3.8.1 भ्वादिः - भू धातु:

3.8.1 भ्वादिः - भू धातु: бхвАдиХ – бхУ дхАтуХ

विकरण प्रत्ययः शप्‌ викараНа-пратйайХ «шап» - суффикс замены «шап». В нем 3 буквы शप्=श्+अ+प्

По определенным правилам, записанным Панини в сутрах, оригинальный суффикс «шап» изменяется, и остается только «а» → अ. Таким образом, к изначальному корню добавляется оставшаяся अ + суффикс, указывающий лакару:

भू + शप्-प्रत्यय: + तिङ्‌-प्रत्ययः bhū + śap-pratyayaḥ + tiṅ-pratyayaḥ

शप्=श्+अ+प् => अ  śap=ś+a+p => a 

भू+अ+ति = भवति bhū+a+ti = bhavati  - существует

Каким образом корень «бхУ» превратился в «бхав»? Для этого есть правила Гуны (усиления гласных корня) и правило Сандхи [1].

[1] Мы будем изучать их в ЧАСТИ 6 этого учебника, поэтапное разложение глагола bhavati смотрите в предыдущем уроке

Зачем нужны дополнительные буквы в विकरण प्रत्ययः शप्‌ викараНа-пратйайХ “шап” ?

Данные буквы маркируют грамматическую операцию, которая должна произойти при присоединении корня с суффиксом, при этом сами они исчезают и не участвуют в операции - 

भ्वादिगणे श्‌ अस्ति, अतः गुणस्य कृते प्रेरणा अस्ति | bhvādigaṇe ś asti, ataḥ guṇasya kṛte preraṇā asti |

प्‌ अपि अस्ति, अतः गुणस्य कृते न कोऽपि अवरोधः | p api asti, ataḥ guṇasya kṛte na ko'pi avarodhaḥ |

अतः गुणः भवति | ataḥ guṇaḥ bhavati |

कृष्‌ + शप्‌ + ति = कर्षति | kṛṣ + śap + ti = karṣati | 

 Обратите внимание на правило, общее для корней всех ган глаголов, примеры которого мы с вами рассмотрим относительно этой ганы:

हलन्तधातूनाम्‌ उपधायां रेफः वा वकारः वा अस्ति चेत्‌, तयोः वर्णयोः पूर्वम्‌ इकः दीर्घः भवति

halantadhātūnām‌ upadhāyāṃ rephaḥ vā vakāraḥ vā asti cet‌, tayoḥ varṇayoḥ pūrvam‌ ikaḥ dīrghaḥ bhavati[1]

Корни, оканчивающиеся на согласный, имеющие предпоследнюю букву в корне र् или व् и у которых перед предпоследней буквой стоят буквы इक् (इ, उ, ऋ, ऌ), эти буквы इक् удлиняются:

कुर्दँ (लौकिकधातुः - कूर्द) => कूर्दते (भ्वादिः) kurdaँ (laukikadhātuḥ - kūrda) => kūrdate (bhvādiḥ)

खुर्दँ (लौकिकधातुः - खूर्द्‌) => खूर्दते (भ्वादिः) khurdaँ (laukikadhātuḥ - khūrd‌) => khūrdate (bhvādiḥ)

गुर्दँ (लौकिकधातुः - गूर्द्‌) => गूर्दते (भ्वादिः) gurdaँ (laukikadhātuḥ - gūrd‌) => gūrdate (bhvādiḥ)

[1] ४. उपधादीर्घः https://worldsanskrit.net/wiki/03---dhaatuvijjaanam/2---dhaatuvijjaanam

Дополнительные правила для भ्वादिगण -  

1.  भ्वादिगणे, धातोः अन्तिमः वर्णः इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ अस्ति चेत्‌, तस्य वर्णस्य गुणः भवति |  

bhvādigaṇe, dhātoḥ antimaḥ varṇaḥ i, ī, u, ū, ṛ, ṝ asti cet, tasya varṇasya guṇaḥ bhavati |

Корни, оканчивающиеся на i, ī, u, ū, ṛ, ṝ  вступают в степень гуна

भू → भो  bhū → bho

जि → जे  ji → je

सृ → सर्‌ sṛ → sar

2. भ्वादिगणे, धातोः उपधा इ, उ, ऋ अस्ति चेत्‌, तस्य वर्णस्य गुणः भवति | उपधा नाम अन्तिमवर्णात्‌ पूर्वं यः वर्णः, सः | 

bhvādigaṇe, dhātoḥ upadhā i, u, ṛ asti cet, tasya varṇasya guṇaḥ bhavati | upadhā nāma antimavarṇāt pūrvaṃ yaḥ varṇaḥ, saḥ |

Если предпоследняя буква в корне (оканчивающегося на одну согласную) – это  i,u, ṛ они тоже вступают в степень гуна

बुध्‌ → बोध्‌ budh → bodh

कृष्‌ → कर्ष्‌ kṛṣ → karṣ

धेयं यत्‌ दीर्घः स्वरः उपधा चेत्‌, तस्य गुणः न भवति dheyaṃ yat dīrghaḥ svaraḥ upadhā cet, tasya guṇaḥ na bhavati | 

Внимание – если предпоследняя гласная в корне – длинная, она не вступает в степень гуна

जीव्‌ → जीवति  jīv → jīvati

3. Сандхи обязательно при соединении морфем – 

जि => जे + अ => जयति ji => je + a => jayati

प्लु => प्लो + अ => प्लवति plu => plo + a => plavati

नी => ने + अ => नयति nī => ne + a => nayati

भू => भो + अ => भवति bhū => bho + a => bhavati

4. विशेषरूपाणि viśeṣarūpāṇi - 

गम् => गच्छति (छ) gam => gacchati (cha)

यम् => यच्छति (छ) yam => yacchati (cha)

पा => पिबति (द्वित्वम्) pā => pibati (dvitvam)

स्था => तिष्ठति (द्वित्वम्) sthā => tiṣṭhati (dvitvam)

По данному типу будут склоняться глаголы - खाद्‌ (खादति кхАдати), पठ्‌ (पठति паТхати), क्रीड्‌ (क्रीडति крИДати), वद्‌ (वदति вадати); शुच्‌ (शोचति шочати), वृत्‌ (वर्तते вартате); जि (जयति джайати), स्रु (स्रवति сравати - течь), हृ (हरति харати)

जयति джайати – побеждает पाण्डवा: युद्धम् अजयन् пАНДавАХ йуддхам аджайан – लङ्, 1.3 (=лаГ-лакАраХ, пратхама-пуруШаХ, бахувачанам)

खादति кхАдати – кушает                                                                                                                          

पठति паТхати - учит                                                                                                                                  

क्रीडति крИДати – играет                                                                                                                          

वदति вадати – говорит                                                                                                                             

शोचति шочати – переживает                                                                                                                   

अतति атати – постоянно движется _____________________________________________________

वर्तते вартате – существует                                                                                                                        

स्रवति сравати – течет                                                                                                                               

हरति харати – ворует                                                                                                                                

स्पर्धते спардхате – соревнуется                                                                                                               

वन्दते вандате – кланяется                                                                                                                       

स्वदते свадата – пробует (на вкус)                                                                                                          

कूर्दते кУрдате – прыгает                                                                                                                            

यतते йатате – старается                                                                                                                            

ईक्षते ИкШате – смотрит                                                                                                                             

कम्पते кампате – дрожит                                                                                                                            

भाषते бхАШате – говорит                                                                                                                          

लभते лабхате – обретает                                                                                                                           

1.  ज्ञानी ज्ञानम् jñānī  jñānam। त्वं वरम् tvaṃ varam । अहम् आशीर्वादम् aham āśīrvādam

ज्ञानी ज्ञानं लभते jñānī jñānaṃ labhate

ज्ञानिनौ ज्ञानौ लभेते jñāninau jñānau labhete  

ज्ञानिनः ज्ञानानि लभन्ते jñāninaḥ jñānāni labhante

त्वं वरं लभसे tvaṃ varaṃ labhase

युवां वरौ लभेथे yuvāṃ varau labhethe

यूयं वरान् लभध्वे yūyaṃ varān labhadhve

अहम् आशीर्वादं लभे aham āśīrvādaṃ labhe

आवाम् आशीर्वादौ लभावहे āvām āśīrvādau labhāvahe

वयम् आशीर्वादान् लभामहे vayam āśīrvādān labhāmahe

2. गुरुः उपदेशम् guruḥ upadeśam| त्वं वाक्यम् tvaṃ vākyam| अहं कथाम् ahaṃ kathām

गुरुः उपदेशम् अवदत् guruḥ upadeśam avadat

गुरू उपदेशौ ____________ gurū upadeśau ____________

गुरवः उपदेशान् ____________ guravaḥ upadeśān ____________

त्वं वाक्यम् ____________ tvaṃ vākyam ____________

युवां वाक्ये ____________ yuvāṃ vākye ____________

यूयं वाक्यानि ____________ yūyaṃ vākyāni ____________

अहं कथाम् ____________ ahaṃ kathām ____________

आवां कथे ____________  āvāṃ kathe ____________

वयं कथाः ____________ vayaṃ kathāḥ ____________  

3. भक्तः प्रसादं bhaktaḥ prasādaṃ | त्वं फलं tvaṃ phalaṃ | अहं द्राक्षां ahaṃ drākṣāṃ

भक्तः प्रसादं खादिष्यति bhaktaḥ prasādaṃ khādiṣyati

भक्तौ प्रसादौ _____________bhaktau prasādau _____________

भक्ताः प्रसादान् _____________bhaktāḥ prasādān _____________

त्वं फलं ______________tvaṃ phalaṃ _____________

युवां ________________yuvāṃ ___________________

यूयं फलानि खादिष्यथ yūyaṃ phalāni khādiṣyatha

अहं द्राक्षां _____________ahaṃ drākṣāṃ _____________

आवां _________________āvāṃ ____________________

वयं __________________vayaṃ ____________________

4. योगी देवं yogī devaṃ | त्वं राधां tvaṃ rādhāṃ | अहं गुरुं ahaṃ guruṃ

योगी देवं वन्दताम् yogī devaṃ vandatām

योगिनौ _____________yoginau _____________

योगिनः _____________yoginaḥ _____________

त्वं ____________tvaṃ ____________________

________________________________________

________________________________________

________________________________________

आवां _____________āvāṃ _________________

________________________________________

5. राधा पत्रं rādhā patraṃ | त्वं गीतां tvaṃ gītāṃ | अहं पूरणं ahaṃ pūraṇaṃ

राधा पत्रं पठेत् rādhā patraṃ paṭhet

राधे पत्रे _____________rādhe patre _____________

राधाः _____________rādhāḥ ___________________

त्वं गीतां पठेः tvaṃ gītāṃ paṭheḥ

युवां _____________yuvāṃ ____________________

___________________________________________

अहं _____________ahaṃ _____________________

___________________________________________

___________________________________________

१) जयति तेऽधिकं जन्मना व्रजः jayati te'dhikaṃ janmanā vrajaḥ (ŚB 10.31.1) 

[त्वया जन्मना व्रजः अधिकं जयति - tvayā janmanā vrajaḥ adhikaṃ jayati] (लट्, 1.1)

२) शापमोहितः सौदासः राजा ब्राह्मणं व्याघ्रः पशुम् इव अखादत् śāpamohitaḥ saudāsaḥ rājā brāhmaṇaṃ vyāghraḥ paśum iva akhādat (ŚB 9.9.33) (लङ्, 1.1)

३) भ्रमराः शिष्याः इव सामवेदं पठन्ति, गायन्ति , ऋषि-गणाः इव वेद-शाखाः भजन्ति  bhramarāḥ śiṣyāḥ iva sāmavedaṃ paṭhanti, gāyanti, ṛṣi-gaṇāḥ iva veda-śākhāḥ bhajanti (ŚB 5.2.9) (लट्, 1.3)

४) बुधाः इदम् आख्यानम् सदा पठेयुः budhāḥ idam ākhyānam sadā paṭheyuḥ (ŚB 6.13.22-23) (विधिलिङ्, 1.3)

५) यः एतत् इतिहासं प्रातः उत्थाय हरिं स्मृत्वा श्रद्धया पठेत् , सः परमां गतिं याति yaḥ etat itihāsaṃ prātaḥ utthāya hariṃ smṛtvā śraddhayā paṭhet, saḥ paramāṃ gatiṃ yāti (ŚB 6.17.41) (पठेत् - विधिलिङ्, 1.1)

६) प्रमदाः सुरसेविताः क्रीडन्ति pramadāḥ surasevitāḥ krīḍanti (ŚB 8.15.13) (लट्, १.३)

७) बुधः बालक-वत् क्रीडेत् , कुशलः जड-वत् चरेत् , विद्वान् उन्मत्त-वत् वदेत् , नैगमः गो-चर्याम् चरेत् budhaḥ bālaka-vat krīḍet, kuśalaḥ jaḍa-vat caret, vidvān unmatta-vat vadet, naigamaḥ go-caryām caret (ŚB 11.18.29) (क्रीडेत् , चरेत् , वदेत् - विधिलिङ्लकारः, 1.1)

८) यः न हृष्यति [दिवादिः], न द्वेष्टि [अदादिः], न शोचति [भ्वादिः], न काङ्‍क्षति [भ्वादिः],  सः भक्तिमान् मे प्रियः  yaḥ na hṛṣyati [divādiḥ], na dveṣṭi [adādiḥ], na śocati [bhvādiḥ], na kāṅkṣati [bhvādiḥ]|  saḥ bhaktimān me priyaḥ  (Bg. 12.17) (शोचति, काङ्‍क्षति - लट्, 1.1)

९) ब्रह्मभूत: प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति brahmabhūtaḥ prasannātmā na śocati na kāṅkṣati(Bg. 18.54) (शोचति, काङ्‍क्षति - लट्, 1.1)

१०) न मे पार्थ अस्ति कर्तव्यं , परन्तु अहं कर्मणि एव वर्ते na me pārtha asti kartavyaṃ, parantu ahaṃ karmaṇi eva varte (Bg. 3.22) (लट्, 3.1)

११) कथं ते कृपणाः मां विना वर्तेरन् ? kathaṃ te kṛpaṇāḥ māṃ vinā varteran ? (ŚB 1.13.45) (विधिलिङ्, 1.3)

१२) वन्दे गुरोः श्रीचरणारविन्दम्  vande guroḥ śrīcaraṇāravindam (Sri Gurvastakam) (लट्, 3.1)

१३) योगी पौर्व-देहिकम् बुद्धि-संयोगम् लभते , भूयः संसिद्धौ यतते yogī paurva-dehikam buddhi-saṃyogam labhate, bhūyaḥ saṃsiddhau yatate(Bg. 6.43) (लभते, यतते - लट्, 1.1)

१४) अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे aśocyānanvaśocastvaṃ prajñāvādāṃśca bhāṣase (Bg. 2.11) (लट्, 2.1)

१५) येन सर्वभूतेषु एकं भावम् अव्ययम् ईक्षते , तत् ज्ञानं सात्त्विकम् विद्धि [अदादिः] yena sarvabhūteṣu ekaṃ bhāvam avyayam īkṣate, tat jñānaṃ sāttvikam viddhi [adādiḥ] (Bg. 18.20) (ईक्षते - लट्, 1.1) 

कथयति लट् 1.1 лаТ лакАраХ, пратхама-пуруШаХ екавачанам (проспрягайте в лаТ лакАре)

सन्ति                                                                                                                                                           

कुर्वन्ति                                                                                                                                                        

कुर्युः                                                                                                                                                           

दद्युः विधिलिङ् 1.3 видхилиГ лакАраХ, пратхама-пуруШаХ, бахувачанам (проспрягайте в видхилиГ)

भुङ्क्ते                                                                                                                                                             

अश्नाति                                                                                                                                                        

भवन्ति                                                                                                                                                        

पचन्ति                                                                                                                                                        

भुञ्जते लट् 1.3 лаТ лакАраХ, пратхама-пуруШаХ, бахувачанам (проспрягайте в лаТ лакАре)