15.1

श्रीभगवानुवाच

ऊर्ध्वमूलमध:शाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।

छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १ ॥

śrī-bhagavān uvāca

ūrdhva-mūlam adhaḥ-śākham

aśvatthaṁ prāhur avyayam

chandāṁsi yasya parṇāni

yas taṁ veda sa veda-vit

पदच्छेद: पदपरिचय: पदार्थ:  padacchedaḥ padaparicayaḥ padārthaḥ

разбиение слов, грамматика слов, значение слов

ш́рӣ-бхагава̄н ува̄ча — Верховный Господь сказал; 

ӯрдхва-мӯлам — то, корни которого устремлены вверх; (м, 2.1)

адхах̣-ш́а̄кхам — то, вниз ветви которого; (м, 2.1)

аш́ваттхам — дерево баньян; (м, 2.1)

пра̄хух̣ — говорят; (лаТ, 1.3) {कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;प्र_ब्रूञ्;अदादिः}

авйайам — вечное; (м, 2.1)

чханда̄м̇си — ведические гимны; (с, 1.3)

йасйа — которого; (м, 6.1)

парн̣а̄ни — листья; (с, 1.3)

йах̣ — который; (м, 1.1)

там — то; (м, 2.1)

веда — знает; (лаТ, 1.1) {कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

сах̣ — тот; (м, 1.1)

веда-вит — знающий Веды (м, 1.1)

अन्वय:  anvayaḥ

श्रीभगवान् उवाच ।

यस्य छन्दांसि पर्णानि (सन्ति तं) अश्वत्थम् ऊर्ध्व-मूलम् अधः-शाखम् अव्ययम् प्राहुः । यः तम् वेद, सः वेदवित्। [संसार-वृक्षम्]

śrībhagavān uvāca |

yasya chandāṃsi parṇāni (santi taṃ) aśvattham ūrdhva-mūlam adhaḥ-śākham avyayam prāhuḥ | yaḥ tam veda, saḥ vedavit| [saṁsāra-vṛkṣam]

The Subodhinī commentary by Śrīdhara

vairāgyeṇa vinā jñānaṃ na ca bhaktirataḥ sphuṭam |
vairāgyopaskṛtaṃ jñānamīśaḥ pañcadaśe'diśat ||

pūrvādhyānte māṃ ca yo'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate [Gītā 14.26] ityādinā parameśvaramekāntabhaktyā bhajatastatprasādalabdhajñānena brahmabhāvo bhavatītyuktam | na caikāntabhaktiḥ jñānaṃ cāviraktasya sambhavatīti vairāgyapūrvakaṃ jñānamupadeṣṭukāmaḥ prathamaṃ tāvatsārdhaślokābhyāṃ saṃsārasvarūpaṃ vṛkṣarūpakālaṅkāreṇa varṇayan bhagavānuvāca ūrdhvamūlamiti | ūrdhvamuttamaḥ kṣarākṣarābhyāmutkṛṣṭaḥ puruṣottamo mūlaṃ yasya tam | adha iti tato'rvācīnāṃ kāryopādhayo hiraṇyagarbhādayo gṛhyante | te tu śākhā iva śākhā yasya tam | vinaśvaratvena śvaḥ prabhātaparyantam api na sthāsyatīti viśvāsānarhatvādaśvatthaṃ prāhuḥ | pravāharūpeṇāvicchedādavyayaṃ ca prāhuḥ | ūrdhvamūlo'vākśākha eṣo'śvatthaḥ sanātana [KaṭhU 2.3.1] ityādyāḥ śrutayaḥ | chandāṃsi vedā yasya parṇāni dharmādharmapratipādanadvāreṇa cchāyāsthānīyaiḥ karmaphalaiḥ saṃsāravṛkṣasya sarvajīvāśrayaṇīyatvapratipādanātparṇasthānīyā vedāḥ | yastamevambhūtamaśvatthaṃ veda sa eva vedārthavit | saṃsāraprapañcavṛkṣasya mūlamīśvaraḥ | brahmādayastadaṃśāḥ śākhāsthānīyāḥ | sa ca saṃsāravṛkso vinaśvaraḥ | pravāharūpeṇa nityaśca | vedoktaiḥ
karmabhiḥ sevyatāmāpāditaśca ityetāvāneva hi vedārthaḥ | ata evaṃ vidvān vedaviditi stūyate ||1||

Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya

।।15.1।। -- ऊर्ध्वमूलं कालतः सूक्ष्मत्वात् कारणत्वात् नित्यत्वात् महत्त्वाच्च ऊर्ध्वम् उच्यते ब्रह्म अव्यक्तं मायाशक्तिमत्? तत् मूलं अस्येति सोऽयं संसारवृक्षः ऊर्ध्वमूलः। श्रुतेश्च -- ऊर्ध्वमूलोऽर्वाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः (क0 उ0 2।6।1) इति। पुराणे च -- अव्यक्तमूलप्रभवस्तस्यैवानुग्रहोच्छ्रितः। बुद्धिस्कन्धमयश्चैव इन्द्रियान्तरकोटरः।।महाभूतविशाखश्च विषयैः पत्रवांस्तथा। धर्माधर्मसुपुष्पश्च सुखदुःखफलोदयः।।आजीव्यः सर्वभूतानां ब्रह्मवृक्षः सनातनः। एतद्ब्रह्मवनं चैव ब्रह्माचरति नित्यशः।।एतच्छित्त्वा च भित्त्वा च ज्ञानेन परमासिना। ततश्चात्मरतिं प्राप्य तस्मान्नावर्तते पुनः।। इत्यादि। तम् ऊर्ध्वमूलं संसारं मायामयं वृक्षम् अधःशाखं महदहंकारतन्मात्रादयः शाखा इव अस्य अधः भवन्तीति सोऽयं अधःशाखः? तम् अधःशाखम्। न श्वोऽपि स्थाता इति अश्वत्थः तं क्षणप्रध्वंसिनम् अश्वत्थं प्राहुः कथयन्ति अव्ययं संसारमायायाः अनादिकालप्रवृत्तत्वात् सोऽयं संसारवृक्षः अव्ययः? अनाद्यन्तदेहादिसंतानाश्रयः हि सुप्रसिद्धः? तम् अव्ययम्। तस्यैव संसारवृक्षस्य इदम् अन्यत् विशेषणम् -- छन्दांसि यस्य पर्णानि? छन्दांसि च्छादनात् ऋग्यजुःसामलक्षणानि यस्य संसारवृक्षस्य पर्णानीव पर्णानि। यथा वृक्षस्य परिरक्षणार्थानि पर्णानि? तथा वेदाः संसारवृक्षपरिरक्षणार्थाः? धर्माधर्मतद्धेतुफलप्रदर्शनार्थत्वात्। यथाव्याख्यातं संसारवृक्षं समूलं यः तं वेद सः वेदवित्? वेदार्थवित् इत्यर्थः। न हि समूलात् संसारवृक्षात् अस्मात् ज्ञेयः अन्यः अणुमात्रोऽपि अवशिष्टः अस्ति इत्यतः सर्वज्ञः सर्ववेदार्थविदिति समूलसंसारवृक्षज्ञानं स्तौति।।तस्य एतस्य संसारवृक्षस्य अपरा अवयवकल्पना उच्यते --, 

Перевод

Верховный Господь сказал: Писания говорят о вечном дереве баньян, корни которого устремлены вверх, а ветви вниз, листья которого — ведические гимны. Знающий это дерево знает Веды.

व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика