Het manuscript was in de tachtiger jaren door criminele handelaren vanuit Egypte Zwitserland binnengesmokkeld, verdween weer en kwam tenslotte, zwaar beschadigd, in het bezit van de Maecenas Stichting in Genève. De vertaling hoopt men volgend jaar gereed te hebben. Het is het zogenoemde ‘Judas-evangelie’, een gnostisch geschrift dat oorspronkelijk in het Grieks in de eerste of tweede eeuw is geschreven.Volgens Dr. Quispel zou dit oude document best wel eens dezelfde herkomst kunnen hebben als de 52 manuscripten uit de Nag Hammadi collectie die in de vijftiger jaren in Egypte is gevonden. Een van die 52 handschriften was het evangelie naar Thomas. Dr. Quispel heeft in de jaren vijftig het ‘evangelie naar Thomas’ met geld van sponsoren van een Belgische handelaar gekocht en vervolgens zelf vertaald.

Toen er nog in de grote zaal van Zuylenstede in Utrecht door ons Bijbelstudies werden gegeven, was een van onze bezoekers een meneer die belangstelling toonde voor de Nag Hammadi handschriften en hoopte van ons hierover meer te horen. Op de Bijbel was hij uitgekeken, zo vertelde hij mij. Hij bleef nog een paar avonden komen, maar was vermoedelijk teleurgesteld dat wij in de formele lezingen niet ingingen op de vondst in Egypte.

Op eerste paasdag waren wij op bezoek bij mijn moeder en ook zij liet mij een krantenartikel zien over het gevonden Judas-evangelie. Het besloeg de gehele voorpagina van Het Parool en op de binnenzijde waren nog vier volle pagina’s hieraan gewijd. Mijn moeder, die het artikel vanwege haar slechte gezichtsvermogen zelf niet kan lezen, gaf het me mee om thuis te lezen. Daags daarna verscheen in het Utrechts Nieuwsblad opnieuw een heel stuk hierover.

Waarom spreek ik hierover? Niet omdat ík het zogenoemde evangelie naar Judas op zich zo belangrijk vind, maar omdat ánderen hieraan waarde hechten. Het document wordt “explosief” genoemd. De reden hiervan is duidelijk: het is een gnostisch geschrift dat lijnrecht ingaat tegen de in het Nieuwe Testament overgeleverde tekst. In dit geschrift wordt Judas als een held in plaats van een verrader afgeschilderd. Gnostici zijn tegendraads en nemen het op voor de verworpenen. Dat kan nuttig zijn zolang een onderzoek maar fair en objectief geschied. Anders riekt het naar ordinaire opstandigheid.

Er is echter nog een belangrijker reden waarom wij hieraan zelf ook aandacht moeten besteden. Die reden is te vinden in het Nieuwe Testament zelf!

Niemand minder dan de apostel Johannes verwijst in zijn brieven naar een stroming van die gnostische leraars, die het geloof van zijn lezers zwaar op de proef stelden! Ongetwijfeld zullen ook nu weer wankelmoedigen door deze nieuwe wind van leer aan het struikelen worden gebracht.

Het gnosticisme gaat uit van de persoonlijke religieuze beleving en hecht niet veel waarde aan wat zij noemen ‘verstandelijke’ kennis. Met dat verstandelijk leren zou dan de studie van de Bijbel zijn bedoeld. In het Grieks betekent ‘gnosis’ kennen.

Gnostici menen dat een mens ten diepste één is met het goddelijke; deze eenheid kan worden beleefd door rechtstreekse ‘kennis’, door direct contact met het goddelijke. Op z’n gunstigst is lezen van de Bijbel voor gewone mensen, die nog niet zover zijn in het ervaren van de werkelijke ‘gnosis’. De vergelijking gaat mank maar het doet mij een beetje denken aan sommige evangelische christenen die ook pretenderen een direct lijntje met Gods Geest te hebben, zodat zij het zelf onderzoeken van de Bijbel niet nodig hebben.

De kerkvader Irenaeus, die in 178 bisschop van Lyon werd, waarschuwde al voor het godslasterlijke werk in zijn geschrift Adversus Haereses (Tegen de Ketterijen), waarin hij de valse leer van het gnosticisme weerlegt en ontmaskert. Aanhangers van het evangelie van Judas waren volgens Irenaeus de Kainieten, een vroeg-christelijke sekte. Hij schreef: ‘(Sommigen) beweren dat Kaïn zijn bestaan te danken heeft aan de Hoogste Macht, terwijl Esau, Korak, de Sodomieten en alle andere mensen afstammen van elkaar. (…) Zij geloven dat Judas de verrader volledig op de hoogte was van deze dingen en dat hij alleen, de waarheid kennend als geen ander die kende, het geheim van het verraad volbracht, waardoor alle dingen, zowel op de aarde als in de hemel, in verwarring werden gebracht. Zij bedachten een eigen geschiedschrijving, die ze het evangelie van Judas noemden” (deel I, paragraaf 31:1).

Het krantenartikel zegt dat de katholieke kerk op politieke gronden de huidige selectie van de canon (de boeken die als geïnspireerd en gezaghebbend moeten worden beschouwd) had gemaakt. Ik laat de vraag nu maar even in het midden of de kerk toentertijd al de katholieke kerk was. Een veel belangrijker criterium voor de kerk was of de evangeliën in overeenstemming waren met het Oude Testament. Dat de joodse canon van het Oude Testament ver vóór de komst van Christus tot stand was gekomen, is boven alle twijfel verheven. Het Judas-evangelie wordt ‘uniek en onbetaalbaar’ genoemd. Maar als er één collectie documenten uniek en onbetaalbaar moet worden genoemd, dan betreft het wel de in het Hebreeuws geschreven Dode Zeerollen. Op één boek na zijn alle oudtestamentische boeken geheel of gedeeltelijk vertegenwoordigd. Een geweldig getuigenis van de betrouwbaarheid van de overgeleverde Hebreeuwse tekst is bijv. de Jesajarol. De rol is uit de tweede eeuw vóór Christus (beslist niet later dan 100 vóór Christus) en komt wezenlijk overeen met de tot dan toe bekende latere Hebreeuwse Massoretische handschriften en de talrijke verwijzingen uit Jesaja in het Nieuwe Testament!

Het Nieuwe Testament bouwt op het Oude Testament. Dat betekent dat er verificatie mogelijk is om te zien of beide overleveringen in overeenstemming met elkaar zijn.

Van de gnostische boeken kan dat absoluut niet worden gezegd. Dat kan wel worden gezegd van de Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes, evenals van de brieven van de apostel Paulus. Tegenwoordig nemen de meeste wetenschappelijke theologen aan dat de oorspronkelijke brieven van Paulus zeer vroeg moeten worden gedateerd (vanaf 56 AD). De evangelieboeken circa 70 AD. In een recente studie heb ik een reden gegeven waarom het originele Johannes-evangelie vóór 70 AD moet zijn geschreven, de datum van de verwoesting van Jeruzalem.

Wat ik tot nu toe heb verteld maakt het wat makkelijker om de achtergrond van Johannes’ eerste brief te begrijpen. Johannes waarschuwt voor het gevaar van wat hij noemt de “antichristen” en “leugenaars” (1 Joh. 2:18-27). Dat is ferme taal, maar volkomen begrijpelijk en acceptabel wanneer men bedenkt dat deze misleidende leraars onverbloemd het evangelie verwierpen en daarvoor in de plaats een andere boodschap vertolkten.

Wat leerden deze leraars? Zij leerden dat Jezus Christus niet bestond! Want, zeiden zij, er zijn twee (!) personen: de historische Jezus én de (God) Christus. In hun ogen was Christus een kosmische figuur die niets te maken had met een mens van vlees en bloed. Wel was het zo dat deze ‘Christus’ zich ten tijde van Jezus’ doop verenigde met deze mens Jezus. Op dat moment waren er dus twee personen in één. Toen Jezus werd gekruisigd verliet deze zogenoemde kosmische Christus de mens Jezus. Volgens een gnostische uitleg moet die betekenis worden gezocht achter Jezus’ woorden: “Mijn God, mijn God, waarom hebt U mij verlaten?”.

Wanneer wij echter Psalm 22 (Oude Testament!) opslaan, dan zien wij dat deze zelfde woorden onmogelijk betrekking kunnen hebben op twee verenigde persoonlijkheden. In deze profetische Psalm gaat het over één en dezelfde persoon, een mens! Uit de context van deze Psalm en andere Psalmen blijkt dat déze mens de beloofde Messias (Hebreeuws voor Christus) is!

Nadat Johannes zijn lezers vermaant niet iedere geest (menselijke leraar) te vertrouwen, zegt hij: “iedere geest (gelovige), die belijdt, dat Jezus Christus in het vlees gekomen is, is uit God; en iedere geest (pseudo-gelovige), die Jezus niet belijdt, is niet uit God. En dit is de geest van de antichrist, waarvan u gehoord hebt, dat hij komen zal, en hij is nu reeds in de wereld” (1 Johannes. 4:1-3).

Irenaeus, Origenes en Tertullianus hebben ieder hun steentje bijgedragen aan de latere formulering van de leer der Drieëenheid. Irenaeus geloofde niet dat Jezus gelijk was aan God. Die leer werd pas vastgelegd op de concilies van Nicea (325) en Chalcedon (451). Zij gingen uit van de preëxistentie (voormenselijk bestaan) van Christus, maar begrepen dat Christus een begin moest hebben gehad.

We kennen allemaal de gouden tekst: “Want alzo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij zijn eniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een ieder, die in Hem gelooft, niet verloren ga, maar eeuwig leven hebbe” (Johannes 3:16). De uitdrukking ‘eniggeboren zoon’ (monogenes huios) is interessant. Het woord monogenes is een samenvoeging van twee woorden. Genes komt van het werkwoord ginomai dat betekent: tot ontstaan komen, geboren worden, geschapen worden, geproduceerd worden. De zoon moet dus een begin hebben gehad. Dat klinkt niet aangenaam in de oren van trinitariërs. Immers, Gods zoon heeft in hun voorstelling geen begin gehad. Origenes die in zijn denkontwikkeling al richting ‘Tweeëenheid’ ging, worstelde met dit probleem en kwam op het idee van ‘eeuwigdurende geboorte’. Zoals iemand eens heeft geschreven: briljant maar onschriftuurlijk.

Uiteindelijk hebben de machthebbers van het kerkelijk instituut bedacht dat de voormenselijke, goddelijke Christus zich heeft verenigd met de foetus in de buik van Maria, waardoor de ‘Godmens’ tot stand kwam. Ingenieus maar onschriftuurlijk. De oplettende lezer zal een parallel ontdekken tussen het gnostische denken (de God Christus verenigde zich met de mens Jezus) en het trinitarische denken (de tweede persoon van de Godheid verenigde zich met de mens Jezus). Zo gezien, en wíj kunnen het niet anders zien, is de trinitarische formulering een variant van de gnostische formulering. Met dit verschil dat de trinitarische formulering geraffineerder, dus moeilijker te herkennen, is. Als onze zienswijze juist is, en wíj kunnen het niet anders zien, dan is de Drieëenheid een subtiele voortzetting van de leer die Johannes in zijn brieven reeds ontmaskerde!!

Volgens het getuigenis van Lucas is de geboorte van Gods zoon het gevolg van een verwekking. Niet een verwekking door een man, maar een verwekking door de heilige geest van God. Er is een causaal verband tussen deze verwekking en het ontstaan van de zoon van God. “De heilige Geest zal over u komen en de kracht des Allerhoogsten zal u overschaduwen; daarom zal ook het heilige, dat verwekt wordt, Zoon Gods genoemd worden” (Lucas 1:35; verg. Matteüs 1:20). De implicatie is dat de zoon van God pas ontstond toen Gods kracht Maria overschaduwde, niet eerder! Er is in de Schrift geen plaats voor de incarnatieleer. Die leer kon alleen ontstaan toen kerkvaders meer gingen luisteren naar Griekse filosofie en beïnvloed werden door het gnosticisme.

Het bijbelse getuigenis is helder. De mystieke leer van de Godmens is onhelder en een mystificatie. Laten wij in ons denken volledig terugkeren naar wat Johannes bedoelde met:

Jezus Christus is in het vlees gekomen.