Op het internet (essay)

SURFEN NAAR GOD

Op zoek naar het religieuze in de poëzie op het Internet

(Dit is de in 2008 geactualiseerde versie van een artikel verschenen in OPENBAAR, Tijdschrift voor Leesbevordering, van december 2001.)

(Eveneens gepubliceerd op http://www.kerknet.be/cultuur/content.php?ID=10017)

Waarom het Internet?

Poëzie is de enige kunst die meer bedreven dan genoten wordt. Uit onderzoek van de Stichting Lezen blijkt dat maar liefst 620.000 Nederlanders regelmatig gedichten schrijven. Tel daarbij nog enkele honderdduizenden Vlamingen en vergelijk met het aantal poëziebundels dat bij reguliere uitgeverijen verschijnt en met hun oplage.

Er dwalen duizenden dichters rond die hun gewrochten bij geen enkele reguliere uitgever kwijt kunnen. Geen wonder dat het haast kosteloze, voor iedereen toegankelijke internet een eerste en vaak enige uitweg biedt. De stroom van gedichten op het web is dan ook niet te stuiten. Of en hoe vaak die allemaal gelezen worden, is niet te achterhalen.

Ook werk van “gecanoniseerde” auteurs komt in toenemende mate op het internet terecht, zonder dat iemand iets om auteursrechten lijkt te geven.

Wie al surfend op zoek gaat naar poëzie zal het geweten hebben. In een paar seconden delft Google maar liefst 2,6 miljoen “hits” op onder het trefwoord “poëzie”. (We beperken ons hier tot Nederlandstalige websites). Ook de verfijning met woorden als “religie”, “God”, “transcendente”, brengt dat aantal niet tot bevatbare proporties terug. Ik hoop er immers op dat anderen vóór mij het religieuze in de poëzie, of religieuze poëzie tout court, hebben gezocht en overzichtelijk in een webstek samengebracht.

Wat ik vind is tegelijk ontgoochelend en verbijsterend. Amateuristische huisvlijt te kust en te keur. Een ongelooflijk aantal religieus geïnspireerde sites van alle slag en gezindte. Op het internet ligt goede poëzie niet voor het grijpen, zoveel is zeker. En het religieuze in die poëzie nog minder.

Een poging tot definiëren

Maar laten we beginnen met het terrein af te bakenen. Om echte poëzie te onderscheiden van zich als poëzie aandienende teksten ga ik af op mijn leeservaring en persoonlijk aanvoelen. Méér doen de zogenaamde “pausen” van de poëziekritiek in feite ook niet. Hierop ingaan zou ons te ver leiden.

Moeilijker en boeiender wordt het om de religieuze dimensie te bepalen.

Een verfrissende aanzet daartoe geeft Prof. Dr. M. Meijer in haar boek “De lust om te lezen. Nederlandse dichteressen en het literaire systeem” (Uitgeverij Sara, Amsterdam, 1988): “Het gedicht is een van de plekken die in onze cultuur zijn afgesproken om te mediteren over het mensenleven, over de verborgen mogelijkheden van taal, over dubbelzinnigheid en meerduidigheid. Het is een plaats om ons te onttrekken aan de dagelijkse, voortdenderende slappe omgangstaal. Wij buigen ons in stilte over een klein, eindig stukje tekst dat, omringd door wit, alle aandacht naar zich toetrekt. De omgang met poëzie heeft iets ritueels en iets religieus.”

Of zoals de Australische dichter Les Murray betoogt: “het gedicht is een religie in het klein en religie een gedicht in het groot.”

Alle poëzie als religieus bestempelen, zover wil ik niet gaan. Veel dichters zouden dat inlijven terecht niet op prijs stellen. Het is nog zeer de vraag of ze zich kunnen vinden in wat de schrijver Erwin Mortier bekent in Vrij Nederland van 16 september 2000: “Schrijven is voor mij een soort plaatsbepaling tegenover God. Ik zeg wel eens dat ik, als ik schrijf, naakt tegenover God sta. (…) God is voor mij het ondenkbare, een gat, de bres in onze ziel. In dat opzicht zijn religie en kunst aan elkaar verwant. Het grote verschil is dat religie het mysterie vervalst. Kunst ontmaskert allerlei malloten die de bres trachten te dichten. Maar ik ontken niet dat schrijven een religieus aspect in zich heeft. Je brengt al schrijvende de chaos terug tot de eenvoud van een paternoster.” Het klinkt aardig, maar zowel de religie als haar boodschappers krijgen hier van Mortier – zoals te verwachten - een veeg uit de pan.

Zou het kunnen dat gevoel voor poëzie veel gemeen heeft met gevoel voor mystiek? De dichter ordent, verenigt, kiest, verzint en het is voor hemzelf onbegrijpelijk waarom juist zo en niet anders.

Bruikbaarder lijkt mij wat wijlen Eric Vanden Berghe schreef in Openbaar, tijdschrift voor leesbevordering, van oktober 1998: “Van religie is sprake als de mens in contact treedt met een of ander transcendent subject (God, de goden, enzovoort).” Einde citaat.

Religie heeft steeds te maken met een verhouding tot, een verbondenheid met, een antwoord op “het heilige”, op iets wat de mens overstijgt. Daarin onderscheidt zij zich van pure levensbeschouwing. Het religieuze in gedichten ligt dan ook niet zozeer in de existentiële vragen die ze primair behandelen, maar in de rituelen (bv. de sacramenten, het gebed), de religieuze ervaringen (“de weg van de leegte gaan” zegt Louis Dupré in “Opium of Zuurstof”, Davidsfonds, 1987), de normen (bv. de tien geboden) of de geschriften (bv. de Bijbel) die ze er in tweede instantie bij betrekken.

Volgens Herwig Arts, in zijn boek “Spritualiteit en de taal van de poëzie” (Lannoo, 2007), zijn er “drie soorten poëzie te onderscheiden die de kwalificatie ‘religieus’ terecht verdienen. Vooreerst zijn er verzen waarin de dichter zich heeft laten inspireren door Bijbelse of andere religieuze geschriften. (…) Vervolgens zijn er verzen waarin geen religieuze terminologie voorkomt, maar die toch duidelijk verwijzen naar God. En op de derde plaats zijn er gedichten waarin de zoektocht naar het Absolute en naar de ultieme zin van alles onmiskenbaar is.” (p. 87).

In de bloemlezing “God in Gedichten” (Lannoo, 2007), die gerust als de standaard mag worden beschouwd in zijn genre, formuleren de samenstellers Harry Gielen en Piet Thomas het zo: “Tot religieuze poëzie behoren (…) niet alleen gedichten die geïnspireerd zijn door de grote verhalen van wereldgodsdiensten, maar ook artistieke teksten die impliciet of expliciet verwijzen naar wat de profane werkelijkheid overstijgt en hunkering verraadt naar een wereld van meer dan enkel rede en materie.” (p. 15).

Na enig tobben is mij een uitspraak van literatuurwetenschapper en cultuurfilosoof George Steiner toch het liefste: “Wanneer de taal de grens van haar kunnen heeft bereikt, betreedt de dichter het domein van de stilte.” Dat sluit ook goed aan bij mijn persoonlijk godsbeeld. Aan de overzijde van onze menselijke categorieën zijn er geen woorden meer, is er het absolute niets. Waar het woord van de dichter ophoudt, begint het religieuze.

Het net op.

Met deze rudimentaire theoretische achtergrond gewapend gaan we het internet op. Het beeldscherm leest, ruikt en voelt niet zo lekker als een boek. Hoewel ik dagelijks met de computer aan de slag ben, blijf ik bladeren leuker vinden dan scrollen. Maar die voorkeur zet ik voor de duur van dit onderzoek even opzij.

De website van Chroom Digitaal (www.chroom.net) die uit mijn studie van 2001 naar voor kwam als de betere, zoniet de enige representatieve, bestaat nog steeds maar is verschrompeld tot louter een opsomming van Nederlandse auteurs (met uitzondering van Patrick Lateur en José de Poortere) en de titels van hun werk. De geciteerde gedichten zijn verdwenen. Spijtig.

“Spiritualiteit.net”, van de theoloog Alex Pot (www.spiritualiteit.net), steekt met kop en schouders uit boven de gemiddelde humbug die over dit thema op het internet te vinden is. Benevens gebeden, bezinningsteksten, beschouwingen over mystiek en spiritualiteit is er ook een uitgebreide bloemlezing gedichten (o.a. Hertzberg, Andreus, Warmond, Gezelle) die geheel aan de hoger geschetste criteria beantwoorden. Met een overzichtelijke navigatie en een goed leesbare lay-out oogt de site zeer professioneel.

Alex Pot beheert eveneens de website Zinrijk (www.zinrijk.nl) waar nog meer religieus geïnspireerde gedichten staan. Via de weg “inspiratie/ poëzie/ gedichten/ ingezonden” vind je werk van onbekende dichters, maar van een behoorlijk niveau. Dieper in de buik van de site (“inspiratie/ spiritualiteit/ bezinningsteksten/ voor zoekers/ gedichten”) is nog meer hoogstaande poëzie te lezen.

Om goede religieuze poëzie te vinden moet je inderdaad diep graven. Zo ben je na enige tijd al blij op de site van het Tijdschrift voor Liturgie en Kerkmuziek (www.eredienstvaardig.nl), onder de rubriek “poëzie”, een tiental gedichten te ontdekken, o.a. van Gerhardt, van Deel, Otten.

Eveneens een opsteker in onze zoektocht was de site van de Nederlandse zender KRO (http://goudmijn.kro.nl) waar we onder de rubriek “voordrachten” mooie (niet altijd expliciet religieuze) gedichten konden beluisteren van grote namen uit de Nederlandse poëzie als Bloem, Gorter, Kloos, Nijhoff, Vroman. Met medegaande muziek.

Hier en daar een flard echte poëzie, naast veel minderwaardig ingezonden werk, is te vinden op de website van de benedictijnenabdij van Egmond (www.abdijvanegmond.nl). Ook op http://gedicht.mystiek.net zit een pak goede gedichten verscholen achter een moeilijke navigatie en vervelende publicitaire pop-ups.

Zeker vermeldenswaard is de website van een leesclub (www.leestafel.info) waar onder de rubriek “poëzie/ thema’s in de poëzie/ gedichten over religie” dertien gedichten staan.

Je denkt wellicht: het is alles Nederland wat de klok slaat. Kwantitatief is dat zeker zo, maar er zit enorm veel kaf tussen, zoals we verder zullen zien. Kwalitatief echter is het toch een Vlaams initiatief dat met kop en schouders boven de rest uitsteekt. Zonder chauvinisme en niet om de makers van onderhavige site stroop om de baard te willen smeren, kan ik stellen dat deze eigenste webstek (www.kerknet.be) het best aan mijn verwachtingen beantwoordt. Na vier keer klikken krijg je een ruim aanbod van goede religieuze gedichten, zowel uit de klassieke canon als van hedendaagse dichters. Bovendien van lezenswaardige commentaar voorzien. Dit alles in een heldere, overzichtelijke lay-out en een goed leesbaar lettertype. Beslist een aanrader voor wie op zoek is naar religieuze poëzie van niveau.

Vooraleer over te stappen naar de onderste regionen van de religieuze poëzie op het internet, nog even het “elektronisch boek” vermelden van een zich niet nader identificerende Tomas Buteo. Het is een nogal hoogdravend traktaat over poëzie en filosofie, geïllustreerd met enkele goede gedichten (www.woordenwisseling.com). Sober en mooi gepresenteerd.

Voor wie religieuze gevoelens of gedachten in poëtische termen wil uitdrukken zijn er veel valkuilen en velen vallen erin. Dat valt prachtig te illustreren met homepages als die van Frits Deubel (www.geestelijkegedichten.nl) waar je maar liefst 1311 “geestelijke gedichten” kunt lezen met hemelse muziek op de achtergrond. Het is eerder proza in dichtvorm, zoals op de vastenactieblaadjes van de Chiro of meditaties à la Phil Bosmans.

Van hetzelfde kaliber zijn Jan Gutman jr. in www.hetwoordvangod.nl , Hans Wesselius met www.dichterbijgod.eu (“Ja, Jezus kwam op aarde/ vanwege onze nood/ slechts omdat hij ons redde/ is er leven na de dood.”) en http://rondomgodswoord.nl , een voor iedereen openstaande maar door ene Justus van Tricht gemonopoliseerde website. Het zou me niet verbazen dat het dominees zijn met enige hang naar poëzie.

Nog meer naar het suikerzoete nijgen Gerdina’s Gedachten (www.gerdina.nl) en wat aan goedbedoelde religieuze rijmelarij bij elkaar staat op www.gedichtensite.nl tart al helemaal elke verbeelding. Deze site noemt zich “de grootste christelijke gedichtensite van Nederland en België met ruim 7000 gedichten”. Hierachter gaat ene mevrouw Cobie Verheij – de Peuter schuil (ook al in 2001), zelf aanwezig met meer dan honderd gedichten en niet bang er hier en daar een bekende naam tussen te gooien. Remco Campert bijvoorbeeld zal ongetwijfeld verbaasd zijn zich in dit gezelschap aan te treffen.

Ja, er wordt wat afgedicht in dit ondermaanse. “De maan schijnt, het is dus nacht/ Een heldere hemel/ Met sterrengewemel/ De Heer houdt over ons de wacht.” Brouwsels als deze worden met duizenden op het internet gegooid en zijn te lezen onder de rubriek “christelijke gedichten”, “religieus”, “mystiek”, “geloof” e.d. op websites als

www.dichtr.nl, ziet er professioneel uit, maar de overvloed aan publiciteit is storend,

www.gedichten-freaks.nl eveneens van advertenties vergeven,

www.gedicht.nu via de rubriek “onderwerpen” die met bewegende beelden geïllustreerd zijn, grappig,

www.gedichtenstad.nl  zonder vermelding van de naam van de auteur en dat is misschien maar best ook,

www.gedichtenweb.nl eenvoudige, heldere lay-out,

www.gedichten-web.nl  het volstaat een van de Top 5 gedichten te lezen om te weten in welke herberg je hier beland bent,

www.gedichten-forum.nl ook hier is geen moeite gespaard om de site aantrekkelijk te doen ogen,

www.leesgedichten.nl de gedichten zijn ingekapseld in een krans van advertenties, de meeste van dating sites, hoe zou dat komen?

www.liefdesgedicht.nl goed ogende site, navigatie is alvast een fluitje van een cent, zo ook de meeste gedichten, helaas,

www.myhomeplanet.nl met muziek en illustraties, je houdt het niet voor mogelijk,

www.rijmen.nl maar liefst 1383 religieuze gedichten,

www.rijmgein.nl inclusief rijmwoordenboek en voor het geval ook dat nog te moeilijk zou zijn: een gedichten generator,

www.1001gedichten.nl knap opgebouwde site, maar de “christelijke gedichten” zijn een afknapper,

www.onlinegedichten.nl rechttoe rechtaan lay-out; gedichten worden ongefilterd geplaatst, zoals bij alle hierboven vermelde verzamelsites.

Aan inzendingen van religieuze gedichten voorbehouden sites als www.kerken.com en www.adventsgedichten.nl zouden je eerder van je geloof doen afvallen. Bij deze laatste dwarrelt sneeuw over het scherm, om alvast in de stemming te komen.

De beste thematisch ingedeelde site met ingezonden gedichten lijkt mij nog www.gedichten.nl te zijn. Een zich niet kenbaar makende hand houdt er de amateuristische huisvlijt buiten en ook poëzie van bekende namen (Spinoy, Tritsmans, Jooris,…) wordt er kwistig geplaatst. Hoe het dan zit met de auteursrechten laat men wijselijk in het midden.

Ook www.dichttalent.nl, een website van de christelijke omroep NCRV, slaagt er in een aanvaardbaar niveau aan te houden, omdat een redactie vooraf selecteert. Ze noemen zichzelf “hèt digitale poëziepodium van Nederland”.

Andere websites met ingezonden gedichten, maar zonder thematische rubricering, zijn: http://gedichten.indronten.nl en www.schrijfweb.com.

Nog aardig om weten is dat deze opsomming geenszins aanspraak wil maken op volledigheid. Je hoeft mij niet te geloven of het met mij eens te zijn. Ga kijken op deze sites en oordeel zelf. Misschien ontdek je wel zielsverwanten en vind je mijn oordeel maar niets. Even goede vrienden.

Op al deze sites kunnen amateur-dichters hun pennenvruchten zonder veel plichtplegingen gepubliceerd zien. Hier en daar zal er wel een steengoed gedicht tussen zitten of ergens een met een vage aanzet tot poëzie maar eerst moet je een onafzienbare stoet onbeduidende verzen doorworstelen. Dat geduld heb ik vooralsnog niet op kunnen brengen.

Poëzie in het algemeen.

Na een onchristelijk aantal uren op het internet te hebben doorgebracht moet ik helaas toegeven: het religieuze in de poëzie zal je eerder zelf moeten gaan zoeken.

Het vinden is, net als bij poëzie onder gedrukte vorm, niet zo eenvoudig, maar de zoektocht zelf valt goed te doen. Het is niet altijd en overal kommer en kwel. Er staat ook aardig wat volwaardige poëzie op het internet.  

Opdat je niet verloren zou lopen, geef ik hier de interessantste ingangen. Die zijn in vier categorieën in te delen: a) tijdschriften op het web, b) bloemlezingen, c) portaalsites, en d) sites van individuele dichters.

Tijdschriften op het web.

Laten we beginnen met Vlaamse tijdschriften, aanwezig op het net.

Bij www.brakkehond.be kan je per nummer, onder de rubriek “poëzie” telkens een tiental gedichten lezen. Vroegere nummers zijn onder “archief” te raadplegen. Er is ook een goed werkende zoekfunctie op auteur. Waanzinnig interessant want barstensvol goede poëzie is hun weblog (www.brakkehondblogt.be/blog/het-brakke-verslog/ ). Navigeer van voor naar achter en omgekeerd met “vorige posts” en “volgende posts”.

De mannen van Gierik en Nieuw Vlaams Tijdschrift stellen hun archief open op www.gierik-nvt.be. Klik op “draagbaarliterair.be” en vervolgens op “archief der poëzie” en je treft er meer dan 1500 gedichten aan die de jongste 25 jaar in Gierik verschenen zijn. De navigatie is nogal omslachtig omdat telkens een Word document geopend moet worden.

Aan de site van DW B (www.dwb.be), waarachter Dietsche Warande & Belfort schuilgaat, is niet te merken dat dit het hoogst gesubsidieerde literair tijdschrift van Vlaanderen is. Navigeren is erg lastig. Mits wat geduld kun je enkele gepubliceerde gedichten opdelven.

Beter af ben je op de website van het tijdschrift Yang (www.yangtijdschrift.be) waar je in het archief snel op het spoor komt van poëzie op niveau.

Op http://users.telenet.be/francois.vermeulen1/Stroom.htm kun je in vroegere nummers bladeren van het e-zine Stroom, met veel goeie gedichten van minder bekende, overwegend Vlaamse dichters.

We mogen de Vlaamse scène niet verlaten zonder melding te maken van www.jeugdenpoezie.be, waar je een uitgebreide selectie vind van poëzie door jongeren. Jeugd en Poëzie is het geesteskind van wijlen Ben Reynders, bezieler en oprichter van de Soetendaelle poëzieprijs voor de jeugd.

De website van De Contrabas (www.decontrabas.com) is interessant omwille van het vrij compleet overzicht van in een bepaald jaar verschenen dichtbundels (ook Vlaamse) met bijna altijd een gedicht ter illustratie.

Uitgeverij De Bezige Bij (www.dichterbijdebezigebij.nl) beperkt zich tot haar eigen huisdichters maar dat zijn dan ook namen als een klok: Remco Campert, Hugo Claus, Gerrit Komrij, Hans Faverey, om er slechts enkele te noemen. Onbetwistbare top! Navigeren op deze site is bovendien een verademing. Ook de lay-out is het beste van wat we tijdens onze research hebben aangetroffen. Daarom alleen al zeker een bezoek waard.

Voor minder bekende namen maar daarom niet minder waardevolle poëzie moet men op de site van Meander zijn. www.meandermagazine.net zit barstensvol gedichten van redelijke tot betere kwaliteit, onder de rubrieken “de dichter”, “dichters” en “eerder”. Zie het  “siteplan” om ze gemakkelijk te vinden.

Ook bijzonder prettig om in te bladeren en ontdekkingen te doen is www.degekooideroos.nl.

Via Dichters uit Epibreren (www.epibreren.com), de eigenzinnige webstek van twee dichters en een muzikant, kom je bij “Rottend Staal” uit waar veel poëzie staat.

Bloemlezingen.

Echte bloemlezingen zijn er maar weinig omdat hier de wet op de auteursrechten in de weg staat. De meest indrukwekkende verzameling (enkele duizenden) heeft het Project Laurens Janszoon Coster voor elkaar gekregen (http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc) met klassieke gedichten waarvan de auteursrechten vervallen zijn. Beslist een bezoek waard.

Eveneens gefocust op klassieke dichters zijn de voor het onderwijs bedoelde website www.cambiumned.nl in de rubriek “poëzie” en het zeer aan te bevelenhttp://klassiekegedichten.net van het digitaal tijdschrift Meander, inclusief bespreking.

Klassiekers als bijvoorbeeld “dien avond en die roze” kan men horen voordragen op www.verzenvanvroeger.com. Een niet te missen verzameling. Jammer van het onnozele tekenfilmpje waartegen je bij elk gedicht moet aanhikken.

Anderen laten zich kennelijk weinig aan auteursrechten gelegen liggen, zoals de bouwers van de site Dichter in het Web (www.dichterinhetweb.nl) met 18 gedichten die er overigens best mogen zijn. Zo ook de onbekende eigenaar van de weblog www.zohelptpoezie.be waar een massa zeer lezenswaardige gedichten bij elkaar staat.

Een selectie gedichten van de ons te vroeg ontvallen dichter en essayist Herman de Coninck staat open en bloot te lezen op www.hermandeconinck.be.

Op de site van de Koninklijke Bibliotheek (NL) (www.kb.nl) moet men het dan weer stellen met citaten van gedichten van (meestal) de jonge leeuwen uit de Nederlandse poëzie.

Poetry International, de organisator van de jaarlijkse Gedichtendag in Nederland, (www.poetry.nl)  is een interessante ingang om uitstekende poëzie op het spoor te komen. Via de rubriek “gedichtendag” en vervolgens “lessuggesties” krijg je acht voor gedichtendag geselecteerde gedichten, voorzien van uitgebreide commentaar.

Nog bij Poetry International kan je doorklikken naar “poetry international web” (http://netherlands.poetryinternationalweb.org) of (http://belgiumpoetryinternationalweb.org), een Nederlandse én een Vlaamse subgroep waar gedichten staan van tientallen (gecanoniseerde) dichters, tevens vertaald in het Engels. Een van de betere bloemlezingen op het web.

Maar liefst 100 (ook vertaalde) gedichten die in Leiden tegen de gevels van huizen hangen kan je lezen op www.muurgedichten.nl, met achtergrondinformatie.

Een gedicht van minstens 100 dichters die deelnamen aan het initiatief Dichter aan Huis in Den Haag. Die zijn gemakkelijk toegankelijk op www.dichteraanhuis.nl, onder “archief”.

Vooral poëzie van jongere goden is te lezen onder de rubriek “voorproefje” op www.dichtersindeprinsentuin.nl, nog een poëzie-evenement, dit keer in Groningen.

Je kan Nolens, Gruwez, Campert en andere tenoren horen voordragen tijdens de Nacht van de Poëzie op http://boeken.vpro.nl.

De lijst vermeldenswaardige bloemlezingen sluit ik af met de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (www.dbnl.org). Zeer aan te bevelen, niet omdat ik er zelf grootbeeldig gefotografeerd in vermeld sta, maar omdat er onder de rubriek “nieuwe gedichten” aardig wat goede poëzie te lezen is. Er staan ook veel nuttige links op.

Portaalsites en dichters.

Een portaalsite wil een verzameling zijn van verwijzingen (“links”) naar andere sites over een gemeenschappelijk onderwerp. www.gedichten.alle-links.nl, Startkabel (http://gedichten.startkabel.nl) (http://poezie.startkabel.nl), Startpagina (http://gedichten.startpagina.be), (http://gedichten.startpagina.nl), (http://poezie-publiceren.startpagina.nl) zijn daar voorbeelden van. Ze bevatten zelf geen gedichten maar genoeg links om een middag zoet mee te zijn.

Mijn inziens is http://poezie.startpagina.nl een van de betere portalen. Ook niet onaardig is http://literatuurlinks.net met de rubriek “poëzie en gedichten”.

Wie er nu nog niet de buik van vol heeft kan zich naar http://poezie-homepages.startpagina.nl begeven alwaar hij/zij links vindt naar homepagina’s van meer dan honderd dichters.

Bij die individuele dichters ten slotte is de blog van dichter Paul Rigolle (www.paulrigolle.be) een van de beste in zijn soort. Philip Hoorne, recensent in Knack Magazine, houdt er ook een zeer lezenswaardige blog op na (http://poezierapport.blogspot.com) met gedegen recensies en vele geciteerde gedichten.

Tot slot vermeld ik nog Parlando weblog (http://poezieinvlaanderen.blogspot.com) met veel goede gedichten.

Besluit.

Het religieuze in de poëzie op het internet is zeker niet in hapklare brokken beschikbaar. Religieuze poëzie als afzonderlijk genre bestaat immers niet. Als de vraag naar religieuze zingeving al gesteld wordt, is ze opgenomen in het ruimere verband van een dichterlijk-wijsgerige levensvisie en meestal betrokken op een sociale en persoonlijke problematiek. Dichters spreken soms tot, soms over God. In die metafysische verzen gaat het minstens zo vaak over Gods afwezigheid als over zijn aanwezigheid.

Ik hoop dat mijn aanwijzingen je toch op weg mogen zetten naar dichters die woorden weten te vinden voor het onzegbare.

Alle vermelde adressen zijn getest en waren actief op 12 december 2008.