Чэрыкаў у пачатку XX стагоддзя -
вачыма сведкі

З успамінаў Л. І. Валюжэніча

Чэрыкаў меў прыгожы від з боку Крычава, Прапойска, Чавус і Засожжа. Праз яго праходзіла вядомая Маскоўска – Варшаўска – Венская шаша. Уздоўж і перасякаючы яе пралягалі вуліцы з дамамі, у асноўным пяцісценкамі. Ля дамоў – драўляныя тратуары. Сядзібы выгараджаны, ля іх – садовыя насаджэнні. Самы вялікі сад плошчай 3 – 4 гектары належаў Белафаставу – былому начальніку пошты. Вызначаліся памерамі таксама сады Касановіча, Кошура, Лобава, Гутарава і іншых.

Самай добраўпарадкаванай часткай горада быў яго цэнтр. Тут размяшчаліся дзяржаўныя ўстановы – паліцэйскае ўпраўленне, на чале якога стаяў павятовы спраўнік са сваімі памочнікамі і прыставамі, упраўленне воінскага начальніка, дзяржаўнае казначэйства, земская ўправа з ўсімі пададдзеламі.

У горадзе былі мужчынская і жаночая гімназіі, гарадское чатырохкласнае вучылішча, тры пачатковыя школы (2 беларускія і яўрэйская). У беларускіх школах выкладанне вялося на рускай мове, у яўрэйскай – на яўрэйскай.

Дзейнічала бальніца, якую абслугоўвалі два ўрачы, фельчар, акушэрка. Галоўным урачом бальніцы і ўсяго павета быў Ілья Аляксандравіч Ахіезер. Працавалі ў горадзе і два прыватныя ўрачы – Рагалер і Белафастаў. Пры гарадской бальніцы працавалі зубалячэбны кабінет і два прыватныя дактары. Лекі можна было атрымаць у гарадской аптэцы, якой вкдаў правізар Рыўлін з двума памочнікамі. Апрача таго, былі два аптэкарскія магазіны Злотнікава і Когана. Коган меў яшчэ і невялікую друкарню, якая выконвала заказы гарадскіх устаноў і прыватных асоб. Працавала фатаграфія Замскага. Рамонтам і продажам гадзіннікаў займаўся Цёмкін. Невялікі магазін канцтавараў Ліфшыца быў да паслуг вучняў і дарослых.

Заводаў не было, апрача рэціфікатна – гарэлачнага. Дзве смалакурні выпрацоўвалі дзёгаць і шкіпінар. Двума воднымі млынамі і крупадзёркай валодаў Дубровін.

У Чэрыкаве таго часу пражывалі беларусы і яўрэі, якія складалі значную частку гараджан. Сельскай гаспадаркай яўрэі не займаліся, а на дзяржаўную службу іх не прымалі. Яны займаліся, як правіла, гандлем, былі добрымі кавалямі, сталярамі, краўцамі, кандытарамі, шаўцамі. Беларусы займаліся сельскай гаспадаркай і служылі ў розных установах горада. У вольны час некаторыя гараджане займаліся дастаўкай тавараў на чыгуначныя станцыі і прыстані і адваротна. Перавозку пасажыраў ажыццяўляў Маховер, які трымаў канторы ў Крычаве, Рослаўлі, Чавуса’, Магілёве, Прапойску, Доўску і Гомелі. У яго было шмат коней і дыліжансаў. Рэйсы адбываліся штодзённа ў трох напрамках: на Рослаўль, Магілёў і Гомель.

Гараджане выбіралі старасту. Доўгія гады ім быў Анатоль Ялоза. Але ўсім запраўляла нарадская знаць: дваране, духавенства, вышэйшыя чыноўнікі. Яны выбіралі свайго правадыра, воля якога распаўсюджвалася на ўсе ўстановы горада і павета. Доўгі час на гэтай пасадзе знаходзіўся нехта Кашура – Масальскі. Дваране мелі свій клуб, які размяшчаўся ў двухпавярховым цагляным будынку, ля яго быў гарадскі сад–бульвар. Непадалёку ад яго знаходзілася невялікая азярынка – сажалка. Па выхадных днях ля яе іграў духавы аркестр.

Сярод мясцовага насельніцтва вялікай павагай карысталіся прозвішчы Цілюпа, з сямей якіх выходзілі служачыя пошты, настаўнікі, аграномы; Ананіч – служачыя землеўпарадкавальных камісій; Руткоўскія, Шавялёвы, Круглікавы – служачыя земскай управы, казначэйства, суда і другіх устаноў горада.

З успамінаў Г. К. Сотнікава

Амаль усё жыццё, за выключэннем службы ў царскай арміі і перыяду грамадзянскай вайны, я пражыў у родным Чэрыкаве. На маіх вачах адбылося многа змен і падзей як у знешнем выглядзе горада, так і ў жыцці чэрыкаўлян. Многае сцёрлася з памяці, але самыя яркія эпізоды запомніліся назаўсёды.

Найбольш памятныя падзеі майго дзяцінства адносяцца да 1905 – 1906 гг. 10-гадовым хлапчуком я ўпершыню пачуў словы “рэвалюцыя”, “камуніст”, “крывавая нядзеля” і г.л. У той час наша сям’я жыла ў в. Зоры. Я вучыўся ў мясцовай школе. У вёску прыехаў новы настаўнік, паводзіны якога палічылі нейкімі незвычайнымі. Такая думка склалася не толькі ў нас, вучняў, а і ў дарослых. Асцярожна, але з сапраўдным педагагічным тактам і ўменнем ён растлумачваў нам сэнс адбываўшыхся ў той час у Петраградзе падзей. Настаўнік яўна спачуваў рэвалюцыі. І хоць некаторыя лічылі яго дзіваком, ён змог пасеяць у душах сваіх вучняў зярняты пратэсту супраць існуючага ладу. Прозвішча гэтага настаўніка Кухарэнка Рыгор Маркелавіч. У памяці я пранёс яго праз усё жыццё.

А падзеі ў далёкім Петраградзе закранулі інашу вёску. Зайздросную папулярнасць сярод яе жыхароў, асабліва моладзі, атрымалі рэвалюцыйныя пэсні “Марсельеза”, “Смело, товарищи, в ногу!”.

На маё дзяцячае ўсведамленне падзейнічаў такі выпадак. Па вуліцы прязджалі конныя жандары, усемагчымыядрагуны і ўраднікі, якія вышуквалі спачуваўшых рэвалюцыі. Адзін з іх, здаравенны з чырвоным тварам дзяцюк, у доўгім шынялі, з шабляй на баку нібы ўвасабляў сабой сілу і моц царызму.

На вуліцы гулялі падлеткі. І трэба ж было ў гэты час камусьці з іх крыкнуць слова “Марсельеза”. Умомант жандар узняў каня на дыбы, крута развярнуўшыся і рушыў у натоўп дзяцей. “Дзе Марсерьеза, а ну, да мяне!”– загарлапаніў царскі служака. У адным гэтым слове ён адчуў крамолу, хоць добра і не ведаў яго сэнсу, бо не змог правільна нават вымавіць.

Хлопцы кінуліся наўцёкі, але жандар затрымаў некалькіх. Суд ён ажыццявіў на месцы: да паўсмерці збіў іх плёткай.

У 1909 г. у маім жыцці адбылася знамянальная падзея. Бацька прывёў мяне ў Чэрыкаўскую школу. Апранут я быў па – сялянску: у саматканых штанах і ў новых лапцях. Больш багатыя вучні глядзелі на мяне фанабэрыста. На ўступных экзаменах мне выпала сядзець побач з нейкім Славуціным, сынам мясцовага буйнога лесапрамыслоўца. Я даволі лёгка справіўся з заданнем. А мой сусед ніяк не мог напісаць дыктант. Тады ён дастаў з кішэні пятак і папрасіў мяне дапамагчы. Прапанова была вельмі спакуслівая, і я даў суседу спісаць. Але браць пятак за паслугу пасаромеўся. Тым больш, што ўсё роўна той нарабіў памылак і не здаў экзамен.

Памятаецца яшчэ адзін эпізод са школьнага жыцця. Гэта было ў 1911 г. Поп Стратановіч выкладаў у нас закон божы. Адзін з вучняў адказваў заданне. Калі ён на момант запнуўся, я нечакана для сябе варухнуў губамі. Гэта заўважыў поп. Ён быў глухаваты і падумаў, што я падказаў. Каршуном накінуўся на мяне і пачаў драць вуха. Кроў заліла белую сарочку. Я поакаў ад болю і ад таго, што шкада было новай сарочкі. Выручыла мяне гаспадыня, у якой я жыў на кватэры. Яна дала пераапрануць кашулю сына. Пасля гэтага выпадку спастылеў мне і поп, і закон божы. Па – іншаму сталі адносіцца да папа і другія вучні.

У 1914 г. я паспяхова закончыў вучылішча. На захадзе ішла вайна,старэйшы брат Піліп ваяваў на фронце. Сямейнае становішча было цяжкім. Бацькам нялёгка давалася забеспячэнне маёй вучобы. Наступіла і мая чарга зарабляць грошы. Па рэкамендацыі Івана Шахоўскага ,пісьмавода натарыяльнай канторы, я ўладкаваўся туды на работу.

У той час многіх забіралі на вайну, і ўсемагчымыя раздзелы, перадача маёмасці і зямлі родзічам афармляліся ў натарыяльнай канторы.

Добра ўрэзаўся ў памяць выпадак, калі зімой 1915 г. да канторы пад’ехалі двое багатых саней. У кожныя былі запрэжаны па 4 кані. Кучары дапамаглі седакам выйсці і ў кантору зайшлі пан Восіп Васілеўскі і два яго сыны – Станіслаў і Уладзіслаў. Стары пан распрануўся сам. А яго сыны, прывыкшыя да паслуг лакеяў, стаялі і чакалі. Я, вясковы хлопец, нічога не разумеў і, разгубіўшыся, глядзеў на паноў. Тады натарыус, дарэчы, паляк па нацыянальнасці, сказаў: “Георгій Кузьміч, дапамажы панам распрануцца”.

Неяк боязна было падыходзіць да выпешчаных, укормленых паноў. Нарэшце, я зняў з іх кенгуровыя футры і павесіў на вешалку. У гэты дзень быў аформлен раздзельны акт паміж сынамі Васілеўскага, з маёнткамі ў Вепрыне і Лімені.