Heksen beheksen, ontheksen en genezen
In het volksgeloof staan heksen bekend als personen die allerlei kwaaltjes kunnen genezen of er juist voor zorgen dat mensen ziek worden. Dit doen zij door kennis van planten en kruiden of een andere vorm van magie.
Er zijn veel soorten planten bekend onder de benaming ''heksenplant", "heksenkruid" of "afweerkruid". Zij werden gebruikt bij de bereiding van verschillende dranken en zalven of als magische afweer tegen hekserij (soms in amuletvorm).
Beheksen en ontheksen
Er waren verschillende magische handelingen om een heks te ontmaskeren en er zijn verschillende manieren om te testen of een persoon een heks is, zoals de heksenwaag van Oudewater.
Door bepaalde rituelen, zoals dingen koken in een pot (soms een zwarte haan of kip), kon de heks die verantwoordelijk was voor hekserij gelokt en gedwongen de hekserij ongedaan te maken. In andere gevallen werd de heks verwond (en bleef zo altijd herkenbaar) of gedood. Dit komt voor in de behekste schapen, de heks van Naarden en het popje van de heks uit Bolsward.
In veel gevallen werd een duivelsuitdrijver of waarzegger geraadpleegt als een persoon was beheks of bekold, zoals bij de waarzegster van Amsterdam. In De middeleeuwse kruidentuin bij
de mooie heks van Terschelling ontdekt een man hoe zijn geliefde buiten kasteel Habsburg staat bekend als "heksentuin"
haar lichaam treed' en verlaat haar.
In de gehoornde vrouwen worden ook heksen ontmaskerd, zij zorgen daarna nooit weer voor overlast en in de zeven heksen blijkt dat zij niet over zout kunnen gaan.
Niet alleen mens en dier kon behekst worden, zoals het afnemen van energie door de aanvallen van een vampier, nachtmerrie of weerwolf (zie Heksen en energie en Heksen en andere vormveranderaars). Ook bijvoorbeeld het weer (regen, onweer, windkracht) en de oogst werd door hekserij beïnvloed. In geval van ziekte ging men ook vaak naar een heks, deze kon ook voor genezing zorgen.
Er zijn ontelbaar veel soorten van beheksing en manieren van ontheksing te vinden in de volkscultuur (zie ook Heksen in soorten en maten).
Heks verzorgd zieken, muurschildering in de kerk van het Rila-klooster
Overlezen
Een voorbeeld is het laten "overlezen", dit gebeurde door tovenaars, heksenmeesters en paters (of andere overlezers die bijvoorbeeld een speciaal gebed van moeder of vader hadden geërfd). Ook de Minderbroeders van Sint-Truiden deden aan overlezen, bijvoorbeeld in het kasteel van Hoepertingen. Na het overlezen werd een plek vaak besprenkeld met wijwater. Overlezen kon alleen gebeuren door iemand die zelf geen zonden had begaan, de spoken wisten elke misstap van de overlezer te noemen. Overlezen kon soms veel lang duren, in een gebouw aan de Bergstraat te Zepperen nam een overlezing vijf uren in beslag.
Overlezen kon op verschillende manieren worden gedaan, zo kon een zieke of plaats die door de "zwarte hand" was geraakt overlezen worden. Ook hielp het om de veroorzaker van hekserij te overlezen. Na een kaartspel met de duivel werd café de Helm op het Speelhof door een bruine pater overlezen. In Vliermaalroot werd een kasteel, waar vroeger gefolterd werd, overlezen. In Millen werd een pad onder de kribbe gevonden. Ook in Riksingen werd na een overlezing een pad opgegraven en deze werd in de gegooid, waarna de vele branden en sterfgevallen ophielden. In Engelmanshoven werd een toverboek overlezen, besprenkeld met wijwater en verbrand.
Overlezers konden benen laten groeien en blinden laten zien, op de Arodenberg in Aarschot woonde de overlezer op de plaats waar in het verleden een tempel voor Venus had gestaan (een ander verhaal verteld dat op de weg naar Mechelen een veldheer tegen een denneboom werd vastgebonden op deze plek).
Met behulp van overlezen kon men spookdieren en spoken verbannen, bij Voort werd een geest meegenomen naar een plek waar het geen zon of maan kon zien. Het overlezen zorgde er in bepaalde gevallen voor dat een heks een bijenkorf over het hoofd kreeg (die alleen door pastoors gezien werd).
Niet altijd was het overlezen succesvol, in een hoeve aan een Romeinse baan (met een ronde ring in de tuin waar de sneeuw meteen smelt, waarschijnlijk was het eerder een klooster) in Straten bleef ondanks een overlezing meer ongeluk dan elders aanwezig. Tijdens WOII is de hoeve afgebrand door een bom.
Poesen
Heksen worden vaak in verband gebracht met katten, zie ook Heksen en katten. Heksen worden echter ook in verband gebracht met poesen. Onder Noordijk woonde in het begin van de 19e eeuw een vrouw die Poesengeltjen genoemd werd. Ze kon namelijk door "poesen" op de zere plek, ziekten en ongemak genezen.
Poesen betekent blazen; door op de zere plek te blazen, genas men de kwaal.
Assepoester betekent "zij die in de as blaast om het vuur aan te wakkeren". Dit wordt uitgelegd als de nederigste plaats, maar ook juist degene die voor die voor het heilige haardvuur zorgt (een priesteres).
Er zijn ook verhalen bekend over "striekendokters" die kunnen "braandpoesen". Zij blazen en schrijven met de hand figuren in de lucht om een brandwond te genezen.
Heksen- en afweerkruidenEr zijn enorm veel soorten heksen- en afweerkruiden. Niet alleen werden ze gebruikt in gerechten, dranken en zalven. Personen droegen ook (delen van) planten bij zich of hingen dit aan het huis.
Knoflook staat bekend als afweerkruid tegen de duivel, heksen en vampiers en echte kamille werd aan een huis gehangen als bescherming tegen heksen. Behekste paarden kunnen in bedwang gehouden worden met een zweep van lijsterbessenhout. Kinderen werden gewassen in het aftreksel van het vlasbekje en op deze manier tegen betovering beschermd. Ook de vlier zou tegen hekserij bescherming bieden.
Aan vele planten werden beschermende eigenschappen toegedicht, zoals in het verhaal de hazelaar wordt uitgelegd.
Het stelen van een heksenplant is vaak gevaarlijk, zoals in Goudbloempje, Raponsje (Rapunzel) en Petrosinella (peterselie) wordt verteld. Heksen vullen een cauldron met ingrediënten
