्वा रिक्तस्थानानि पूरयतु koṣṭhakāt ucitapadāni cittvā riktasthānāni pūrayatu – из таблицы подходящие слова выбрав, заполните пробелы
केभ्यश्चित् kebhyaścit , केषुचित् keṣucit , कस्मिंश्चित् kasmiṃścit, कैश्चित् kaiścit , केषुचित् keṣucit, काञ्चित् kāñcit, कस्याश्चित् kasyāścit, कस्माच्चित् kasmāccit, कस्माच्चित् kasmāccit, केभ्यश्चित् kebhyaścit, केनचित् kenacit
भीमः कयाचित् गदया युद्धं करोति bhīmaḥ kayācit gadayā yuddhaṃ karoti
Бхима какой-то палицей (с помощью какой-то палицы) сражается
अर्जुनः arjunaḥ ________________ रथे उपविशति rathe upaviśati - Арджуна в какой-то колеснице сидит
रथः rathaḥ _________________ अश्वैः युक्तः aśvaiḥ yuktaḥ - колесница какими-то лошадьми запряжена
_________________ क्षेत्रेषु युद्धानि भवन्ति kṣetreṣu yuddhāni bhavanti - в каких-то полях сражения происходят
_________________ वनेषु मुनयः वसन्ति vaneṣu munayaḥ vasanti - в каких-то лесах мудрецы живут
_________________ युवत्याः भोजनं स्वीकरोमि yuvatyāḥ bhojanaṃ svīkaromi - от какой-то девушки еду беру
_________________ आपणात् फलानि आनीतानि āpaṇāt phalāni ānītāni - из какого-то магазина фрукты принесены
_________________ नगरात् अतिथिः आगच्छति nagarāt atithiḥ āgacchati - из какого-то города гость приезжает
_________________ मन्दिरेभ्यः धनं ददामि mandirebhyaḥ dhanaṃ dadāmi - какому-то храм подношение даю
_________________ पत्रिकां पठामि patrikāṃ paṭhāmi - какую-то газету читаю
_________________ पुस्तकेभ्यः विद्यां प्राप्नोमि pustakebhyaḥ vidyāṃ prāpnomi - из каких-то книг знание обретаю
_________________ मित्रेण सह क्रीडामि mitreṇa saha krīḍāmi - с каким-то другом играю
Употребление суффиксов चित् и चन с प्रश्नवाचकः praśnavācakaḥ [1]
[1] См. подробнее тему 4.2 ВОПРОСИТЕЛЬНЫЕ ЧАСТИЦЫ в ЧАСТИ 4
Суффиксы चित् и चन прибавляются к вопросительным частицам प्रश्नवाचकः praśnavācakaḥ -
कुत्र kutra - где, कति kati - сколько, कदा kadā - когда, कुतः kutaḥ - откуда, कथम् katham – как.
Соответственно, формируется неопределенная вопросительная частица:
मम मित्रं कुत्रचित् अस्ति mama mitraṃ kutracit asti – мой друг где-то есть
आत्मा कदाचित् न जायते न म्रियते च ātmā kadācit (когда-то) na jāyate na mriyate ca – душа никогда не рождается, не умирает
कथञ्चित् एतत् कार्यं साधनीयम् kathañcit etat kāryaṃ sādhanīyam – как-нибудь эту работу надо завершить
अहं एतत् विषये कतिचित् पुस्तकानि पठितवान् ahaṃ etat viṣaye katicit pustakāni paṭhitavān – я об этом (сколько-нибудь) несколько книг прочитал
कुतश्चित् लोकयानम् आगच्छति kutaścit lokayānam āgacchati – откуда-то автобус приходит
C) अभ्यास: कथां पठतु। कथायां चित् -चन प्रयोगे स्थितानि पदानि परिशीलयतु । तेषां लिङ्गम् , विभक्तिः, वचनम् लिखतु। kathāṃ paṭhatu| kathāyāṃ cit-cana prayoge sthitāni padāni pariśīlayatu | teṣāṃ liṅgam , vibhaktiḥ, vacanam likhatu - рассказ прочитайте. В рассказе формы чит-чана проанализируйте. Их род, падеж, число запишите
कस्मिंश्चित् दिने कश्चित् नृपः कस्माच्चित् ब्राह्मणात् शापं प्राप्तवान्।
तदा नृपः कञ्चित् वनं आगत्य कस्याश्चित् नद्याः तिरे उपविष्टवान्।
- इतः परं जीवने कतिचित् दिनानि एव अवशिष्टानि। कथं जीवामि? मरणसमये कथञ्चित् मया कृष्णः स्मरनीयः - इति नृपः चिन्तयति स्म।
तस्मिन् समये एकः गुणातीतः मुनिः कुतश्चित् आगतवान्। सः नृपं कानिचित् दिनानि उपदिष्टवान्।
अन्याः मुनयः अपि तत् वनं कुतश्चित् आगतवन्तः।
मुनिः उवाच -
- «आत्मा कदाचित् न जायते, कदाचित् न म्रियते। आत्मा कानिचित् शरीराणि विहाय अन्यानि शरीराणि सम्याति। केषुचित् लोकेषु भ्रमति। केभ्यश्चित् जन्तुभ्यः सुखम् आप्नोति, केभ्यश्चित् जन्तुभ्यः दुःखं च। परन्तु अस्मिन् लोके कुत्रचित् अत्यन्तं सुखं प्राप्तुं न शक्नोति।
तस्मात् यः कोऽपि मोक्षार्थं यतते, सः कदापि कृष्णं न विस्मरेत्। किमपि कुर्वन्, कुत्रापि गच्छन्, केनापि सह भाषमानः , भगवन्तम् एव स्मरेत्»।
सः नृपः कानिचन दिनानि उपवासं कृत्वा, कृष्णकथां श्रुत्वा च अन्ते परधाम प्राप्तवान्।
एतस्याः कथायाः नाम किम्? एतस्य राज्ञः नाम किम्? एषः मुनिः कः?
kasmiṃścit dine kaścit nṛpaḥ kasmāccit brāhmaṇāt śāpaṃ prāptavān|
tadā nṛpaḥ kañcit vanaṃ āgatya kasyāścit nadyāḥ tire upaviṣṭavān|
- itaḥ paraṃ jīvane katicit dināni eva avaśiṣṭāni| kathaṃ jīvāmi? maraṇasamaye kathañcit mayā kṛṣṇaḥ smaranīyaḥ - iti nṛpaḥ cintayati sma|
tasmin samaye ekaḥ guṇātītaḥ muniḥ kutaścit āgatavān| saḥ nṛpaṃ kānicit dināni upadiṣṭavān|
anyāḥ munayaḥ api tat vanaṃ kutaścit āgatavantaḥ|
muniḥ uvāca -
- «ātmā kadācit na jāyate, kadācit na mriyate| ātmā kānicit śarīrāṇi vihāya anyāni śarīrāṇi samyāti| keṣucit lokeṣu bhramati| kebhyaścit jantubhyaḥ sukham āpnoti, kebhyaścit jantubhyaḥ duḥkhaṃ ca| parantu asmin loke kutracit atyantaṃ sukhaṃ prāptuṃ na śaknoti|
tasmāt yaḥ ko'pi mokṣārthaṃ yatate, saḥ kadāpi kṛṣṇaṃ na vismaret| kimapi kurvan, kutrāpi gacchan, kenāpi saha bhāṣamānaḥ , bhagavantam eva smaret»|
saḥ nṛpaḥ kānicana dināni upavāsaṃ kṛtvā, kṛṣṇakathāṃ śrutvā ca ante paradhāma prāptavān|
etasyāḥ kathāyāḥ nāma kim? etasya rājñaḥ nāma kim? eṣaḥ muniḥ kaḥ?
В какой-то день какой-то царь от какого-то брамана проклятие получил. Тогда царь в какой-то лес придя, какой-то реки на берегу сел.
- Начиная с сегодня несколько дней жизни только осталось. Как мне следует жить? Во время смерти как-то я должен памятовать о Кришне, - так царь думал.
В это время один возвышенный мудрец откуда-то пришел. Он царя несколько дней наставлял. Другие мудрецы тоже в тот лес откуда-то пришли.
Мудрец сказал:
- Душа никогда не рождается, никогда не умирает. Душа какие-то тела отбросив, в другие тела приходит. На разных планетах бродит. От каких-то живых существ счастье обретает, а от каких-то живых существ горести. Но на этой планете где бы то ни было вечное счастье обрести не может.
Поэтому тот, кто стремится к освобождению, он когда бы то ни было не должен забывать Кришну. Что бы он ни делал, куда бы ни шел, с кем бы ни разговаривал, Господа всегда должен помнить.
Этот царь несколько дней держа пост и Кришна-катху слушая во время смерти высшее прибежище обрел.
Как называется эта история? Этого царя имя как? Этот мудрец кто?
कस्मिंश्चित् दिने 7й падеж, ед, ср कश्चित् नृपः 1й, ед, м
कस्माच्चित् ब्राह्मणात् 5й, ед, м कञ्चित् वनं
कस्याश्चित् नद्याः ______________________ कतिचित् दिनानि ___________________________
कथञ्चित् ____________________________ कुतश्चित् _________________________________
गीताभ्यास: एतेषु भगवद्गीताश्लोकेषु चित् चन रूपाणि परिशीलयतु gītābhyāsaḥ - eteṣu bhagavad-gītā-ślokeṣu cit-cana-rūpāṇi pariśīlayatu [3] - в этих Бхагавад Гита шлоках формы чит-чана проанализируйте:
3.22 2.29 3.5 5.15 6.40 7.3 11.21 11.27 13.25 13.27 2.17 18.69 18.72
नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभु: ।
अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तव: ॥ १५ ॥
nādatte kasyacit pāpaṁ na caiva sukṛtaṁ vibhuḥ
ajñānenāvṛtaṁ jñānaṁ tena muhyanti jantavaḥ (5.15)
अन्वय: анвайаХ
вибхух̣ (1й, м – Господь) касйачит (6й, м - чей-либо) па̄пам (2й, ср — грех); на а̄датте (не принимает);
су-кр̣там (2й, ср - благочестивую деятельность) ча ева на (также нет);
джн̃а̄нам (1, ср - знание) аджн̃а̄нена (3й, ср — невежеством) а̄вр̣там (1й, ср – покрытое);
тена (3й, ср – тем) джантавах̣ (1й, м, мн.ч - живые существа) мухйанти (заблуждаются).
Нас интересует первое предложение, в котором содержится неопределенное местоимение.
Глагол в первом предложении - на а̄датте. Кого не принимает? па̄пам (2й) – грех, су-кр̣там (2й) – благие дела. Чьи па̄пам и су-кр̣там? касйачит – чьи-то (6й падеж)
Глагола во втором предложении нет, но за глагол мы берем отглагольное причастие а̄вр̣там. Что а̄вр̣там? джн̃а̄нам. Чем а̄вр̣там? аджн̃а̄нена
Глагол в третьем предложении мухйанти. Кто мухйанти? джантавах̣. Чем джантавах̣ мухйанти? тена (подразумевается аджн̃а̄нена)
Есть две шлоки, чтобы запомнить названия Упанишад и Пуран :
ईश-केन-कठ-प्रश्न-मुण्ड-माण्डूक्य-तित्तिरि ।
ऐतरेयं च छान्दोग्यं बृहदारण्यकं तथा । ।
īśa-kena-kaṭha-praśna-
muṇḍa-māṇḍūkya-tittiri |
aitareyaṃ ca chāndogyaṃ
bṛhadāraṇyakaṃ tathā | |
म-द्वयं भ-द्वयं चैव ब्र-त्रयं व-चतुष्टयम् ।
अ-ना-प-लिं-ग-कू-स्का-नि पुराणानि प्रचक्षते । ।
ma-dvayaṃ bha-dvayaṃ caiva
bra-trayaṃ va-catuṣṭayam |
a-nā-pa-liṃ-ga-kū-skā-ni
purāṇāni pracakṣate | |
2.7 चित्-चन-प्रयोग: чит-чана-прайогаХ - суффиксы чит и чана
2.7 चित्-चन-प्रयोग: cit-cana-prayogaḥ - cartoon