मत्त: परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय ।

मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥

mattaḥ parataraṁ nānyat   kiñcid asti dhanañ-jaya

mayi sarvam idaṁ protaṁ   sūtre maṇi-gaṇā iva (7.7)

पदपरिचयः पदार्थः च padaparicayaḥ padārthaḥ ca – грамматика и значение слова:

маттах̣ — Меня; (ав)

пара-тарам — превышающее; (с, 1.1)

на — не; (ав)

анйат - другое; (с, 1.1)

кин̃чит — что-либо; (с, 1.1)

асти — существует; (лаТ, 1.1)

дханан̃джайа — о завоеватель богатств; (м, 8.1)

майи — во Мне; (асмад, 7.1)

сарвам — всё; (с, 1.1)

идам — это (все вокруг); (с, 1.1)

протам — нанизанное; (с, 1.1)

сӯтре — на нить; (с, 7.1)

ман̣и-ган̣а̄х̣ — жемчужины; (м, 1.3)

ива — как (ав)

अन्वय: anvayaḥ

धनञ्जय! मत्तः परतरं अन्यत् किञ्चित् न अस्ति। सर्वम् इदं सूत्रे मणिगणाः इव मयि प्रोतम्।

dhanañjaya! mattaḥ parataraṃ anyat kiñcit na asti| sarvam idaṃ sūtre maṇigaṇāḥ iva mayi protam|

सन्धिः sandhiḥ

किञ्चिदस्ति - किञ्चित् + अस्ति - जश्त्वसन्धिः kiñcidasti - kiñcit + asti - jaśtvasandhiḥ

मणिगणा इव - मणिगणाः + इव - विसर्गसन्धिः (लोपः)

maṇigaṇā iva - maṇigaṇāḥ + iva - visargasandhiḥ (lopaḥ)

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।

उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ १९ ॥

ya enaṁ vetti hantāraṁ   yaś cainaṁ manyate hatam

ubhau tau na vijānīto   nāyaṁ hanti na hanyate (2.19)

पदपरिचयः पदार्थः च padaparicayaḥ padārthaḥ ca – грамматика и значение слова:

йах̣ — который; (м, 1.1)

энам — этого; (м, 2.1)

ветти — знает;  (лаТ, 1.1)

ханта̄рам — убийцей; (м, 2.1)

йах̣ — который; (м, 1.1)

ча — также; (ав)

энам — этого; (м, 2.1)

манйате — считает; (лаТ, 1.1)

хатам — убитого; (м, 2.1)

убхау — оба; (м, 1.2)

тау — они; (м, 1.2)

на — не; (ав)

виджа̄нӣтах̣ — знают; (лаТ, 1.2)

на — не; (ав)

айам — это; (м, 1.1)

ханти — убивает; (лаТ, 1.1)

на — не; (ав)

ханйате — убивается. (лаТ, кармаНи, 1.1)

अन्वय: anvayaḥ

यः एनं हन्तारं वेत्ति , यः च एनं हतं मन्यते , तौ उभौ न विजानीतः । अयं न हन्ति न हन्यते।

yaḥ enaṃ hantāraṃ vetti , yaḥ ca enaṃ hataṃ manyate , tau ubhau na vijānītaḥ | ayaṃ na hanti na hanyate|

सन्धिः sandhiḥ

य एनम् - यः + एनम् - विसर्गसन्धिः (लोपः) ya enam - yaḥ + enam - visargasandhiḥ (lopaḥ)

यश्च - यः + च - विसर्गसन्धिः (सकारः) श्चुत्वं च yaśca - yaḥ + ca - visargasandhiḥ (sakāraḥ) ścutvaṃ ca

चैनम् - च + एनम् - वृद्धिसन्धिः cainam - ca + enam - vṛddhisandhiḥ

विजानीतो न  - विजानीतः + न - विसर्गसन्धिः (उकारः, गुणः)

vijānīto na  - vijānītaḥ + na - visargasandhiḥ (ukāraḥ, guṇaḥ)

नायम् - न + अयम् - सवर्णदीर्घसन्धिः nāyam - na + ayam - savarṇadīrghasandhiḥ

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।

एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ४० ॥

indriyāṇi mano buddhir   asyādhiṣṭhānam ucyate

etair vimohayaty eṣa   jñānam āvṛtya dehinam  (3.40)

पदपरिचयः पदार्थः च padaparicayaḥ padārthaḥ ca – грамматика и значение слова:

индрийа̄н̣и — чувства; (с, 1.3)

манах̣ — ум; (с, 1.1)

буддхих̣ — разум; (ж, 1.1)

асйа — этого (вожделения); (м, 6.1)

адхишт̣ха̄нам — место пребывания; (с, 1.1)

учйате — называется; (лаТ, кармаНи, 1.1)

этаих̣ — всеми этими; (м, 3.3)

вимохайати — повергает в иллюзию; (лаТ, кауз, 1.1)

эшах̣ — это (вожделение); (м, 1.1)

джн̃а̄нам — знание; (с, 2.1)

а̄вр̣тйа — покрыв; (ав)

 дехинам — воплощенное в теле существо (м, 2.1)

अन्वय: anvayaḥ

इन्द्रियाणि , मनः , बुद्धिः च अस्य अधिष्ठानम् उच्यते। एषः (कामः) एतैः ज्ञानम् आवृत्य , देहिनं विमोहयति।

indriyāṇi , manaḥ , buddhiḥ ca asya adhiṣṭhānam ucyate| eṣaḥ (kāmaḥ) etaiḥ jñānam āvṛtya , dehinaṃ vimohayati|

सन्धिः sandhiḥ

मनो बुद्धिः - मनः + बुद्धिः - विसर्गसन्धिः (उकारः, गुणः)

mano buddhiḥ - manaḥ + buddhiḥ - visargasandhiḥ (ukāraḥ, guṇaḥ)

बुद्धिरस्य - बुद्धिः + अस्य - विसर्गसन्धिः (रेफः) buddhirasya - buddhiḥ + asya - visargasandhiḥ (rephaḥ)

एतैर्विमोहयति - एतैः + विमोहयति - विसर्गसन्धिः (रेफः)

etairvimohayati - etaiḥ + vimohayati - visargasandhiḥ (rephaḥ)

विमोहयत्येषः - विमोहयति + एषः - यण् सन्धिः vimohayatyeṣaḥ - vimohayati + eṣaḥ - yaṇ sandhiḥ

एष ज्ञानम् - एषः + ज्ञानम् - विसर्गसन्धिः (लोपः) eṣa jñānam - eṣaḥ + jñānam - visargasandhiḥ (lopaḥ)

बुद्धिः धृतिः सुखं च त्रिविधम्

गोविन्दः कथयति -

धनञ्जय! गुणतः त्रिविधं बुद्धेः धृतेः च भेदं शृणु। (२९)

धर्मे प्रवृत्तिम् अधर्मे च निवृत्तिं , यस्मिन् देशे काले च किं कर्तव्यं किम् अकर्तव्यं, कथं बन्धः कथं मोक्षः च इति एतत् या बुद्धिः जानाति, सा सात्त्विकी। (३०)

यस्याः बुद्धेः धर्म-अधर्मयोः विषये सन्देहः अस्ति, सा बुद्धिः राजसी। (३१) तमोगुणेन आवृता बुद्धिः अधर्मं धर्मम् इति पश्यति, सर्वान् अर्थान् च विपरीतान् मन्यते, सा बुद्धिः तामसी। (३२)

यः पुरुषः योगेन, अव्यभिचारिण्या धृत्या च मनसः, प्राणस्य, इन्द्रयाणां कर्माणि धारयति, तस्य धृतिः सात्त्विकी। (३३)

यः पुरुषः फलाकाङ्क्षी सन् अभिमानेन कर्माणि करोति, तस्य धृतिः राजसी। (३४)

दुर्मेधाः*, यया धृत्या स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदं च न विमुञ्चति, सा धृतिः तामसी। (३५)

(*दुर्मेधाः - दुष्टा मेधा यस्य सः, कुत्सितबुद्धिः)

भरतर्षभ! त्रिविधं सुखम् अपि शृणु। (३६)

यत् पूर्वं विषम् इव, अनन्तरम् अमृतसदृशं, यत् अपि बुद्धेः प्रसादात् जायते, तत् सुखं सात्त्विकं प्रोक्तम्। (३७)

यत् सुखं पूर्वम् अमृतम् इव, अन्ते विषम् इव, विषयेन्द्रियसम्बन्धात् जायते, तत् सुखं राजसं स्मृतम्। (३७)

यत् सुखम् आदौ अन्ते च मोहकरं, निद्रा-आलस्य-प्रमाद-सम्भूतं, तत् तामसम् उदाहृतम्। (३९)

अस्मिन् जगति सर्वे एभिः त्रिभिः गुणैः आवृताः। (४०)

buddhiḥ dhṛtiḥ sukhaṃ ca trividham

govindaḥ kathayati -

dhanañjaya! guṇataḥ trividhaṃ buddheḥ dhṛteḥ ca bhedaṃ śṛṇu| (29)

dharme pravṛttim adharme ca nivṛttiṃ , yasmin deśe kāle ca kiṃ kartavyaṃ kim akartavyaṃ, kathaṃ bandhaḥ kathaṃ mokṣaḥ ca iti etat yā buddhiḥ jānāti, sā sāttvikī| (30)

yasyāḥ buddheḥ dharma-adharmayoḥ viṣaye sandehaḥ asti, sā buddhiḥ rājasī| (31) tamoguṇena āvṛtā buddhiḥ adharmaṃ dharmam iti paśyati, sarvān arthān ca viparītān manyate, sā buddhiḥ tāmasī| (32)

yaḥ puruṣaḥ yogena, avyabhicāriṇyā dhṛtyā ca manasaḥ, prāṇasya, indrayāṇāṃ karmāṇi dhārayati, tasya dhṛtiḥ sāttvikī| (33)

yaḥ puruṣaḥ phalākāṅkṣī san abhimānena karmāṇi karoti, tasya dhṛtiḥ rājasī| (34)

durmedhāḥ, yayā dhṛtyā svapnaṃ bhayaṃ śokaṃ viṣādaṃ madaṃ ca na vimuñcati, sā dhṛtiḥ tāmasī| (35)

(*durmedhāḥ - duṣṭā medhā yasya saḥ, kutsitabuddhiḥ)

bharatarṣabha! trividhaṃ sukhaṃ api śṛṇu| (36)

yat pūrvaṃ viṣam iva, anantaram amṛtasadṛśaṃ, yat api buddheḥ prasādāt jāyate, tat sukhaṃ sāttvikaṃ proktam| (37)

yat sukhaṃ pūrvam amṛtam iva, ante viṣam iva, viṣayendriyasambandhāt jāyate, tat sukhaṃ rājasaṃ smṛtam| (37)

yat sukham ādau ante ca mohakaraṃ, nidrā-ālasya-pramāda-sambhūtaṃ, tat tāmasam udāhṛtam| (39)

asmin jagati sarve ebhiḥ tribhiḥ guṇaiḥ āvṛtāḥ| (40)

Три вида разума, решимости и счастья

Говинда рассказывает –

- Дхананджая! Послушай о разнице видов разума и решимости согласно трем гунам.

Совершать действия, согласно дхарме, не совершать действия против дхармы, в каком месте в какое время что  следует делать, что не следует, как (происходит) связывание, как освобождение – тот разум, который это знает, он имеет природу саттвы.

Тот разум, который сомневается относительно дхармы и адхармы, имеет природу раджаса.

Разум, покрытый тамо-гуной, видит в адхарме дхарму (и наоборот), все вещи видит в искаженном виде, такой разум имеет природу тамаса.

Тот человек, который с помощью йоги и непоколебимой решительности овладел умом, праной и чувствами, его решимость обладает природой саттвы.

Тот человек, кто желает результатов и совершает деятельность из эгоизма, его решимость обладает природой раджаса.

Если глупый человек не может освободится от сна, страха, скорби, депрессии и безумия при помощи своей решимости, его решимость обладает природой тамаса.

О, Лучший из Бхарат! Есть три вида счастья!

То, что поначалу кажется ядом, а потом как нектар, то, что рождается из спокойствия разума, такое счастье называют благостным.

То счастье, что в начале, как нектар, а в конце как яд, рождается из привязанности чувств к объектам чувств, такое счастье называют в гуне страсти.

То счастье, которое и в начале и в конце лишь иллюзия, рождается из сна, лени и безумия, такое счастье называют в гуне невежества.

В этой вселенной все покрыты этими тремя гунами.