१. ऋभुस्तुतिर्नाम प्रथमोऽध्यायः

हेमाद्रिं किल मातुलुङ्गफलमित्यादाय मोदाधिको

      मौढ्यान्नाकनिवासिनां भयपरैर्वाक्यैरिव प्रार्थितः ।

नीलीशम्बरनीलमम्बरतलं जम्बूफलं भावयन्-

      तं मुञ्चन्गिरिमम्बरं परिमृशल्ँलम्बोदरः पातु माम् ॥ १.१॥

वामं यस्य वपुः समस्तजगतां माता पिता चेतरत्

      यत्पादाम्बुजनूपुरोद्भवरवः शब्दार्थवाक्यास्पदम् ।

यन्नेत्रत्रितयं समस्तजगतामालोकहेतुः सदा

      पायाद्दैवतसार्वभौमगिरिजालङ्कारमूर्तिः शिवः ॥ १.२॥

सूतः -

जैगीषव्यः पुनर्नत्वा षण्मुखं शिवसम्भवम् ।

पप्रच्छ हृष्टस्तं तत्र मुनिभिर्गणपुङ्गवैः ॥ १.३॥

जैगीषव्यः -

करुणाकर सर्वज्ञ शरणागतपालक ।

अरुणाधिपनेत्राब्जचरणस्मरणोन्मुख ॥ १.४॥

करुणावरुणाम्भोधे तरणिद्युतिभास्कर ।

दिव्यद्वादशलिङ्गानां महिमा संश्रुतो मया ॥ १.५॥

त्वत्तोऽन्यत्श्रोतुमिच्छामि शिवाख्यानमनुत्तमम् ।

त्वद्वाक्यकञ्जपीयूषधाराभिः पावयाशु माम् ॥ १.६॥

सूतः -

इति तस्य गिरा तुष्टः षण्मुखः प्राह तं मुनिम् ॥ १.७॥

श्रीषण्मुखः -

श‍ृणु त्वमगजाकान्तेनोक्तं ज्ञानमहार्णवम् ।

ऋभवे यत्पुरा प्राह कैलासे शङ्करः स्वयम् ॥ १.८॥

ब्रह्मसूनुः पुरा विप्रो गत्वा नत्वा महेश्वरम् ।

ऋभुर्विभुं तदा शम्भुं तुष्टाव प्रणतो मुदा ॥ १.९॥

ऋभुः -

दिवामणिनिशापतिस्फुटकृपीटयोनिस्फुर-

      ल्ललाटभसितोल्लसद्वरत्रिपुण्ड्रभागोज्वलम् ।

भजामि भुजगाङ्गदं विधृतसामिसोमप्रभा-

      विराजितकपर्दकं करटिकृत्तिभूष्यत्कटिम् ॥ १.१०॥

भालाक्षाध्वरदक्षशिक्षकवलक्षोक्षेशवाहोत्तम-

      त्र्यक्षाक्षय्य फलप्रदावभसितालङ्काररुद्राक्षधृक् ।

चक्षुःश्रोत्रवराङ्गहारसुमहावक्षःस्थलाध्यक्ष मां

      भक्ष्यीभूतगरप्रभक्ष भगवन्भिक्ष्वर्च्यपादाम्बुज ॥ १.११॥

गङ्गाचन्द्रकलाललाम भगवन् भूभृत्कुमारीसख

      स्वामिंस्ते पदपद्मभावमतुलं कष्टापहं देहि मे ।

तुष्टोऽहं शिपिविष्टहृष्टमनसा भ्रष्टान्न मन्ये हरि-

      ब्रह्मेन्द्रानमरान्त्रिविष्टपगतान्निष्ठाहि मे तादृशी ॥ १.१२॥

नृत्ताडम्बरसज्जटापटलिकाभ्राम्यन्महोडुच्छटा

      त्रुट्यत्सोमकलाललामकलिकाशम्याकमौलीनतम् ।

उग्रानुग्रभवोग्रदुर्गजगदुद्धाराग्रपादाम्बुजं

      रक्षोवक्षकुठारभूतमुमया वीक्षे सुकामप्रदम् ॥ १.१३॥

भालं मे भसितत्रिपुण्ड्ररचितं त्वत्पादपद्मानतं

      पाहीशान दयानिधान भगवन्भालानलाक्ष प्रभो ।

कण्ठो मे शितिकण्ठनाम भवतो रुद्राक्षधृक्पाहि मां

      कर्णौ मे भुजगाधिपोरुसुमहाकर्ण प्रभो पाहि माम् ॥ १.१४॥

नित्यं शङ्करनामबोधितकथासारादरं शङ्करं

      वाचं रुद्रजपादरां सुमहतीं पञ्चाक्षरीमिन्दुधृक् ।

बाहू मे शशिभूषणोत्तममहालिङ्गार्चनायोद्यतौ

      पाहि प्रेमरसार्द्रयाऽद्य सुदृशा शम्भो हिरण्यप्रभ ॥ १.१५॥

भास्वद्बाहुचतुष्टयोज्ज्वल सदा नेत्रे त्रिनेत्रे प्रभो

      त्वल्लिङ्गोत्तमदर्शनेन सुतरां तृप्तैः सदा पाहि मे ।

पादौ मे हरिनेत्रपूजितपदद्वन्द्वाव नित्यं प्रभो

      त्वल्लिङ्गालयप्रक्रमप्रणतिभिर्मान्यौ च धन्यौ विभो ॥ १.१६॥

धन्यस्त्वल्लिङ्गसङ्गेप्यनुदिनगलितानङ्गसङ्गान्तरङ्गः

      पुंसामर्थैकशक्त्या यमनियमवरैर्विश्ववन्द्य प्रभो यः ।

दत्वा बिल्वदलं सदम्बुजवरं किञ्चिज्जलं वा मुहुः

      प्राप्नोतीश्वरपादपङ्कजमुमानाथाद्य मुक्तिप्रदम् ॥ १.१७॥

उमारमण शङ्कर त्रिदशवन्द्य वेदेड्य हृ-

      त्त्वदीयपरभावतो मम सदैव निर्वाणकृत् ।

भवार्णवनिवासिनां किमु भवत्पदाम्भोरुह-

      प्रभावभजनादरं भवति मानसं मुक्तिदम् ॥ १.१८॥

संसारार्गलपादबद्धजनतासम्मोचनं भर्ग ते

      पादद्वन्द्वमुमासनाथ भजतां संसारसम्भर्जकम् ।

त्वन्नामोत्तमगर्जनादघकुलं सन्तर्जितं वै भवे-

      द्दुःखानां परिमार्जकं तव कृपावीक्षावतां जायते ॥ १.१९॥

विधिमुण्डकरोत्तमोरुमेरुकोदण्डखण्डितपुराण्डजवाहबाण ।

पाहि क्षमारथविकर्षसुवेदवाजिहेषान्तहर्षितपदाम्बुज विश्वनाथ ॥ १.२०॥

विभूतीनामन्तो न हि खलु भवानीरमण ते

      भवे भावं कश्चित् त्वयि भवह भाग्येन लभते ।

अभावं चाज्ञानं भवति जननाद्यैश्च रहितः

      उमाकान्त स्वान्ते भवदभयपादं कलयतः ॥ १.२१॥

वरं शम्भो भावैर्भजनभावेन नितरां (भावैर्भवभजनभावेन)

      भवाम्भोधिर्नित्यं भवति विततः पांसुबहुलः ।

विमुक्तिं भुक्तिं च श्रुतिकथितभस्माक्षवरधृ-

      ग्भवे भर्तुः सर्वो भवति च सदानन्दमधुरः ॥ १.२२॥

सोमसामजसुकृत्तिमौलिधृक् सामसीमशिरसि स्तुतपाद ।

सामिकायगिरिजेश्वर शम्भो पाहि मामखिलदुःखसमूहात् ॥ १.२३॥

भस्माङ्गराग भुजगाङ्ग महोक्षसङ्ग

      गङ्गाम्बुसङ्ग सुजटा निटिल स्फुलिङ्ग ।

लिङ्गाङ्ग भङ्गितमनङ्ग विहङ्गवाह-

      सम्पूज्यपाद सदसङ्ग जनान्तरङ्ग ॥ १.२४॥

वात्सल्यं मयि तादृशं तवनचेच्चन्द्रार्ध चूडामणे

      धिक्कृत्यापि विमुच्य वा त्वयि यतो धन्यो धरण्यामहम् ।

सक्षारं लवणार्णवस्य सलिलं धारा धरेण क्षणा-

      दादायोज्झितमाक्षितौ हि जगतां आस्वादनीयां दृशाम् ॥ १.२५॥

त्वत्कैलासवरे विशोकहृदयाः क्रोधोज्झिताच्चाण्डजाः

      तस्मान्मामपि भेदबुद्धिरहितं कुर्वीश तेऽनुग्रहात् ।

त्वद्वक्त्रामल निर्जरोज्झित महासंसार सन्तापहं

      विज्ञानं करुणाऽदिशाद्य भगवन् लोकावनाय प्रभो ॥ १.२६॥

सारङ्गी सिंहशाबं स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतं

      मार्जारी हंसबालं प्रणयपरवशा केकिकान्ता भुजङ्गम् ।

वैराण्याजन्मजातान्यपि गलितमदा जन्तवोऽन्ये त्यजन्ति

      भक्तास्त्वत्पादपद्मे किमु भजनवतः सर्वसिद्धिं लभन्ते ॥ १.२७॥

स्कन्दः -

इत्थं ऋभुस्तुतिमुमावरजानिरीशः

      श्रुत्वा तमाह गणनाथवरो महेशः ।

ज्ञानं भवामयविनाशकरं तदेव तस्मै तदेव

      कथये श‍ृणु पाशमुक्त्यै ॥ १.२८॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुस्तुतिर्नाम

            प्रथमोऽध्यायः ॥

२. शिवेन ऋभुं प्रति सूत्रोपदेशो नाम द्वितीयोऽध्यायः

ईश्वरः -

श‍ृणु पद्मजसम्भूत मत्तः सूत्रविधिक्रमम् ।

ज्ञानोत्पादकहेतूनि श्रुतिसाराणि तत्त्वतः ॥ २.१॥

व्यासा मन्वन्तरेषु प्रतियुगजनिताः शाम्भवज्ञानसिद्ध्यै

      भस्माभ्यक्तसमस्तगात्रनिवहा रुद्राक्षमालाधराः ।

कैलासं समवाप्य शङ्करपदध्यानेन सूत्राण्युमा-

      कान्तात्प्राप्य वितन्वते स्वकधिया प्रामाण्यवादानहो ॥ २.२॥

जिज्ञास्यं ब्रह्म एवेत्यथपदविदितैः साधनप्राप्त्युपायै-

      र्योगैर्योगाद्युपायैर्यमनियममहासाङ्ख्यवेदान्तवाक्यैः ।

श्रोतव्यो भगवान्न रूपगुणतो मन्तव्य इत्याह हि

      वेदोद्बोधदवाक्यहेतुकरणैर्ध्येयः स साक्षात्कृतेः ॥ २.३॥

जन्माद्यस्य यतोऽस्य चित्रजगतो मिथ्यैव तत्कारणं

      ब्रह्म ब्रह्मात्मनैव प्रकृतिपरमदो वर्तमानं विवर्तेत् ।

श्रुत्या युक्त्या यतो वा इतिपदघटितो बोधतो वक्ति शम्भुं

      नाणुः कालविपाककर्मजनितेत्याचोदना वै मृषा ॥ २.४॥

योनिः शास्त्रस्य वेदस्तदुभयमननाद्ब्रह्मणः प्रत्यभिज्ञा

      निःश्वासाद्वेदजालं शिववरवदनाद्वेधसा प्राप्तमेतत् ।

तस्मात्तर्कवितर्ककर्कशधिया नातिक्रमेत्तां धियं

      स्वाम्नायक्रियया तदप्रकरणे योनिर्महेशो ध्रुवम् ॥ २.५॥

तत्त्वस्यापि समन्वयात्श्रुतिगिरां विश्वेश्वरे चोदना

      सा चानिर्वचनीयतामुपगता वाचो निवृत्ता इति ।

आत्मैवैष इतीव वाक्यसुवृतिर्वृत्तिं विधत्ते धिया

      वेदान्तादिषु एक एव भगवानुक्तो महेशो ध्रुवम् ॥ २.६॥

नासद्वा वीक्षते यज्जडमिति करणैर्गन्धरूपादिहीनं

      शब्दस्पर्शादिहीनं जगदनुगतमपि तद्ब्रह्म किंरूपमीष्टे ।

गौणं चेदपि शब्दतो जगदिदं यन्नामरूपात्मकं

      तच्चात्राविशदीश्वरोऽर्थवचसा मोक्षस्य निष्ठाक्रमः ॥ २.७॥

हेयत्वावचनाच्च तच्छ्रुतिगिरां स्थूलं प्रदृष्टं भवे-

      द्‍रूपं नारूपतोऽपि प्रकरणवचनं वा विकारः किलेदम् ।

स्वाप्यायादपि तद्वदापि परमानन्दो यदीत्थं परः

      सामान्याच्च गतेरथाप्यनुभवे विद्योतते शङ्करः ॥ २.८॥

श्रुतत्वाद्वेदान्तप्रतिपदवचः कारणमुमा-

      सनाथो नाथानां स च किल न कश्चिज्जनिभवः ।

स एवानन्दात्मा श्रुतिकथितकोशादिरहितो

      विकारप्राचुर्यान्न हि भवति कार्यं च करणम् ॥ २.९॥

तद्धेतुव्यपदेशतोऽपि शिव एवेति चानन्दकृ-

      न्मन्त्रैर्वर्णकृतक्रमेण भगवान्सत्याद्यनन्तोच्यते ।

नैरन्तर्यानुपपत्तितोऽपि सुखिता चानन्दभेदोऽर्थतः

      कामाच्चाननुभावतो हृदि भिदा जायेद्भयं संसृतेः ॥ २.१०॥

      पुच्छं ब्रह्म प्रतिष्ठितेति वचनाच्छेषी महेशोऽव्ययः ।

आकाशान्तरतोऽपि भौतिकहृदाकाशात्मता वाक्यतो

      ब्रह्मैव प्रतिभाति भेदकलने चाकल्पना कल्पतः (नल्पतः) ॥ २.११॥

सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्वा न हि खलु न भेदः परशिवे

      अतोत्थानं द्वैते न भवति परे वै विलयने ।

तदर्हं यत्सूक्ष्मं जगदिदमनाकारमरसं

      न गन्धं न स्पर्शं भवति परमेशे विलसितम् ॥ २.१२॥

अधीनञ्चार्थं तद्भवति पुनरेवेक्षणपरं

      स्वतन्त्रेच्छा शम्भोर्न खलु करणं कार्यमपि न ॥ २.१३॥

ज्ञेयत्वावचनाच्च शङ्कर परानन्दे प्रमोदास्पदे

      प्रज्ञानं न हि कारणं प्रकृतिकं प्रश्नत्रयस्यार्थवत् ।

न विज्ञेयं देहप्रविलयशतोत्थानगणना

      स मृत्योर्मृत्युस्तद्भवति किल भेदेन जगतः ॥ २.१४॥

महद्वच्चाणीयो भवति च समो लोकसदृशा

      तथा ज्योतिस्त्वेकं प्रकरणपरं कल्पितवतः ।

न सङ्ख्याभेदेन त्रिभुवनविभवादतिकरं

      स्वभावोऽयं शश्वन्मुखरयति मोदाय जगताम् ॥ २.१५॥

प्राणादुद्गतपञ्चसङ्ख्यजनिता तद्वस्त्रिवच्च श्रुतं

      तच्छ्रोत्रं मनसो न सिद्धपरमानन्दैकजन्यं महः ।

ज्योतिष्कारणदर्शिते च करणे सत्ता सदित्यन्वहं

      चाकर्षा भवति प्रकर्षजनिते त्वत्तीति वाक्योत्तरम् ॥ २.१६॥

जाग्रत्त्वावचनेन जीवजगतोर्भेदः कथं कथ्यते

      लिङ्गं प्राणगतं न चेश्वरपरं ज्योतिः किलैक्यप्रदम् ।

अन्यार्थत्वविवेकतोऽर्थगतिकं चाकल्पयद्वाक्यतः ।

      प्रज्ञामित्यपरः क्रमस्थितिरसावन्यो वदन्तं मृषा ॥ २.१७॥

प्रकृत्यैवं सिद्धं भवति परमानन्दविधुर-

      मभिध्योपादेशाद्भवति उभयाम्नायवचनैः ।

भवत्यात्मा कर्ता कृतिविरहितो योनिरपि च

      प्रतिष्ठा निष्ठा च त्रिभुवनगुरुः प्रेमसदनः ॥ २.१८॥

अभिध्योपादेशात्स बहु भवदीक्षादिवशतः

      समासा(भो)चोभाभ्यां प्रकृतिजसमाम्नायवचनात् ।

अतो ह्यात्मा शुद्धः प्रकृतिपरिणामेन जगतां

      मृदीव व्यापारो भवति परिणामेषु च शिवः ॥ २.१९॥

आनन्दाभ्यासयोगाद्विकृतजगदानन्दजगतो

      अतो हेतोर्धर्मो न भवति शिवः कारणपरः ।

हिरण्यात्माऽऽदित्येऽक्षिणि उदेतीह भगवा-

      न्नतेश्चाधाराणां श्रवणवचनैर्गोपितधियः ॥ २.२०॥

भेदादिव्यपदेशतोऽस्ति भगवानन्यो भवेत्किन्ततः

      आकाशादिशरीरलिङ्गनियमाद्व्याप्यं हि सर्वं ततः ।

तज्ज्योतिः परमं महेश्वरमुमाकान्ताख्यशान्तं महो

      वेदान्तेषु नितान्तवाक्यकलने छन्दोऽभिधानादपि ॥ २.२१॥

भूतादिव्यपदेशतोऽपि भगवत्यस्मिन्महेशे ध्रुवं

      यस्माद्भूतवराणि जायत इति श्रुत्याऽस्य लेशांशतः ।

विश्वं विश्वपतेरभूत्तदुभयं प्रामाण्यतो दर्शना-

      त्प्राणस्यानुगमात्स एव भगवान्नान्यः पथा विद्यते ॥ २.२२॥

न वक्तुश्चात्मा वै स खलु शिवभूमादिविहितः

      तथैवायुर्देहे अरनिवहवच्चक्रगमहो ।

अदृश्यो ह्यात्मा वै स हि सुदृशतः शास्त्रनिवहैः

      शिवो देवो वामो मुनिरपि च सार्वात्म्यमभजत् ॥ २.२३॥

प्रसिद्धिः सर्वत्र श्रुतिषु विधिवाक्यैर्भगवतो

      महाभूतैर्जातं जगदिति च तज्जादिवचनैः ।

अतोऽणीयाञ्ज्यायानपि द्विविधभेदव्यपगता

      विवक्षा नोऽस्तीति प्रथयति गुणैरेव हि शिवः ॥ २.२४॥

सम्भोगप्राप्तिरेव प्रकटजगतः कारणतया

      सदा व्योमैवेत्थं भवति हृदये सर्वजगताम् ।

अतोऽत्ता वै शर्वश्चरमचरभूतं जगदिदं

      महामृत्युर्देशो भवति शिखरन्नाद इति च ॥ २.२५॥

प्रकरणवचनेन वेदजाते भगवति भवनाशने महेशे ।

प्रविशति शिव एव भोगभोक्तृनियमनदर्शनतो हि वाक्यजातम् ॥ २.२६॥

विशेषणैः शङ्करमेव नित्यं द्विधा वदत्येवमुपाधियोगात् ।

अतोऽन्तरा वाक्यपदैः समर्थितः स्थानादियोगैर्भगवानुमापतिः ॥ २.२७॥

सुखाभिधानात्सुखमेव शम्भुः कं ब्रह्म खं ब्रह्म इति श्रुतीरितः ।

श्रुतोपवाक्योपनिषत्प्रचोदितः गतिं प्रपद्येत बुधोऽपि विद्यया ॥ २.२८॥

अनवस्थितितोऽपि नेतरो भगवानेव स चक्षुषि प्रबुध्येत् ।

भयभीताः खलु यस्य सोमसूर्यानलवाय्वम्बुजसम्भवा भ्रमन्ति ॥ २.२९॥

अन्तर्यामितयैव लोकमखिलं जानात्युमायाः पतिः ।

भूतेष्वन्तरगोऽपि भूतनिवहा नो जानते शङ्करम् ॥ २.३०॥

न तत्स्मृत्या धर्मैरभिलषणतो भेदविधुरं

      न शारीरं भेदे (भेद) भवति अगजानायकवरे ।

अदृश्यत्वाद्धर्मैर्न खलु भगवानन्यदिति च

      परादादित्यं चामतिरपि च भेदप्रकलने ॥ २.३१॥

भेदादेश्च विशेषणं परशिवे रूपं न नाम प्रभा ।

भावो वा भवति प्रभाविरहितं ब्रह्मात्मना चाह तत् ॥ २.३२॥

स्मृतं मानं शम्भौ भगवति च तत्साधनतया-

      प्यतो दैवं भूतं न भवति च साक्षात्परशिवे ।

अभिव्यक्ती चान्यः स्मृतिमपि तथाऽन्योऽपि मनुते

      तथा सम्पत्तिर्वै भुवि भवति किं शम्भुकलने ॥ २.३३॥

यं मुक्तिव्यपदेशतः श्रुतिशिखाशाखाशतैः कल्पिते

      भिद्येद्ग्रन्थिरपि प्रकीर्णवचनात्साक्ष्येव बाह्यान्तरा ।

शब्दो ब्रह्मतयैव न प्रभवते प्राणप्रभेदेन च

      तच्चाप्युत्क्रमणस्थितिश्च विलये

      भुङ्क्तेऽप्यसौ (भुङ्क्त्येऽप्यसौ) शङ्करः ॥ २.३४॥

तं भूमा सम्प्रसादाच्छिवमजरमात्मानमधुना

      श‍ृणोतीक्षेद्वापि क्षणमपि तथान्यं न मनुते ।

तथा धर्मापत्तिर्भवति परमाकाशजनितं

      प्रशस्तं व्यावृत्तं दहरमपि दध्याद्यपदिशत् ॥ २.३५॥

अलिङ्गं लिङ्गस्थं वदति विधिवाक्यैः श्रुतिरियं

      धृतेराकाशाख्यं महिमनि प्रसिद्धेर्विमृशता ।

अतो मर्शान्नायं भवति भवभावात्मकतया

      शिवाविर्भावो वा भवति च निरूपे गतधियाम् ॥ २.३६॥

परामर्शे चान्यद्भवति दहरं किं श्रुतिवचो

निरुक्तं चाल्पं यत्त्वनुकृति तदीयेऽह्नि महसा ।

विभातीदं शश्वत्प्रमतिवरशब्दैः श्रुतिभवैः ॥ २.३७॥

यो व्यापकोऽपि भगवान्पुरुषोऽन्तरात्मा ।

वालाग्रमात्रहृदये किमु सन्निविष्टः ॥ २.३८॥

प्रत्यक्षानुभवप्रमाणपरमं वाक्यं किलैकार्थदं

      मानेनापि च सम्भवाभ्रमपरो वर्णं तथैवाह हि ।

शब्दञ्चापि तथैव नित्यमपि तत्साम्यानुपत्तिक्रिया

      मध्वादिष्वनधीकृतोऽपि पुरुषो ज्योतिष्यभावो (ज्योतिष्ट्रभावो)

                      भवेत् ॥ २.३९॥

भावञ्चापि शुगस्य तच्छ्रवणतो जात्यन्तरासम्भवा-

      त्संस्काराधिकृतोऽपि शङ्करपदं ये वक्तुकामा (यो वक्तुकामो) मनाक् ।

ज्योतिर्दर्शनतः प्रसादपरमादस्माच्छरीरात्पर-

      ञ्ज्योतिश्चाभिनिविश्य व्योम परमानन्दम्परं विन्दति ॥ २.४०॥

स्मृतीनां वादोऽत्र श्रुतिविभवदोषान्यवचसा

      स एवात्मा दोषैर्विगतमतिकायः परशिवः ।

स विश्वं विश्वात्मा भवति स हि विश्वाधिकतया

      समस्तेषु प्रोतो भवति स हि कार्येषु करणम् ॥ २.४१॥

प्रधानानान्तेषाम्भवति इतरेषामनुपमो-

      ऽप्यलब्धोऽप्यात्मायं श्रुतिशिरसि चोक्तोऽणुरहितः ।

स दृश्योऽचिन्त्यात्मा भवति वरकार्येषु करण-

      मसद्वा सद्वा सोऽप्यसदिति न दृष्टान्तवशगम् ॥ २.४२॥

असङ्गो लक्षण्यः स भवति हि पञ्चस्वपि मुधा

      अभीमानोद्देशादनुगतिरथाक्षादिरहितः ।

स्वपक्षादौ दोषाश्रुतिरपि न ईष्टे परमतं

      त्वनिर्मोक्षो भूयादनुमितिकुतर्कैर्न हि भवेत् ॥ २.४३॥

भोक्त्रापत्तेरपि विषयतो लोकवेदार्थवादो

      नैनं शास्ति प्रभुमतिपरं वाचि

                वारम्भणेभ्यः (वा विचारम्भणेभ्यः) ।

भोक्ता भोगविलक्षणो हि भगवान् भावोऽपि लब्धो भवे-

      त्सत्त्वाच्चापि परस्य कार्यविवशं सद्वाक्यवादान्वयात् ॥ २.४४॥

युक्तेः शब्दान्तराच्चासदिति न हि कार्यं च करणं

      प्रमाणैर्युक्त्या वा न भवति विशेषेण मनसा ।

परः प्राणोद्देशाद्धितकरणदोषाभिधधिया

      तथाश्माद्या दिव्या ??? द्योतन्ति देवा दिवि ॥ २.४५॥

प्रसक्तिर्वा कृत्स्ना श्रुतिवरबलादात्मनि चिरं

      स्वपक्षे दोषाणां प्रभवति च सर्वादिसुदृशा ।

विकाराणां भेदो न भवति वियोज्यो गुणधियां

      अतो लोके लीलापरविषमनैर्घृण्यविधुरम् ॥ २.४६॥

स कर्मारम्भाद्वा उपलभति यद्येति च परं

      सर्वैर्धर्मपदैरयुक्तवचनापत्तेः प्रवृत्तेर्भवेत् ।

भूतानां गतिशोपयुज्यपयसि क्षारं यथा नोपयु-

      कवस्थानं नैव प्रभवति तृणेषूद्यतमते-

      स्तथाभावात्पुंसि प्रकटयति कार्यं च करणम् ॥ २.४७॥

अङ्गित्वानुपपत्तितोऽप्यनुमितो शक्तिज्ञहीनं जग-

      त्प्रतिषिद्धे सिद्धे प्रसभमिति मौनं हि शरणम् ।

महद्दीर्घं हस्वं उभयमपि कर्मैव करणे

      तथा साम्ये स्थित्या प्रभवति स्वभावाच्च नियतम् ॥ २.४८॥

न स्थानतोऽपि श्रुतिलिङ्गसमन्वयेन

      प्रकाशवैयर्थ्यमतो हि मात्रा ।

सूर्योपमा प्रभवतित्वतथा उदत्वा- (सूर्योपमा प्रभति चत्वतथाम्बुदत्वा)

      त्तद्दर्शनाच्च नियतं प्रतिबिम्बरूपम् ॥ २.४९॥

तदव्यक्तं न ततो लिङ्गमेतत्तथोभयव्यपदेशाच्च तेजः ।

प्रतिषेधाच्च परमः सेतुरीशः सामान्यतः स्थानविशेषबुद्ध्या ॥ २.५०॥

      विशेषतश्चोपपत्तेस्तथान्यदतः फलञ्चोपपद्येत यस्मात् ।

महेश्वराच्छ्रुतिभिश्चोदितं यद्धर्मं परे चेश्वरं चेति चान्ये ।

      न कर्मवच्चेश्वरे भेदधीर्नः ॥ २.५१॥

भेदान्न चेति परतः परमार्थदृष्ट्या स्वाध्यायभेदादुपसंहारभेदः ।

अथान्यथात्वं वचसोऽसौ वरीयान्संज्ञातश्चेद्व्याप्तिरेव प्रमाणम् ॥ २.५२॥

सर्वत्राभेदादनयोस्तथान्यत्प्राधान्यमानन्दमयः शिरस्त्वम् ।

तथेतरे त्वर्थसामान्ययोगात्प्रयोजनाभावतयाऽप्ययाय ते ॥ २.५३॥

शब्दात्तथा ह्यात्मगृहीतिरुत्तरात्तथान्वयादितराख्यानपूर्वम् ।

अशब्दत्वादेवमेतत्समानमेवञ्च संविद्वचनाविशेषात् ॥ २.५४॥

तद्दर्शनात्सम्भृतञ्चैवमेषोऽनाम्नायाद्वेद्यभेदात्परेति ।

गतेरर्थादुपपन्नार्थलोके शब्दानुमानैः सगुणोऽव्ययात्मा ॥ २.५५॥

यथाधिकारं स्थितिरेव चान्तरा (तथात्मनः)

      तत्रैव भेदाद्विशिषन्हीतरवत् ।

अन्यत्तथा सत्यकृत्या तथैके

      कामादिरत्रायतनेषु चादरात् ॥ २.५६॥

उपस्थिते तद्वचनात्तथाग्नेः

      संलोप एवाग्निभवः प्रदाने ।

अतोऽन्यचिन्तार्थभेदलिङ्गं बलीयः

      क्रिया परं चासमानाच्च दृष्टेः ॥ २.५७॥

      श्रुतेर्बलादनुबन्धेमखे वै भावापत्तिश्चात्मनश्चैक एव ।

तद्भावभावदुपलब्धिरीशे सद्भावभावादनुभावतश्च ॥ २.५८॥

      अङ्गावबद्धा हि तथैव मन्त्रतो भूम्नः क्रतोर्जायते दर्शनेन ॥ २.५९॥

रूपादेश्च विपर्ययेण तु दृशा दोषोभयत्राप्ययं

      अग्राह्याः सकलानपेक्ष्यकरणं प्राधान्यवादेन हि ।

तत्प्राप्तिः समुदायकेऽपि इतरे प्रत्यायिकेनापि य-

      द्विद्याऽविद्या असति बलतो धुर्यमार्याभिशंसी ॥ २.६०॥

दोषोभयोरपि तदा स्वगमोऽभ्युपेया ।

स्मृत्या सतो दृशि उदासीनवद्भजेत ॥ २.६१॥

नाभावादुपलब्धितोऽपि भगवद्वैधर्म्यस्वन्यादिव-

      तद्भावेनाप्युपलब्धिरीशितुरहो सा वै क्षणं कल्प्यते ।

सर्वार्थानुपपत्तितोऽपि भगवत्येकाद्वितीये पुनः ।

      कार्त्स्न्येनात्मनि नो विकारकलनं नित्यं पतेर्धर्मतः ॥ २.६२॥

सम्बन्धानुपपत्तितोऽपि समधिष्ठानोपपत्तेरपि

      तच्चैवाकरणं च भोगविधुरं त्वं तत्त्वसर्वज्ञता ।

उत्पत्तेरपि कर्तुरेव कारणतया विज्ञानभावो यदि ???

      निषेधप्रतिपत्तितोऽपि मरुतश्चाकाशतः प्राणतः ॥ २.६३॥

अस्तित्वं तदपीति गौणपरता वाक्येषु भिन्ना क्रिया

      कार्यद्रव्यसमन्वयायकरणं शब्दाच्च ब्रह्मैव तत् ।

शब्देभ्योऽप्यमतं श्रुतं भवति तज्ज्ञानं परं शाम्भवं

      यावल्लोकविभागकल्पनवशाद्भूतक्रमात्सर्जति ॥ २.६४॥

तस्यासम्भवतो भवेज्जगदिदं तेजःप्रसूतं श्रुतिः ।

चापः क्ष्मा मरुदेव खात्मकथयन्तल्लिङ्गसंज्ञानतः ॥ २.६५॥

विपर्ययेण क्रमतोऽन्तरा हि विज्ञानमानक्रमतो विशेषात् ।

न चात्मनः कारणताविपर्यश्चराचरव्यापकतो हि भावैः ॥ २.६६॥

नात्मा श्रुतो नित्यताशक्तियोगान्नानेव भासत्यविकल्पको हि ।

संज्ञान एवात्र (सन्तान एवात्र) गतागतानां स्वात्मानं

                चोत्तरणेनाणुरेव ॥ २.६७॥

स्वशब्दोन्मानाभ्यां सुखयति सदानन्दनतनुं

      विरोधश्चान्द्रोपद्रव इव सदात्मा निखिलगः ।

गुणादालोकेषु व्यतिकरवतो गन्धवहतः

      परो दृष्टो ह्यात्मा व्यपदिशति प्रज्ञानुभवतः ॥ २.६८॥

यावच्चात्मा नैवा दृश्येत दोषैः

      पुंस्त्वादिवत्त्वसतो व्यक्तियोगात् ।

मनोऽन्यत्रायदि कार्येषु गौणं विमुखः

      कर्ता शाश्वतो विहरति उपादानवशतः ॥ २.६९॥

अस्यात्मव्यपदेशतः श्रुतिरियं कर्तृत्ववादं वद-

      तुपालब्धुं शक्तेर्विपरति समाध्या (विपर्ये समाध्या) क्षुभितया ।

परात्तत्तु श्रुत्याप्यनुकृति सुरत्वक्षुभितया (सुयत्नक्षुभितया)

      परो मन्त्रो वर्णैर्भगवति अनुज्ञापरिहरौ ।

तनोः सम्बन्धेन प्रविशति परं ज्योतिकलने ॥ २.७०॥

आसन्नतेव्यतिकरं पररूपभेदे आभास एव सुदृशा नियतो नियम्यात् ।

आकाशवत्सर्वगतोऽव्ययात्मा आसन्धिभेदात्प्रतिदेशभावात् ॥ २.७१॥

तथा प्राणो गौणः प्रकृतिविधिपूर्वार्थकलना-

      दघस्तोये सृत्यः प्रथितगतिशेषेण कथितः ।

हस्तादयस्त्वणवः प्राणवायोः

      चक्षुस्तथा करणत्वान्न दोषः ॥ २.७२॥

यः पञ्चवृत्तिर्मनवच्च दृश्यते तथाणुतो ज्योतिरसुश्च खानि ।

भेदश्रुतेर्लक्षणविप्रयोगादात्मादिभेदे तु विशेष वादः ॥ २.७३॥

आत्मैकत्वात्प्राणगतेश्च वह्नेः ते जागतीवाश्रुतत्त्वान्न चेष्टा ।

भोक्तुर्न चात्मन्यविदीकृता ये ते धूममार्गेण किल प्रयान्ति ॥ २.७४॥

चरणादिति चान्यकल्पनां स्मरन्ति सप्तैव गतिप्ररोहात् ।

व्यापारवैधुर्यसमूहविद्या ते कर्मणैवेह तृतीयलब्धाम् ॥ २.७५॥

तद्दर्शनन्तद्गदतोऽप्यविद्या सव्योपपत्तेरुत दौविशेषात् ।

चिरन्तपः शुद्धिरतो विशेषात्ते स्थावरे चाविशेषार्थवादः ॥ २.७६॥

      सन्ध्यांशसृष्ट्या किल निर्ममे जगत्पुत्रेषु मायामयतोऽव्ययात्मा ।

कृत्स्नं मायामयं तज्जगदिदमसतो नामरूपं तु जातम् ।

      जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितोऽपि परमानन्दम्तिरोधानकृत् ॥ २.७७॥

देहयोगाथ्रसते वर्धते यः तत्रैवान्यत्पश्यते सोऽथ बोधात् ।

स शोशुचानस्मृतिशब्दबोधः ॥ २.७८॥

नानाशब्दादिभेदात्फलविविधमहाकर्मवैचित्र्ययोगा-

      दीष्टेतां गुणधारणां श्रुतिहितां तद्दर्शनोद्बोधतः ।

तद्दर्शनात्सिद्धित एव सिद्ध्यते आचारयोगादृततच्छ्रुतेश्च ॥ २.७९॥

वाचा समारम्भणतो नियामतः तस्याधिकाप्रात्वकस्योपदेशात् ।

तुल्यन्दृशा सर्वतः स्याद्विभागः अध्यापयात्रान्नविशेषतस्तु ते ॥ २.८०॥

      कामोपमर्देन तदूर्ध्वरेतसा विमर्शतो याति स्वतत्त्वतोऽन्यः ।

अनुष्ठेयं चान्यत्श्रुतिशिरसि निष्ठाभ्रमवशात् ।

      विधिस्तुत्या भावम्प्रवदति रथाग्नेराधानमनुवदति

                      ज्ञानाङ्गमपि च ॥ २.८१॥

प्राणात्यये वापि समन्तथान्नमबाधतः स्मृतितः कामकारे ।

विहिताश्रमकर्मतः सहैव कार्यात्तथोभयोर्लिङ्गभङ्गं

                च दर्शयेत् ॥ २.८२॥

तथान्तरा चापि स्मृतेर्विशेषतः ज्यायोऽपि लिङ्गाभयभावनाधिका ।

सैवाधिकारादर्शनात्तदुक्तमाचारतः स्वामिन ईज्यवृत्त्या ॥ २.८३॥

स्मृते ऋत्विक्सहकार्यं च कृत्स्नम् ।

तन्मौनवाचा वचनेन कुर्वन्तदैहिकम्तदवस्थाधृतेश्च ॥ २.८४॥

आवृत्त्याप्यसकृत्तथोपदिशति ह्यात्मन्नुपागच्छति

      ग्राहं याति च शास्त्रतो प्रतीककलनात्सा ब्रह्मदृष्टिर्प्रभोः ।

आदित्यादिकृतीषु तथा सतीरपि कर्माङ्गताध्यानतः

      तस्माच्चास्थिरतां स्मरन्ति च पुनर्यत्रैव तत्र श्रुता ॥ २.८५॥

आप्रायणात्तत्र दृष्टं हि यत्र तत्रागमात्पूर्वयोऽश्लेषनाशौ ।

तथेतरस्यापि पतेदसंसृतौ अनारब्धाग्निहोत्रादिकार्ये ॥ २.८६॥

अतोऽन्येषामुभयोर्यत्र योगाद्विद्याभोगेन वाङ्मनसी दर्शनाच्च ।

सर्वाण्यनुमनसा प्राण एव सोऽध्यक्षेत उपदर्शेन कच्चित् ॥ २.८७॥

समानवृत्त्या क्रमते चासु वृत्त्या संसारतो व्यपदेशोपपत्तेः ।

सूक्ष्मप्रमाणोपमर्दोपलब्धस्थितिश्च तथोपपत्तेरेष

                ऊष्मा रसैके ॥ २.८८॥

      अत्र स्मर्यनानुपरताविधिवाक्यसिद्धेर्वैयासकिर्मुनिरेषोव्ययात्मा ।

अविभागो वचनाद्धार्द एव रश्म्यनुसारी निशितो दक्षिणायने ।

      योगिनः प्रतिसृतैस्तथार्चिराद्वायुमद्घटितो वरुणेन ॥ २.८९॥

अतिवाहिकविधेस्तदलिङ्गात्तद्वदत्रोभयोरपि सिद्धिः ।

तद्वैतेन गतिरप्युपावृतो विशेषसामीप्यसकार्यहेतौ ॥ २.९०॥

स्मृतिस्तथाऽन्योऽपि च दर्शनेन काये तथा प्रतिपत्तिप्रतीकः ।

विशेषदृष्ट्या सम्पदाविर्भवेन स्वेनांशत्वान्मुक्तिविज्ञानतो हि ॥ २.९१॥

आत्मप्रकाशादविभागेन दृष्टः तद्ब्रह्मणोऽन्यद्द्युतितन्मात्रतोऽन्यः ।

उपन्यासादन्यसङ्कल्पभूत्या रथवान्योऽप्युथाह ॥ २.९२॥

भावमन्यो उभयं न स्वभावा

      भावे सम्पत्तिरेवं (भावे स्वाप्यसम्पत्तिरेवं) जगत्स्यात् ।

प्रत्यक्षेणोपदेशात्स्थितिरपि

      जगतो (स्थितिरविनृषरावर्ति) व्यक्तिभावादुपासा

      भेदाभासस्थितिरविकारावर्तिरिति च ॥ २.९३॥

तथा दृष्टेर्द्रष्टुर्विपरीतदृष्टेः श्रुतिवशा-

      त्तथा बुद्धेर्बोद्धा भवति अनुमानेन हि बुधः ।

भोगे सामान्यलिङ्गाच्छिवभजनभवे मान्यमनसा

      अनावृत्तिः शब्दो भवति विधिवाक्येन नियतम् ॥ २.९४॥

तवोक्तः सूत्राणां विधिरपि च सामान्यमुभय-

प्रकृष्ट श्रुत्यैव प्रभवति महानन्दसदने ॥ २.९५॥

स्कन्दः -

      त्रिनेत्रवक्त्रसुचरित्ररूपं मन्त्रार्थवादाम्बुजमित्ररूपाः ।

प्रहृष्टरूपा मुनयो वितेनिरे मतानुसारीण्यथ सूत्रितानि ॥ २.९६॥

      न तानि बुद्ध्युद्भवबोधदानि विश्वेशपादाम्बुजभक्तिदानि ॥ २.९७॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे शिवेन ऋभुं प्रति

         सूत्रोपदेशो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥

३. शिवऋभुसंवादो नाम तृतीयोऽध्यायः

सूतः -

ततो महेशात्संश्रुत्य सूत्राणि ऋभुरेव हि ।

कैलासेशं महादेवं तुष्टाव विनयाञ्जलिः ॥ ३.१॥

लब्धज्ञानो महादेवान्मुनिभ्योऽकथयच्च तत् ।

तत्स्तुतिं च श‍ृणुष्वेति जगाद गिरिजासुतः ॥ ३.२॥

जैगीषव्यं महात्मानं जितषड्वर्गमुत्तमम् ।

स्कन्दः -

संस्तुत्य साम्बमीशानमृभुर्ज्ञानमविन्दत ।

शाम्भवः स महायोगी तुष्टावाष्टतनुं हरम् ॥ ३.३॥

ऋभुः -

गन्धद्विपवरवृन्दत्वचिरुचिबन्धोद्यतपट गन्धप्रमुख

मदान्धव्रजदलि हरिमुखनखरोद्यत्स्कन्धोद्यन्मुख बन्धक्षुरनिभ

      निर्यद्रसदसृभिन्दन्नगधर विन्ध्यप्रभशिव मेध्यप्रभुवर ।

मेध्योत्तमशिव भेद्याखिलजगदुद्यद्भवगत वेद्यागमशिव

      गद्यस्तुतपद पद्यप्रकटहृदुद्यद्भवगद

                वैद्योत्तम पाहि शम्भो ॥ ३.४॥

चण्डद्विपकर काण्डप्रभभुज दण्डोद्यतनग

खण्डत्रिपुर महाण्डस्फुटदुडुपशिखण्ड ।

द्युतिवर गण्डद्वय कोदण्डान्तक दण्डितपाद पाहि शम्भो ॥ ३.५॥

किञ्चिज्जललव सिञ्चद्द्विजकुल मुञ्चद्वृजिन कुलुञ्चद्विजपति

चञ्चच्छविजट कुञ्चत्पदनख मुञ्चन्नतवर करुणा पाहि शम्भो ॥ ३.६॥

देव शङ्कर हरमहेश्वर पापतस्कर अमरमयस्कर ।

शिवदशङ्कर पुरमहेश्वर भवहरेश्वर पाहि शम्भो ॥ ३.७॥

अङ्गजभङ्ग तुरङ्गरथाङ्ग जलधिनिषङ्ग

      धृतभुजङ्गाङ्ग दृशि सुपतङ्ग

करसुकुरङ्ग जटधृतगङ्ग यमिहृदिसङ्ग

      भजशिवलिङ्ग भवभयभङ्ग ॥ ३.८॥

शम्बरकरशर दम्बरवरचर डम्बरघोषण दुम्बरफलजग

निकुरुम्बभरहर बिम्बितहृदिचिर लम्बितपदयुग

लम्बोदरजनकान्तकहर शिव बिन्दुवरासन बिन्दुगहन

शरदिन्दुवदनवर कुन्दधवल गणवृन्दविनत भवभयहर

परवर करुणाकर फणिवरभूषण स्मर हर गरधर परिपाहि ॥ ३.९॥

रासभवृषभेभ शरभाननगणगुणनन्दितत्रिगुणपथातिग

शरवणभवनुत तरणिस्थित वरुणालय कृतपारण मुनिशरणायित

पदपद्मारुण पिङ्गजटाधर कुरु करुणां शङ्कर शं कुरु मे ॥ ३.१०॥

जम्भप्रहरण कुम्भोद्भवनुत कुम्भप्रमथ निशुम्भद्युतिहर

भिन्दद्रणगण डिम्भायितसुर तारकहरसुत कुम्भ्युद्यतपद

विन्ध्यस्थितदितिमान्द्यप्रहर मदान्धद्विपवर कृत्तिप्रवर

सुधान्धोनुतपद बुद्ध्यागमशिव मेध्यातिथिवरद

ममावन्ध्यं कुरु दिवसं तव पूजनतः परिपाहि शम्भो ॥ ३.११॥

कुन्दसदृश मकरन्दनिभसुरवृन्दविनुत कुरुविन्दमणिगण

वृन्दनिभाङ्घ्रिजमन्दर वसदिन्दुमकुट

शरदम्बुजकृश गरनिन्दनगल सुन्दरगिरितनयाकृति

देहवराङ्गबिन्दुकलित शिवलिङ्गगहन सुतसिन्दुरवरमुख

बन्धुरवरसिन्धुनदीतट लिङ्गनिवहवरदिग्वस पाहि शम्भो ॥ ३.१२॥

पन्नगाभरण मारमारण विभूतिभूषण शैलजारमण ।

आपदुद्धरण यामिनीरमणशेखर सुखद पाहि शम्भो ॥ ३.१३॥

दक्षाध्वरवरशिक्ष प्रभुवर त्र्यक्ष प्रबलमहोक्षस्थित

सितवक्षस्स्थलकुलचक्षुःश्रवस वराक्षस्रज हर ।

वीक्षानिहताधोक्षजात्मज वरकक्षाश्रय पुरपक्षविदारण

लीक्षायितसुर भिक्षाशन हर पद्माक्षार्चनतुष्ट भगाक्षिहराव्यय

शङ्कर मोक्षप्रद परिपाहि महेश्वर ॥ ३.१४॥

अक्षयफलद शुभाक्ष हराक्षततक्षककर

      गरभक्ष परिस्फुरदक्ष क्षितिरथ सुरपक्षाव्यय ।

पुरहर भव हर हरिशर शिव शिव

      शङ्कर कुरु कुरु करुणां शशिमौले ॥ ३.१५॥

भजाम्यगसुताधवं पशुपतिं महोक्षध्वजं

      वलक्षभसितोज्ज्वलं प्रकटदक्षदाहाक्षिकम् ।

भगाक्षिहरणं शिवं प्रमथितोरुदक्षाध्वरं

      प्रपक्षसुरतामुनिप्रमथशिक्षिताधोक्षजम् ॥ ३.१६॥

श्रीनाथाक्षिसरोजराजितपदाम्भोजैकपूजोत्सवैर्नित्यं

      मानसमेतदस्तु भगवन्सद्राजमौले हर ।

भूषाभूतभुजङ्गसङ्गत महाभस्माङ्गनेत्रोज्वलज्ज्वाला-

      दग्धमनङ्गपतङ्गदृगुमाकान्ताव गङ्गाधर ॥ ३.१७॥

स्वात्मानन्दपरायणाम्बुजभवस्तुत्याऽधुना पाहि मां (।)

      . . . ?? missing text ।

गिरिजामुखसख षण्मुख पञ्चमुखोद्यतदुर्मुखमुखहर

      आखुवहोन्मुख लेखगणोन्मुख शङ्कर खगगमपरिपूज्य ॥ ३.१८॥

कोटिजन्मविप्रकर्मशुद्धचित्तवर्त्मनां

      श्रौतसिद्धशुद्धभस्मदग्धसर्ववर्ष्मणाम् ।

रुद्रभुक्तमेध्यभुक्तिदग्धसर्वपाप्मनां

      रुद्रसूक्ति उक्तिभक्तिभुक्तिमुक्तिदायिकाम् ।

पुरहर इष्टतुष्टिमुक्तिलास्यवासना

      भक्तिभासकैलासमीश आशु लभ्यते ॥ ३.१९॥

स्कन्दः -

तत्स्तुत्या तोषितः शम्भुस्तमाह ऋभुमीश्वरः ।

प्रसन्नः करुणाम्भोधिरम्भोजसुतमोदनः ॥ ३.२०॥

ईश्वरः -

वेदान्तपाठपठनेन हठादियोगैः

      श्रीनीलकण्ठपदभक्तिविकुण्ठभावाः ।

ये कर्मठा यतिवरा हरिसौरिगेहे

      सालावृकैर्वरकठोरकुठारघातैः ॥ ३.२१॥

भिन्नोत्तमाङ्गहृदयाश्च भुसुण्डिभिस्ते ।

भिक्षाशना जरठरासभवद्भ्रमन्ति ॥ ३.२२॥

विद्युच्चञ्चलजीवितेऽपि न मनागुत्पद्यते शाम्भवी

      भक्तिर्भीमपदाम्बुजोत्तमपदे भस्मत्रिपुण्ड्रेऽपि च ।

रुद्राक्षामलरुद्रसूक्तिजपने निष्ठा कनिष्ठात्मनां

      विष्ठाविष्टकुनिष्ठकष्टकुधियां दुष्टात्मनां सर्वदा ॥ ३.२३॥

भ्रष्टानां दुरदृष्टतो जनिजरानाशेन नष्टात्मनां

      ज्येष्ठश्रीशिपिविष्टचारुचरणाम्भोजार्चनानादरः ।

तेनानिष्टपरम्परासमुदयैरष्टाकृतेर्न स्मृतिः

      विष्ठापूरितदुर्मुखेषु नरके भ्रष्टे चिरं संस्थितिः ॥ ३.२४॥

अज्ञायत्तेष्वभिज्ञाः सुरवरनिकरं स्तोत्रशास्त्रादितुष्टं

सत्राशं मन्त्रमात्रैर्विधिविहितधिया सामभागैर्यजन्ति ।

श्राद्धे श्रद्धाभरणहरणभ्रान्तरूपान्पितॄंस्ते

तत्तच्छ्रद्धासमुदितमनः स्वान्तरा शम्भुमीशम् ॥

नाभ्यर्चन्ति प्रणतशरणं मोक्षदं मां महेशम् ॥ ३.२५॥

आर्याः शर्वसमर्चनेन सततं दूर्वादलैः कोमलैः

      बिल्वाखर्वदलैश्च शङ्करमहाभागं हृदन्तः सदा ।

पर्वस्वप्यविशेषितेन मनसा गर्वं विहायादरात्

      दुर्गाण्याशु तरन्ति शङ्करकृपापीयूषधारारसैः ॥ ३.२६॥

श्रीचन्द्रचूडचरणाम्बुज पूजनेन कालं नयन्ति पशुपाशविमुक्तिहेतोः ।

भावाः परं भसितभाललसत्त्रिपुण्ड्र-

      रुद्राक्षकङ्कणलसत्करदण्डयुग्माः ॥ ३.२७॥

पञ्चाक्षरप्रणवसूक्तधिया वदन्ति-

      नामानि शाम्भवमनोहरदानि शम्भो ।

मुक्तिप्रदानि सततं शिवभक्तवर्याः

      ये बिल्वमूलशिवलिङ्गसमर्चनेन ॥ ३.२८॥

कालं नयेद्विमलकोमलबिल्वपत्रैः

      नो तस्य कालजभयं भवतापपापम् ।

सन्तापभूपजनितं भजतां महेशम् ॥ ३.२९॥

शश्वद्विश्वेशपादौ यमशमनियमैर्भूतिरुद्राक्षगात्रो

विश्वत्रस्तो भुजङ्गाङ्गदवरगिरिजानायके लब्धभक्तिः ।

मुग्धोऽप्यध्यात्मविद् यो भवति भवहरस्यार्चया प्राप्तकामः ॥ ३.३०॥

शब्दैरब्दशतेऽपि नैव स लभेत् ज्ञानं न तर्कभ्रमैः

      मीमांसा द्वयतः (हृयतो) तथाद्वयपदं किं साङ्ख्यसङ्ख्या वद ।

योगायासपरम्परादिविहितैर्वेदान्तकान्तारके

      श्राम्यन्भक्तिविवर्जितेन मनसा शम्भोः पदे मुक्तये ॥ ३.३१॥

किं गङ्गया वा मकरे प्रयागस्नानेन वा योगमखक्रियाद्यैः ।

यत्रार्चितं लिङ्गवरं शिवस्य तत्रैव सर्वार्थपरम्परा स्यात् ॥ ३.३२॥

श्रीशैलो हिमभूधरोऽरुणगिरिर्वृद्धाद्रिगोपर्वतौ

      श्रीमद्धेमसभाविहार भगवन्नृत्तं त्रिनेत्रो गिरिः ।

कैलासोत्तरदक्षिणौ च भगवान्यत्रार्चने शङ्करो लिङ्गे

      सन्निहितो वसत्यनुदिनं शाङ्गस्य हृत्पङ्कजे ॥ ३.३३॥

तत्राविमुक्तं शशिचूडवासमोङ्कारकालञ्जर रुद्रकोटिम् ।

गङ्गाबुधेः सङ्गममम्बिकापतिप्रियं तु गोकर्णकसह्यजातटम् ॥ ३.३४॥

यत्राभ्यर्णगतं महेशकरुणापूर्णं तु तूर्णं हृदा

      लिङ्गं पूजितमप्यपास्तदुरितं तीर्थानि गङ्गादयः ।

पुण्याश्चाश्रमसङ्घका गिरिवरक्षेत्राणि शम्भोः पदं

      भक्तियुक्तभजनेन महेशे शक्तिवज्जगदिदं परिभाति ॥ ३.३५॥

कर्मन्दिवृन्दा अपि वेदमौलि-

      सिद्धान्तवाक्यकलनेऽपि भवन्ति मन्दाः ।

कामादिबद्धहृदयाः सितभस्मपुण्ड्र-

      रुद्राक्ष शङ्करसमर्चनतो विहीनाः ॥ ३.३६॥

हीना भवन्ति बहुधाप्यबुधा भवन्ति ।

मत्प्रेमवासभवनेषु विहीनवासाः ॥ ३.३७॥

अष्टम्यामष्टमूर्तिर्निशि शशिदिवसे सोमचूडं तु मुक्त्यै

      भूतायां भूतनाथं धृतभसिततनुर्वीतदोषे प्रदोषे ।

गव्यैः पञ्चामृताद्यैः फलवरजरसैर्बिल्वपत्रैश्च लिङ्गे

      तुङ्गे शाङ्गेऽप्यसङ्गो भजति यतहृदा नक्तभुक्त्यैकभक्तः ॥ ३.३८॥

ज्ञानानुत्पत्तये तद्धरिविधिसमताबुद्धिरीशानमूर्तौ

      भस्माक्षाधृतिरीशलिङ्गभजनाशून्यं तु दुर्मानसम् ।

शम्भोस्तीर्थमहत्सुतीर्थवरके निन्दावरे शाङ्करे (द्रोहेस्तदर्थेषु च)

      श्रीमद्रुद्रजपाद्यद्रोहकरणाज्ज्ञानं न चोत्पद्यते ॥ ३.३९॥

ईशोत्कर्षधियैकलिङ्गनियमादभ्यर्चनं भस्मधृक्

      रुद्राक्षामल सारमन्त्र सुमहापञ्चाक्षरे जापिनाम् ।

ईशस्थाननिवासशाम्भवकथा भक्तिश्च सङ्कीर्तनं

      भक्तस्यार्चनतो भवेत्सुमहाज्ञानं परं मुक्तिदम् ॥ ३.४०॥

आद्यन्तयोर्यः प्रणवेन युक्तं श्रीरुद्रमन्त्रं

                  प्रजपत्यघघ्नं (प्रजपदेघघ्नम्) ।

तस्याङ्घ्रिरेणुं शिरसा वहन्ति ब्रह्मादयः स्वाघनिवृत्तिकामाः ॥ ३.४१॥

अपूर्वाथर्वोक्त श्रुतिशिरसि विज्ञानमनघं

      महाखर्वाज्ञानप्रशमनकरं यो विरचयेत् ।

मुने हृत्पर्वाणां विशसनकरं सप्तमनुभिर्व्रतं

      शीर्षण्यं यो विरचयति तस्येदमुदितम् ॥ ३.४२॥

गुरौ यस्य प्रेम श्रुतिशिरसि सूत्रार्थपदगं

      मयि श्रद्धा वृद्धा भवति किल तस्यैष सुलभः ।

अनन्यो मार्गोऽयमकथितमिदम्त्वय्यपि मुदा

      यदा गोप्यो मुग्धे सुविहितमुनिष्वेव दिश वै ॥ ३.४३॥

स्कन्दः -

इति स्तुत्वा शम्भोः प्रमुदितमनास्त्वेष स ऋभुः

      मुनिर्नत्वा देवन्नगमगपदीशस्य निलयम् ।

यतो गङ्गा तुङ्गा प्रपतति हिमाद्रेः शिखरतो

      मुनीन्द्रेष्वाहेदं तदपि श‍ृणु विप्रोत्तम हृदा ॥ ३.४४॥

ऋभुः -

पतन्त्वशनयो मुहुर्गिरिवरैः समुद्रोर्वरा

      भवत्वधरसम्प्लवा ग्रहगणाः सुरा यान्त्वघः ।

भवज्जनिम पूजनान्मम मनो न यात्यन्यतः

      शपामि प्रपदे प्रभोस्तव सरोरुहाभे हर ॥ ३.४५॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे शिवऋभुसंवादो

           नाम तृतीयोऽध्यायः ॥

४. ऋभुनिदाघसंवादो नाम चतुर्थोऽध्यायः

स्कन्दः -

      हिमाद्रिशिखरे तत्र केदारे संस्थितं ऋभुम् ।

केदारेशं पूजयन्तं शाम्भवं मुनिसत्तमम् ।

      भस्मरुद्राक्षसम्पन्नं निःस्पृहं मुनयोऽब्रुवन् ॥ ४.१॥

मुनयः -

पद्मोद्भवसुतश्रेष्ठ त्वया कैलासपर्वते ।

आराध्य देवमीशानं तस्मात्सूत्रश्रुतीरितम् ॥ ४.२॥

ज्ञानं लब्धं मुनिश्रेष्ठ त्वं नो ब्रूहि विमुक्तये ।

येन संसारवाराशेः समुत्तीर्णा भवामहे ॥ ४.३॥

सूतः -

ऋभुर्मुनीनां वचसा तुष्टः शिष्टान्समीक्ष्य तान् ।

अष्टमूर्तिपदध्याननिष्ठांस्तानभ्युवाच ह ॥ ४.४॥

ऋभुः -

नागोप्यं भवतामस्ति शाम्भवेषु महात्मसु ।

त्रिनेत्रप्रेमसदनान्युष्मान्प्रेक्ष्य वदामि तत् ॥ ४.५॥

शाङ्करं सूत्रविज्ञानं श्रुतिशीर्षमहोदयम् ।

श‍ृणुध्वं ब्रह्मविच्छ्रेष्ठाः शिवज्ञानमहोदयम् ॥ ४.६॥

येन तीर्णाः स्थ (तीर्णास्थ) संसाराच्छिवभक्त्या जितेन्द्रियाः ।

नमस्कृत्वा महादेवं वक्ष्ये विज्ञानमैश्वरम् ॥ ४.७॥

ऋभुः -

विश्वस्य कारणमुमापतिरेव देवो विद्योतको जडजगत्प्रमदैकहेतुः ।

न तस्य कार्यं करणं महेशितुः स एव तत्कारणमीश्वरो हरः ॥ ४.८॥

सूतः सायकसम्भवः समुदिताः सूताननेभ्यो हयाः

      नेत्रे ते रथिनो रथाङ्गयुगली युग्यान्तमृग्यो रथी ।

मौवीमूर्ध्नि रथः स्थितो रथवहश्चापं शरव्यं पुरः

योद्धुङ्केशचराः स एव निखिलस्थाणोरणुः पातु वः ॥ ४.९॥ (नः)

निदाघमथ सम्बोध्य ततो ऋभुरुवाच ह ।

अध्यात्मनिर्णयं वक्ष्ये नास्ति कालत्रयेष्वपि ॥ ४.१०॥

      शिवोपदिष्टं सङ्क्षिप्य गुह्याद्गुह्यतरं सदा ।

अनात्मेति प्रसङ्गात्मा (प्रसङ्गाच्च) अनात्मेति मनोऽपि वा ।

      अनात्मेति जगद्वापि नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.११॥

सर्वसङ्कल्पशून्यत्वात्सर्वाकारविवर्जनात् ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१२॥

चित्ताभावे चिन्तनीयो देहाभावे जरा च न ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१३॥

पादाभावाद्गतिर्नास्ति हस्ताभावात्क्रिया च न ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१४॥

ब्रह्माभावाज्जगन्नास्ति तदभावे हरिर्न च ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१५॥

मृत्युर्नास्ति जराभावे लोकवेददुराधिकम् ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१६॥

धर्मो नास्ति शुचिर्नास्ति सत्यन्नास्ति भयन्न च ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१७॥

अक्षरोच्चारणं नास्ति अक्षरत्यजडं मम (अक्षरं न च मण्डलम्) ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१८॥

गुरुरित्यपि नास्त्येव शिष्यो नास्तीति तत्त्वतः ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.१९॥

एकाभावान्न द्वितीयन्न द्वितीयान्न चैकता ।

सत्यत्वमस्ति चेत्किञ्चिदसत्यत्वं च सम्भवेत् ॥ ४.२०॥

असत्यत्वं यदि भवेत्सत्यत्वं च घटिष्यति ।

शुभं यद्यशुभं विद्धि अशुभं शुभमस्ति चेत् ॥ ४.२१॥

भयं यद्यभयं विद्धि अभयाद्भयमापतेत् ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.२२॥

बद्धत्वमस्ति चेन्मोक्षो बन्धाभावे न मोक्षता ।

मरणं यदि चेज्जन्म जन्माभावे मृतिर्न च ॥ ४.२३॥

त्वमित्यपि भवेच्चाहं त्वं नो चेदहमेव न ।

इदं यदि तदेवापि तदभावे इदं न च ॥ ४.२४॥

अस्ति चेदिति तन्नास्ति नास्ति चेदस्ति किञ्च न ।

कार्यं चेत्कारणं किञ्चित्कार्याभावे न कारणम् ॥ ४.२५॥

द्वैतं यदि तदाऽद्वैतं द्वैताभावेऽद्वयं च न ।

दृश्यं यदि दृगप्यस्ति दृश्याभावे दृगेव न ॥ ४.२६॥

अन्तर्यदि बहिः सत्यमन्ताभावे बहिर्न च ।

पूर्णत्वमस्ति चेत्किञ्चिदपूर्णत्वं प्रसज्यते ॥ ४.२७॥

किञ्चिदस्तीति चेच्चित्ते सर्वं भवति शीघ्रतः ।

यत्किञ्चित्किमपि क्वापि नास्ति चेन्न प्रसज्यति ॥ ४.२८॥

तस्मादेतत्क्वचिन्नास्ति त्वं नाहं वा इमे इदम् ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.२९॥

नास्ति दृष्टान्तकं लोके नास्ति दार्ष्टान्तिकं क्वचित् ।

केवलं ब्रह्मभावत्वान्नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ॥ ४.३०॥

परं ब्रह्माहमस्मीति स्मरणस्य मनो न हि ।

ब्रह्ममात्रं जगदिदं ब्रह्ममात्रत्वमप्य हि ॥ ४.३१॥

      चिन्मात्रं केवलं चाहं नास्त्यनात्मेति निश्चिनु ।

इत्यात्मनिर्णयं प्रोक्तं (निर्णयः प्रोक्तः) भवते सर्वसङ्ग्रहम् ॥ ४.३२॥

      सकृच्छ्रवणमात्रेण ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ ४.३३॥

निदाघः- (ऋभुः-)

भगवन् (निदाघ) को भवान् को नु वद मे वदतां वर ।

यच्छ्रुत्वा तत्क्षणान्मुच्येन्महासंसारसङ्कटात् ॥ ४.३४॥

ऋभुः-

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव परं सुखम् ।

अहमेवाहमेवाहमहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.३५॥

अहं चैतन्यमेवास्मि दिव्यज्ञानात्मको ह्यहम् ।

सर्वाक्षरविहीनोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.३६॥

अहमर्थविहीनोऽस्मि इदमर्थविवर्जितः ।

सर्वानर्थविमुक्तोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.३७॥

नित्यशुद्धोऽस्मि बुद्धोऽस्मि नित्योऽस्म्यत्यन्तनिर्मलः ।

नित्यानदस्वरूपोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.३८॥

नित्यपूर्णस्वरूपोऽस्मि सच्चिदानन्दमस्म्यहम् ।

केवलाद्वैतरूपोऽहमहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.३९॥

अनिर्देश्यस्वरूपोऽस्मि आदिहीनोऽस्म्यनन्तकः ।

अप्राकृतस्वरूपोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४०॥

स्वस्वसङ्कल्पहीनोऽहं सर्वाविद्याविवर्जितः ।

सर्वमस्मि तदेवास्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४१॥

सर्वनामादिहीनोऽहं सर्वरूपविवर्जितः ।

सर्वसङ्गविहीनोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४२॥

सर्ववाचां विधिश्चास्मि सर्ववेदावधिः परः ।

सर्वकालावधिश्चास्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४३॥

सर्वरूपावधिश्चाहं सर्वनामावधिः सुखम् ।

सर्वकल्पावधिश्चास्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४४॥

अहमेव सुखं नान्यदहमेव चिदव्ययः ।

अहमेवास्मि सर्वत्र अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४५॥

केवलं ब्रह्ममात्रात्मा केवलं शुद्धचिद्घनः ।

केवलाखण्डोसारोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४६॥

केवलं ज्ञानरूपोऽस्मि केवलाकाररूपवान् ।

केवलात्यन्तसारोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४७॥

सत्स्वरूपोऽस्मि कैवल्यस्वरूपोऽस्म्यहमेव हि ।

अर्थानर्थविहीनोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४८॥

अप्रमेयस्वरूपोऽस्मि अप्रतर्क्यस्वरूपवान् ।

अप्रगृह्यस्वरूपोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.४९॥

अरसस्युतरूपोऽस्मि अनुतापविवर्जितः ।

अनुस्यूतप्रकाशोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.५०॥

सर्वकर्मविहीनोऽहं सर्वभेदविवर्जितः ।

सर्वसन्देहहीनोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.५१॥

अहम्भावविहीनोऽस्मि विहीनोऽस्मीति मे न च ।

सर्वदा ब्रह्मरूपोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.५२॥

ब्रह्म ब्रह्मादिहीनोऽस्मि केशवत्वादि न क्वचित् ।

शङ्करादिविहीनोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ४.५३॥

तूष्णीमेवावभासोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ।

किञ्चिन्नास्ति परो नास्ति किञ्चिदस्मि परोऽस्मि च ॥ ४.५४॥

न शरीरप्रकाशोऽस्मि जगद्भासकरो न च ।

चिद्घनोऽस्मि चिदंशोऽस्मि सत्स्वरूपोऽस्मि सर्वदा ॥ ४.५५॥

मुदा मुदितरूपोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ।

न बालोऽस्मि न वृद्धोऽस्मि न युवाऽस्मि परात्परः ॥ ४.५६॥

      न च नानास्वरूपोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ।

इमं स्वानुभवं प्रोक्तं सर्वोपनिषदां परं रसम् ॥ ४.५७॥

      यो वा को वा श‍ृणोतीदं ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ ४.५८॥

न स्थूलोऽप्यनणुर्न तेजमरुतामाकाशनीरक्षमा

      भूतान्तर्गतकोशकाशहृदयाद्याकाशमात्राक्रमैः ।

उद्ग्रन्थश्रुतिशास्त्रसूत्रकरणैः किञ्चिज्ज्ञ सर्वज्ञता

      बुद्ध्या मोहितमायया श्रुतिशतैर्भो जानते शङ्करम् ॥ ४.५९॥

॥ इति श्री शिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादो

           नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥

५. शिवेन कुमारोपदेशवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः

निदाघः -

एवं स्थिते ऋभो को वै ब्रह्मभावाय कल्पते ।

तन्मे वद विशेषेण ज्ञानं शङ्करवाक्यजम् ॥ ५.१॥

ऋभुः -

त्वमेव ब्रह्म एवासि त्वमेव परमो गुरुः ।

त्वमेवाकाशरूपोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२॥

त्वमेव सर्वभावोऽसि त्वमेवार्थस्त्वमव्ययः ।

त्वं सर्वहीनस्त्वं साक्षी साक्षिहीनोऽसि सर्वदा ॥ ५.३॥

      कालस्त्वं सर्वहीनस्त्वं साक्षिहीनोऽसि सर्वदा ।

कालहीनोऽसि कालोऽसि सदा ब्रह्मासि चिद्घनः ।

      सर्वतत्त्वस्वरूपोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.४॥

सत्योऽसि सिद्धोऽसि सनातनोऽसि मुक्तोऽसि मोक्षोऽसि सदाऽमृतोऽसि ।

देवोऽसि शान्तोऽसि निरामयोऽसि ब्रह्मासि पूर्णोऽसि परावरोऽसि ॥ ५.५॥

समोऽसि सच्चासि सनातनोऽसि सत्यादिवाक्यैः प्रतिपादितोऽसि ।

सर्वाङ्गहीनोऽसि सदास्थितोऽसि ब्रह्मासि

                   पूर्णोऽसि परावरोऽसि (परापरोऽसि) ॥ ५.६॥

सर्वप्रपञ्चभ्रमवर्जितोऽसि सर्वेषु भूतेषु सदोदितोऽसि ।

सर्वत्र सङ्कल्पविवर्जितोऽसि ब्रह्मासि पूर्णोऽसि परावरोऽसि ॥ ५.७॥

सर्वत्र सन्तोषसुखासनोऽसि सर्वत्र विद्वेषविवर्जितोऽसि ।

सर्वत्र कार्यादिविवर्जितोऽसि ब्रह्मासि पूर्णोऽसि परावरोऽसि ॥ ५.८॥

चिदाकारस्वरूपोऽसि चिन्मात्रोऽसि निरङ्कुशः ।

आत्मन्येवावस्थितोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.९॥

आनन्दोऽसि परोऽसि त्वं सर्वशून्योऽसि निर्गुणः ।

एक एवाद्वितीयोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१०॥

चिद्घनानन्दरूपोऽसि चिदानन्दोऽसि सर्वदा ।

परिपूर्णस्वरूपोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.११॥

तदसि त्वमसि ज्ञोऽसि सोऽसि जानासि वीक्ष्यसि ।

चिदसि ब्रह्मभूतोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१२॥

अमृतोऽसि विभुश्चासि देवोऽसि त्वं महानसि ।

चञ्चलोष्ठकलङ्कोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१३॥

सर्वोऽसि सर्वहीनोऽसि शान्तोऽसि परमो ह्यसि ।

कारणं त्वं प्रशान्तोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१४॥

सत्तामात्रस्वरूपोऽसि सत्तासामान्यको ह्यसि ।

नित्यशुद्धस्वरूपोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१५॥

      ईषण्मात्रविहीनोऽसि अणुमात्रविवर्जितः ।

अस्तित्ववर्जितोऽसि त्वं नास्तित्वादिविवर्जितः ॥ ५.१६॥

      योऽसि सोऽसि महान्तोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१७॥

लक्ष्यलक्षणहीनोऽसि चिन्मात्रोऽसि निरामयः ।

अखण्डैकरसो नित्यं त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१८॥

सर्वाधारस्वरूपोऽसि सर्वतेजः स्वरूपकः ।

सर्वार्थभेदहीनोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.१९॥

ब्रह्मैव भेदशून्योऽसि विप्लुत्यादिविवर्जितः ।

शिवोऽसि भेदहीनोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२०॥

प्रज्ञानवाक्यहीनोऽसि स्वस्वरूपं प्रपश्यसि ।

स्वस्वरूपस्थितोऽसि त्वं त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२१॥

स्वस्वरूपावशेषोऽसि स्वस्वरूपो मतो ह्यसि ।

स्वानन्दसिन्धुमग्नोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२२॥

स्वात्मराज्ये त्वमेवासि स्वयमात्मानमो (स्वयमत्मतमो) ह्यसि ।

स्वयं पूर्णस्वरूपोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२३॥

स्वस्मिन्सुखे स्वयञ्चासि स्वस्मात्किञ्चिन्न पश्यसि ।

स्वात्मन्याकाशवद्भासि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२४॥

स्वस्वरूपान्न चलसि स्वस्वरूपान्न पश्यसि ।

स्वस्वरूपामृतोऽसि त्वं त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२५॥

स्वस्वरूपेण भासि त्वं स्वस्वरूपेण जृम्भसि ।

स्वस्वरूपादनन्योऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२६॥

स्वयं स्वयं सदाऽसि त्वं स्वयं सर्वत्र पश्यसि ।

स्वस्मिन्स्वयं स्वयं भुङ्क्षे त्वं ब्रह्मासि न संशयः ॥ ५.२७॥

सूतः -

तदा निधाघवचसा तुष्टो ऋभुरुवाच तम् ।

शिवप्रेमरसे पात्रं तं वीक्ष्याब्जजनन्दनः ॥ ५.२८॥

ऋभुः -

कैलासे शङ्करः पुत्रं कदाचिदुपदिष्टवान् ।

तदेव ते प्रवक्ष्यामि सावधानमनाः श‍ृणु ॥ ५.२९॥

अयं प्रपञ्चो नास्त्येव नोत्पन्नो न स्वतः क्वचित् ।

चित्रप्रपञ्च इत्याहुर्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३०॥

न प्रपञ्चो न चित्तादि नाहङ्कारो न जीवकः ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३१॥

मायकार्यादिकं नास्ति मायाकार्यभयन्नहि ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३२॥

कर्ता नास्ति क्रिया नास्ति करणं नास्ति पुत्रक ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३३॥

एकं नास्ति द्वयं नास्ति मन्त्रतन्त्रादिकञ्च न ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३४॥

श्रवणं मननं नास्ति निदिध्यासनविभ्रमः ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३५॥

समाधिद्विविधं नास्ति मातृमानादि नास्ति हि ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३६॥

अज्ञानं चापि नास्त्येव अविवेककथा न च ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३७॥

अनुबन्धचतुष्कञ्च सम्बन्धत्रयमेव न ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३८॥

भूतं भविष्यन्न क्वापि वर्तमानं न वै क्वचित् ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.३९॥

गङ्गा गया तथा सेतुव्रतं वा नान्यदस्ति हि ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.४०॥

न भूमिर्न जलं वह्निर्न वायुर्न च खं क्वचित् ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.४१॥

नैव देवा न दिक्पाला न पिता न गुरुः क्वचित् ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वदा ॥ ५.४२॥

न दूरं नान्तिकं नान्तं न मध्यं न क्वचित् स्थितिः ।

नाद्वैतद्वैतसत्यत्वमसत्यं वा इदं न च ॥ ५.४३॥

न मोक्षोऽस्ति न बन्धोऽस्ति न वार्तावसरोऽस्ति हि ।

क्वचिद्वा किञ्चिदेवं वा सदसद्वा सुखानि च ॥ ५.४४॥

द्वन्द्वं वा तीर्थधर्मादि आत्मानात्मेति न क्वचित् ।

न वृद्धिर्नोदयो मृत्युर्न गमागमविभ्रमः ॥ ५.४५॥

इह नास्ति परं नास्ति न गुरुर्न च शिष्यकः ।

सदसन्नास्ति भूर्नास्ति कार्यं नास्ति कृतं च न ॥ ५.४६॥

जातिर्नास्ति गतिर्नास्ति वर्णो नास्ति न लौकिकम् ।

शमादिषट्कं नास्त्येव नियमो वा यमोऽपि वा ॥ ५.४७॥

सर्वं मिथ्येति नास्त्येव ब्रह्म इत्येव नास्ति हि ।

चिदित्येव हि नास्त्येव चिदहं भाषणं न हि ॥ ५.४८॥

अहमित्येव नास्त्येव नित्योऽस्मीति च न क्वचित् ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नास्ति नास्त्येव सर्वथा ॥ ५.४९॥

वाचा यदुच्यते किञ्चिन्मनसा मनुते च यत् ।

बुद्ध्या निश्चीयते यच्च चित्तेन ज्ञायते हि यत् ॥ ५.५०॥

योगेन युज्यते यच्च इन्द्रियाद्यैश्च यत्कृतम् ।

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिञ्च स्वप्नं वा न तुरीयकम् ॥ ५.५१॥

सर्वं नास्तीति विज्ञेयं यदुपाधिविनिश्चितम् ।

स्नानाच्छुद्धिर्न हि क्वापि ध्यानाच्शुद्धिर्न हि क्वचित् ॥ ५.५२॥

गुणत्रयं नास्ति किञ्चिद्गुणत्रयमथापि वा ।

एकद्वित्वपदं नास्ति न बहुभ्रमविभ्रमः ॥ ५.५३॥

      भ्रान्त्यभ्रान्ति च नास्त्येव किञ्चिन्नास्तीति निश्चिनु ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्न किञ्चिदवशिष्यते ॥ ५.५४॥

      इदं श‍ृणोति यः सम्यक्स ब्रह्म भवति स्वयम् ॥ ५.५५॥

- -

ईश्वरः -

वाराश्यम्बुनि बुद्बुदा इव घनानन्दाम्बुधावप्युमा-

      कान्तेऽनन्तजगद्गतं सुरनरं जातं च तिर्यङ् मुहुः ।

भूतं चापि भविष्यति प्रतिभवं मायामयं चोर्मिजं

      सम्यङ् मामनुपश्यतामनुभवैर्नास्त्येव तेषां भवः ॥ ५.५६॥

हरं विज्ञातारं निखिलतनुकार्येषु करणं

      न जानन्ते मोहाद्यमितकरणा अप्यतितराम् ।

उमानाथाकारं हृदयदहरान्तर्गतसरा-

      पयोजाते भास्वद्भवभुजगनाशाण्डजवरम् ॥ ५.५७॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      शिवेन कुमारोपदेशवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥

६. प्रपञ्चस्य सच्चिन्मयत्वकथनं नाम षष्ठोऽध्यायः

ईश्वरः -

व्रतानि मिथ्या भुवनानि मिथ्या

      भावादि मिथ्या भवनानि मिथ्या ।

भयं च मिथ्या भरणादि मिथ्या

      भुक्तं च मिथ्या बहुबन्धमिथ्या ॥ ६.१॥

वेदाश्च मिथ्या वचनानि मिथ्या

      वाक्यानि मिथ्या विविधानि मिथ्या ।

वित्तानि (विज्ञान) मिथ्या वियदादि मिथ्या

      विधुश्च मिथ्या विषयादि मिथ्या ॥ ६.२॥

गुरुश्च मिथ्या गुणदोषमिथ्या

      गुह्यं च मिथ्या गणना च मिथ्या ।

गतिश्च मिथ्या गमनं च मिथ्या

      सर्वं च मिथ्या गदितं च मिथ्या ॥ ६.३॥

वेदशास्त्रपुराणं च कार्यं कारणमीश्वरः ।

लोको भूतं जनं चैव सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.४॥

बन्धो मोक्षः सुखं दुःखं ध्यानं चित्तं सुरासुराः ।

गौणं मुख्यं परं चान्यत्सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.५॥

वाचा वदति यत्किञ्चित्सर्वं मिथ्या न संशयः ।

सङ्कल्पात्कल्प्यते यद्यन्मनसा चिन्त्यते च यत् ॥ ६.६॥

बुद्ध्या निश्चीयते किञ्चिच्चित्तेन नीयते क्वचित् ।

प्रपञ्चे पञ्चते यद्यत्सर्वं मिथ्येति निश्चयः ॥ ६.७॥

श्रोत्रेण श्रूयते यद्यन्नेत्रेण च निरीक्ष्यते ।

नेत्रं श्रोत्रं गात्रमेव सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.८॥

इदमित्येव निर्दिष्टमिदमित्येव कल्पितम् ।

यद्यद्वस्तु परिज्ञातं सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.९॥

कोऽहं किन्तदिदं सोऽहं अन्यो वाचयते नहि ।

यद्यत्सम्भाव्यते लोके सर्वं मिथ्येति निश्चयः ॥ ६.१०॥

सर्वाभ्यास्यं सर्वगोप्यं सर्वकारणविभ्रमः ।

सर्वभूतेति वार्ता च मिथ्येति च विनिश्चयः ॥ ६.११॥

सर्वभेदप्रभेदो वा सर्वसङ्कल्पविभ्रमः ।

सर्वदोषप्रभेदश्च सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.१२॥

रक्षको विष्णुरित्यादि ब्रह्मसृष्टेस्तु कारणम् ।

संहारे शिव इत्येवं सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.१३॥

स्नानं जपस्तपो होमः स्वाध्यायो देवपूजनम् ।

मन्त्रो गोत्रं च सत्सङ्गः सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.१४॥

सर्वं मिथ्या जगन्मिथ्या भूतं भव्यं भवत्तथा ।

नास्ति नास्ति विभावेन सर्वं मिथ्या न संशयः ॥ ६.१५॥

चित्तभेदो जगद्भेदः अविद्यायाश्च सम्भवः ।

अनेककोटिब्रह्माण्डाः सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.१६॥

लोकत्रयेषु सद्भावो गुणदोषादिजृम्भणम् ।

सर्वदेशिकवार्तोक्तिः सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.१७॥

उत्कृष्टं च निकृष्टं च उत्तमं मध्यमं च तत् ।

ॐकारं चाप्यकारञ्च सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.१८॥

यद्यज्जगति दृश्येत यद्यज्जगति वीक्ष्यते ।

यद्यज्जगति वर्तेत सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.१९॥

येन केनाक्षरेणोक्तं येन केनापि सङ्गतम् ।

येन केनापि नीतं तत्सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.२०॥

येन केनापि गदितं येन केनापि मोदितम् ।

येन केनापि च प्रोक्तं सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.२१॥

येन केनापि यद्दत्तं येन केनापि यत्कृतम् ।

यत्र कुत्र जलस्नानं सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ ६.२२॥

यत्र यत्र शुभं कर्म यत्र यत्र च दुष्कृतम् ।

यद्यत्करोषि सत्येन सर्वं मिथ्येति निश्चिनु ॥ ६.२३॥

इदं सर्वमहं सर्वं सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ।

यत्किञ्चित्प्रतिभातं च सर्वं मिथ्येति निश्चिनु ॥ ६.२४॥

ऋभुः -

पुनर्वक्ष्ये रहस्यानां रहस्यं परमाद्भुतम् ।

शङ्करेण कुमाराय प्रोक्तं कैलास पर्वते ॥ ६.२५॥

तन्मात्रं सर्वचिन्मात्रमखण्डैकरसं सदा ।

एकवर्जितचिन्मात्रं सर्वं चिन्मयमेव हि ॥ ६.२६॥

इदं च सर्वं चिन्मात्रं सर्वं चिन्मयमेव हि ।

आत्माभासं च चिन्मात्रं सर्वं

      चिन्मयमेव हि (चिन्मात्रान्नास्ति किञ्चन) ॥ ६.२७॥

सर्वलोकं च चिन्मात्रं सर्वं चिन्मयमेव हि ।

त्वत्ता मत्ता च चिन्मात्रं चिन्मात्रान्नास्ति किञ्चन ॥ ६.२८॥

आकाशो भूर्जलं वायुरग्निर्ब्रह्मा हरिः शिवः ।

यत्किञ्चिदन्यत्किञ्चिच्च सर्वं चिन्मयमेव हि ॥ ६.२९॥

अखण्डैकरसं सर्वं यद्यच्चिन्मात्रमेव हि ।

भूतं भव्यं च चिन्मात्रं सर्वं चिन्मयमेव हि ॥ ६.३०॥

द्रव्यं कालश्च चिन्मात्रं ज्ञानं चिन्मयमेव च ।

ज्ञेयं ज्ञानं च चिन्मात्रं सर्वं चिन्मयमेव हि ॥ ६.३१॥

सम्भाषणं च चिन्मात्रं वाक्च चिन्मात्रमेव हि ।

असच्च सच्च चिन्मात्रं सर्वं चिन्मयमेव हि ॥ ६.३२॥

आदिरन्तं च चिन्मात्रं अस्ति चेच्चिन्मयं सदा ।

ब्रह्मा यद्यपि चिन्मात्रं विष्णुश्चिन्मात्रमेव हि ॥ ६.३३॥

रुद्रोऽपि देवाश्चिन्मात्रं अस्ति नरतिर्यक्सुरासुरम् ।

गुरुशिष्यादि सन्मात्रं ज्ञानं चिन्मात्रमेव हि ॥ ६.३४॥

दृग्दृश्यं चापि चिन्मात्रं ज्ञाता ज्ञेयं ध्रुवाध्रुवम् ।

सर्वाश्चर्यं च चिन्मात्रं देहं चिन्मात्रमेव हि ॥ ६.३५॥

लिङ्गं चापि च चिन्मात्रं कारणं कार्यमेव च ।

मूर्तामूर्तं च चिन्मात्रं पापपुण्यमथापि च ॥ ६.३६॥

द्वैताद्वैतं च चिन्मात्रं वेदवेदान्तमेव च ।

दिशोऽपि विदिशश्चैव चिन्मात्रं तस्य पालकाः ॥ ६.३७॥

चिन्मात्रं व्यवहारादि भूतं भव्यं भवत्तथा ।

चिन्मात्रं नामरूपं च भूतानि भुवनानि च ॥ ६.३८॥

चिन्मात्रं प्राण एवेह चिन्मात्रं सर्वमिन्द्रियम् ।

चिन्मात्रं पञ्चकोशादि चिन्मात्रानन्दमुच्यते ॥ ६.३९॥

नित्यानित्यं च चिन्मात्रं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ।

चिन्मात्रं नास्ति नित्यं च चिन्मात्रं नास्ति सत्यकम् ॥ ६.४०॥

चिन्मात्रमपि वैराग्यं चिन्मात्रकमिदं किल ।

आधारादि हि चिन्मात्रं आधेयं च मुनीश्वर ॥ ६.४१॥

यच्च यावच्च चिन्मात्रं यच्च यावच्च दृश्यते ।

यच्च यावच्च दूरस्थं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ॥ ६.४२॥

यच्च यावच्च भूतानि यच्च यावच्च वक्ष्यते ।

यच्च यावच्च वेदोक्तं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ॥ ६.४३॥

चिन्मात्रं नास्ति बन्धं च चिन्मात्रं नास्ति मोक्षकम् ।

चिन्मात्रमेव सन्मात्रं सत्यं सत्यं शिवं स्पृशे ॥ ६.४४॥

सर्वं वेदत्रयप्रोक्तं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ।

- -

(ऋभु)ः -

शिवप्रोक्तं कुमाराय तदेतत्कथितं त्वयि ।

यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ ६.४५॥

सूतः -

ईशावास्यादिमन्त्रैर्वरगगनतनोः क्षेत्रवासार्थवादैः

      तल्लिङ्गागारमध्यस्थितसुमहदीशान लिङ्गेषु पूजा ।

अक्लेद्ये चाभिषेको ??? ??? ??? दिग्वाससे वासदानं

      नो गन्धघ्राणहीने रूपदृश्याद्विहीने गन्धपुष्पार्पणानि ॥ ६.४६॥

स्वभासे दीपदानं ??? सर्वभक्षे महेशे

नैवेद्यं नित्यतृप्ते सकलभुवनगे प्रक्रमो वा नमस्या ।

कुर्यां केनापि भावैर्मम निगमशिरोभाव एव प्रमाणम् ॥ ६.४७॥

अविच्छिन्नैश्छिन्नैः परिकरवरैः पूजनधिया

      भजन्त्यज्ञास्तद्ज्ञाः (तदज्ञाः) विधिविहितबुद्ध्यागतधियः ।

तथापीशं भावैर्भजति भजतामात्मपदवीं

      ददातीशो विश्वं भ्रमयति गतज्ञांश्च कुरुते ॥ ६.४८॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      प्रपञ्चस्य सच्चिन्मयत्वकथनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥

७. स्वात्मनिरूपणं नाम सप्तमोऽध्यायः

ऋभुः -

अत्यद्भुतं प्रवक्ष्यामि सर्वलोकेषु दुर्लभम् ।

वेदशास्त्रमहासारं दुर्लभं दुर्लभं सदा ॥ ७.१॥

अखण्डैकरसो मन्त्रमखण्डैकरसं फलम् ।

अखण्डैकरसो जीव अखण्डैकरसा क्रिया ॥ ७.२॥

अखण्डैकरसा भूमिरखण्डैकरसं जलम् ।

अखण्डैकरसो गन्ध अखण्डैकरसं वियत् ॥ ७.३॥

अखण्डैकरसं शास्त्रं अखण्डैकरसं श्रुतिः ।

अखण्डैकरसं ब्रह्म अखण्डैकरसं व्रतम् ॥ ७.४॥

अखण्डैकरसो विष्णुरखण्डैकरसः शिवः ।

अखण्डैकरसो ब्रह्मा अखण्डैकरसाः सुराः ॥ ७.५॥

अखण्डैकरसं सर्वमखण्डैकरसः स्वयम् ।

अखण्डैकरसश्चात्मा अखण्डैकरसो गुरुः ॥ ७.६॥

अखण्डैकरसं वाच्यमखण्डैकरसं महः ।

अखण्डैकरसं देह अखण्डैकरसं मनः ॥ ७.७॥

अखण्डैकरसं चित्तं अखण्डैकरसं सुखम् ।

अखण्डैकरसा विद्या अखण्डैकरसोऽव्ययः ॥ ७.८॥

अखण्डैकरसं नित्यमखण्डैकरसः परः ।

अखण्डैकरसात्किञ्चिदखण्डैकरसादहम् ॥ ७.९॥

अखण्डैकरसं वास्ति अखण्डैकरसं न हि ।

अखण्डैकरसादन्यतखण्डैकरसात्परः ॥ ७.१०॥

अखण्डैकरसात्स्थूलं अखण्डैकरसं जनः ।

अखण्डैकरसं सूक्ष्ममखण्डैकरसं द्वयम् ॥ ७.११॥

अखण्डैकरसं नास्ति अखण्डैकरसं बलम् ।

अखण्डैकरसाद्विष्णुरखण्डैकरसादणुः ॥ ७.१२॥

अखण्डैकरसं नास्ति अखण्डैकरसाद्भवान् ।

अखण्डैकरसो ह्येव अखण्डैकरसादितम् ॥ ७.१३॥

अखण्डितरसाज्ज्ञानं अखण्डितरसात्स्थितम् ।

अखण्डैकरसा लीला (लीना) अखण्डैकरसः पिता ॥ ७.१४॥

अखण्डैकरसा भक्ता अखण्डैकरसः पतिः ।

अखण्डैकरसा माता अखण्डैकरसो विराट् ॥ ७.१५॥

अखण्डैकरसं गात्रं अखण्डैकरसं शिरः ।

अखण्डैकरसं घ्राणं अखण्डैकरसं बहिः ॥ ७.१६॥

अखण्डैकरसं पूर्णमखण्डैकरसामृतम् ।

अखण्डैकरसं श्रोत्रमखण्डैकरसं गृहम् ॥ ७.१७॥

अखण्डैकरसं गोप्यमखण्डैकरसः शिवः ।

अखण्डैकरसं नाम अखण्डैकरसो रविः ॥ ७.१८॥

अखण्डैकरसः सोमः अखण्डैकरसो गुरुः ।

अखण्डैकरसः साक्षी अखण्डैकरसः सुहृत् ॥ ७.१९॥

अखण्डैकरसो बन्धुरखण्डैकरसोऽस्म्यहम् ।

अखण्डैकरसो राजा अखण्डैकरसं पुरम् ॥ ७.२०॥

अखण्डैकरसैश्वर्यं अखण्डैकरसं प्रभुः ।

अखण्डैकरसो मन्त्र अखण्डैकरसो जपः ॥ ७.२१॥

अखण्डैकरसं ध्यानमखण्डैकरसं पदम् ।

अखण्डैकरसं ग्राह्यमखण्डैकरसं महान् ॥ ७.२२॥

अखण्डैकरसं ज्योतिरखण्डैकरसं परम् ।

अखण्डैकरसं भोज्यमखण्डैकरसं हविः ॥ ७.२३॥

अखण्डैकरसो होमः अखण्डैकरसो जयः ।

अखण्डैकरसः स्वर्गः अखण्डैकरसः स्वयम् ॥ ७.२४॥

अखण्डैकरसाकारादन्यन्नास्ति नहि क्वचित् ।

श‍ृणु भूयो महाश्चर्यं नित्यानुभवसम्पदम् ॥ ७.२५॥

दुर्लभं दुर्लभं लोके सर्वलोकेषु दुर्लभम् ।

अहमस्मि परं चास्मि प्रभास्मि प्रभवोऽस्म्यहम् ॥ ७.२६॥

सर्वरूपगुरुश्चास्मि सर्वरूपोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ।

अहमेवास्मि शुद्धोऽस्मि ऋद्धोऽस्मि परमोऽस्म्यहम् ॥ ७.२७॥

अहमस्मि सदा ज्ञोऽस्मि सत्योऽस्मि विमलोऽस्म्यहम् ।

विज्ञानोऽस्मि विशेषोऽस्मि साम्योऽस्मि सकलोऽस्म्यहम् ॥ ७.२८॥

शुद्धोऽस्मि शोकहीनोऽस्मि चैतन्योऽस्मि समोऽस्म्यहम् ।

मानावमानहीनोऽस्मि निर्गुणोऽस्मि शिवोऽस्म्यहम् ॥ ७.२९॥

द्वैताद्वैतविहीनोऽस्मि द्वन्द्वहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ।

भावाभावविहीनोऽस्मि भाषाहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ॥ ७.३०॥

शून्याशून्यप्रभावोऽस्मि शोभनोऽस्मि मनोऽस्म्यहं (महोऽस्म्यहं) ।

तुल्यातुल्यविहीनोऽस्मि तुच्छभावोऽस्मि नास्म्यहम् ॥ ७.३१॥

सदा सर्वविहीनोऽस्मि सात्विकोऽस्मि सदास्म्यहम् ।

एकसङ्ख्याविहीनोऽस्मि द्विसङ्ख्या नास्ति नास्म्यहम् ॥ ७.३२॥

सदसद्भेदहीनोऽस्मि सङ्कल्परहितोऽस्म्यहम् ।

नानात्मभेदहीनोऽस्मि यत्किञ्चिन्नास्ति सोऽस्म्यहम् ॥ ७.३३॥

नाहमस्मि न चान्योऽस्मि देहादिरहितोऽस्म्यहम् ।

आश्रयाश्रयहीनोऽस्मि आधाररहितोऽस्म्यहम् ॥ ७.३४॥

बन्धमोक्षादिहीनोऽस्मि शुद्धब्रह्मादि सोऽस्म्यहम् ।

चित्तादिसर्वहीनोऽस्मि परमोऽस्मि परोऽस्म्यहम् ॥ ७.३५॥

सदा विचाररूपोऽस्मि निर्विचारोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ।

आकारादिस्वरूपोऽस्मि उकारोऽस्मि मुदोऽस्म्यहम् ॥ ७.३६॥

ध्यानाध्यानविहीनोऽस्मि ध्येयहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ।

पूर्णात्पूर्णोऽस्मि पूर्णोऽस्मि सर्वपूर्णोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ॥ ७.३७॥

सर्वातीतस्वरूपोऽस्मि परं ब्रह्मास्मि सोऽस्म्यहम् ।

लक्ष्यलक्षणहीनोऽस्मि लयहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ॥ ७.३८॥

मातृमानविहीनोऽस्मि मेयहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम् ।

अगत्सर्वं च द्रष्टास्मि नेत्रादिरहितोऽस्म्यहम् ॥ ७.३९॥

प्रवृद्धोऽस्मि प्रबुद्धोऽस्मि प्रसन्नोऽस्मि परोऽस्म्यहम् ।

सर्वेन्द्रियविहीनोऽस्मि सर्वकर्महितोऽस्म्यहम् ॥ ७.४०॥

सर्ववेदान्ततृप्तोऽस्मि सर्वदा सुलभोऽस्म्यहम् ।

मुदा मुदितशून्योऽस्मि सर्वमौनफलोऽस्म्यहम् ॥ ७.४१॥

नित्यचिन्मात्ररूपोऽस्मि सदसच्चिन्मयोऽस्म्यहम् ।

यत्किञ्चिदपि हीनोऽस्मि स्वल्पमप्यति नाहितम् ॥ ७.४२॥

हृदयग्रन्थिहीनोऽस्मि हृदयाद्व्यापकोऽस्म्यहम् ।

षड्विकारविहीनोऽस्मि षट्कोशरहितोऽस्म्यहम् ॥ ७.४३॥

अरिषड्वर्गमुक्तोऽस्मि अन्तरादन्तरोऽस्म्यहम् ।

देशकालविहीनोऽस्मि दिगम्बरमुखोऽस्म्यहम् ॥ ७.४४॥

नास्ति हास्ति विमुक्तोऽस्मि नकाररहितोऽस्म्यहम् ।

सर्वचिन्मात्ररूपोऽस्मि सच्चिदानन्दमस्म्यहम् ॥ ७.४५॥

अखण्डाकाररूपोऽस्मि अखण्डाकारमस्म्यहम् ।

प्रपञ्चचित्तरूपोऽस्मि प्रपञ्चरहितोऽस्म्यहम् ॥ ७.४६॥

सर्वप्रकाररूपोऽस्मि सद्भावावर्जितोऽस्म्यहम् ।

कालत्रयविहीनोऽस्मि कामादिरहितोऽस्म्यहम् ॥ ७.४७॥

कायकायिविमुक्तोऽस्मि निर्गुणप्रभवोऽस्म्यहम् ।

मुक्तिहीनोऽस्मि मुक्तोऽस्मि मोक्षहीनोऽस्म्यहं सदा ॥ ७.४८॥

सत्यासत्यविहीनोऽस्मि सदा सन्मात्रमस्म्यहम् ।

गन्तव्यदेशहीनोऽस्मि गमनारहितोऽस्म्यहम् ॥ ७.४९॥

सर्वदा स्मररूपोऽस्मि शान्तोऽस्मि सुहितोऽस्म्यहम् ।

एवं स्वानुभवं प्रोक्तं एतत्प्रकरणं महत् ॥ ७.५०॥

      यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ।

पिण्डाण्डसम्भवजगद्गतखण्डनोद्यद्वेतण्डशुण्डनिभपीवरबाहुदण्ड ।

      ब्रह्मोरुमुण्डकलिताण्डजवाहबाण कोदण्डभूधरधरं

                भजतामखण्डम् ॥ ७.५१॥

विश्वात्मन्यद्वितीये भगवति गिरिजानायके काशरूपे

      नीरूपे विश्वरूपे गतदुरितधियः प्राप्नुवन्त्यात्मभावम् ।

अन्ये भेदधियः श्रुतिप्रकथितैर्वर्णाश्रमोत्थश्रमैः

      तान्ताः शान्तिविवर्जिता विषयिणो दुःखं भजन्त्यन्वहम् ॥ ७.५२॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      स्वात्मनिरूपणं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥

८. प्रपञ्चशून्यत्व-सर्वनास्तित्वनिरूपणं नाम अष्टमोऽध्यायः

ऋभुः -

वक्ष्ये प्रपञ्चशून्यत्वं शशश‍ृङ्गेण सम्मितम् ।

दुर्लभं सर्वलोकेषु सावधानमनाः श‍ृणु ॥ ८.१॥

इदं प्रपञ्चं यत्किञ्चिद्यः श‍ृणोति च पश्यति ।

दृश्यरूपं च दृग्रूपं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२॥

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।

अहङ्कारश्च तेजश्च सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.३॥

नाश जन्म च सत्यं च लोकं भुवनमण्डलम् ।

पुण्यं पापं जयो मोहः सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.४॥

कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमोहौ रतिर्धृतिः ।

गुरुशिष्योपदेशादि सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.५॥

अहं त्वं जगदित्यादि आदिरन्तिममध्यमम् ।

भूतं भव्यं वर्तमानं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.६॥

स्थूलदेहं सूक्ष्मदेहं कारणं कार्यमप्ययम् ।

दृश्यं च दर्शनं किञ्चित्सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.७॥

भोक्ता भोज्यं भोगरूपं लक्ष्यलक्षणमद्वयम् ।

शमो विचारः सन्तोषः सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.८॥

यमं च नियमं चैव प्राणायामादिभाषणम् ।

गमनं चलनं चित्तं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.९॥

श्रोत्रं नेत्रं गात्रगोत्रं गुह्यं जाड्यं हरिः शिवः ।

आदिरन्तो मुमुक्षा च सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१०॥

ज्ञानेन्द्रियं च तन्मात्रं कर्मेन्द्रियगणं च यत् ।

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यादि सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.११॥

चतुर्विंशतितत्त्वं च साधनानां चतुष्टयम् ।

सजातीयं विजातीयं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१२॥

सर्वलोकं सर्वभूतं सर्वधर्मं सतत्वकम् ।

सर्वाविद्या सर्वविद्या सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१३॥

सर्ववर्णः सर्वजातिः सर्वक्षेत्रं च तीर्थकम् ।

सर्ववेदं सर्वशास्त्रं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१४॥

सर्वबन्धं सर्वमोक्षं सर्वविज्ञानमीश्वरः ।

सर्वकालं (सर्ववाक्यं) सर्वबोध (सर्वबोध्यं)

      सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१५॥

सर्वास्तित्वं सर्वकर्म सर्वसङ्गयुतिर्महान् ।

सर्वद्वैतमसद्भावं (सर्वद्वैतस्य सद्भावं)

      सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१६॥

सर्ववेदान्तसिद्धान्तः सर्वशास्त्रार्थनिर्णयः ।

सर्वजीवत्वसद्भावं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१७॥

यद्यत्संवेद्यते किञ्चिद्यद्यज्जगति दृश्यते ।

यद्यच्छृणोति गुरुणा सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१८॥

यद्यद्ध्यायति चित्ते च यद्यत्सङ्कल्प्यते क्वचित् ।

बुद्ध्या निश्चीयते यच्च सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.१९॥

यद्यद्वाचा व्याकरोति यद्वाचा चार्थभाषणम् ।

यद्यत्सर्वेन्द्रियैर्भाव्यं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२०॥

यद्यत्सन्त्यज्यते वस्तु यच्छृणोति च पश्यति ।

स्वकीयमन्यदीयं च सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२१॥

सत्यत्वेन च यद्भाति वस्तुत्वेन रसेन च ।

यद्यत्सङ्कल्प्यते चित्ते सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२२॥

यद्यदात्मेति निर्णीतं यद्यन्नित्यमितं वचः ।

यद्यद्विचार्यते चित्ते सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२३॥

      शिवः संहरते नित्यं विष्णुः पाति जगत्त्रयम् ।

(शिवो रक्षति मां नित्यं)

      स्रष्टा सृजति लोकान्वै सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२४॥

जीव इत्यपि यद्यस्ति भाषयत्यपि भाषणम् ।

संसार इति या वार्ता सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२५॥

यद्यदस्ति पुराणेषु यद्यद्वेदेषु निर्णयः ।

सर्वोपनिषदां भावं सर्वं शशविषाणवत् ॥ ८.२६॥

शशश‍ृङ्गवदेवेदमुक्तं प्रकरणं तव ।

यः श‍ृणोति रहस्यं वै ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ ८.२७॥

भूयः श‍ृणु निदाघ त्वं सर्वं ब्रह्मेति निश्चयम् ।

सुदुर्लभमिदं नॄणां देवानामपि सत्तम ॥ ८.२८॥

इदमित्यपि यद्रूपमहमित्यपि यत्पुनः ।

दृश्यते यत्तदेवेदं सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.२९॥

देहोऽयमिति सङ्कल्पस्तदेव भयमुच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३०॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पस्तदन्तःकरणं स्मृतम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३१॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पः स हि संसार उच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३२॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पस्तद्बन्धनमिहोच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३३॥

देहोऽहमिति यज्ज्ञानं तदेव नरकं स्मृतम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३४॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पो जगत्सर्वमितीर्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३५॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पो हृदयग्रन्थिरीरितः ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३६॥

देहत्रयेऽपि भावं यत्तद्देहज्ञानमुच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३७॥

देहोऽहमिति यद्भावं सदसद्भावमेव च ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३८॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पं (सङ्कल्पः) त्प्रपञ्चमिहोच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.३९॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पस्तदेवाज्ञानमुच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४०॥

देहोऽहमिति या बुद्धिर्मलिना वासनोच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४१॥

देहोऽहमिति या बुद्धिः सत्यं जीवः स एव सः ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४२॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पो महानरकमीरितम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४३॥

देहोऽहमिति या बुद्धिर्मन एवेति निश्चितम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४४॥

देहोऽहमिति या बुद्धिः परिच्छिन्नमितीर्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४५॥

देहोऽहमिति यज्ज्ञानं सर्वं शोक इतीरितम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४६॥

देहोऽहमिति यज्ज्ञानं संस्पर्शमिति कथ्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४७॥

देहोऽहमिति या बुद्धिस्तदेव मरणं स्मृतम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४८॥

देहोऽहमिति या बुद्धिस्तदेवाशोभनं स्मृतम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.४९॥

देहोऽहमिति या बुद्धिर्महापापमिति स्मृतम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.५०॥

देहोऽहमिति या बुद्धिः तुष्टा सैव हि चोच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.५१॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पः सर्वदोषमिति स्मृतम् ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.५२॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पस्तदेव मलमुच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.५३॥

देहोऽहमिति सङ्कल्पो महत्संशयमुच्यते ।

कालत्रयेऽपि तन्नास्ति सर्वं ब्रह्मेति केवलम् ॥ ८.५४॥

यत्किञ्चित्स्मरणं दुःखं यत्किञ्चित्स्मरणं जगत् ।

यत्किञ्चित्स्मरणं कामो यत्किञ्चित्स्मरणं मलम् ॥ ८.५५॥

यत्किञ्चित्स्मरणं पापं यत्किञ्चित्स्मरणं मनः ।

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं महारोगेति कथ्यते ॥ ८.५६॥

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं महामोहेति कथ्यते ।

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं तापत्रयमुदाहृतम् ॥ ८.५७॥

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं कामक्रोधं च कथ्यते ।

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं सम्बन्धो नेतरत्क्वचित् ॥ ८.५८॥

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं सर्वदुःखेति नेतरत् ।

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं जगत्सत्यत्वविभ्रमम् ॥ ८.५९॥

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं महादोषं च नेतरत् ।

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं कालत्रयमुदीरितम् ॥ ८.६०॥

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं नानारूपमुदीरितम् ।

यत्र यत्र च सङ्कल्पं तत्र तत्र महज्जगत् ॥ ८.६१॥

यत्र यत्र च सङ्कल्पं तदेवासत्यमेव हि ।

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं तज्जगन्नास्ति संशयः ॥ ८.६२॥

यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पं तत्सर्वं नेति निश्चयः ।

मन एव जगत्सर्वं मन एव महारिपुः ॥ ८.६३॥

मन एव हि संसारो मन एव जगत्त्रयम् ।

मन एव महादुःखं मन एव जरादिकम् ॥ ८.६४॥

मन एव हि कालं च मन एव मलं सदा ।

मन एव हि सङ्कल्पो मन एव हि जीवकः ॥ ८.६५॥

मन एवाशुचिर्नित्यं मन एवेन्द्रजालकम् ।

मन एव सदा मिथ्या मनो वन्ध्याकुमारवत् ॥ ८.६६॥

मन एव सदा नास्ति मन एव जडं सदा ।

मन एव हि चित्तं च मनोऽहङ्कारमेव च ॥ ८.६७॥

मन एव महद्बन्धं मनोऽन्तःकरणं क्वचित् ।

मन एव हि भूमिश्च मन एव हि तोयकम् ॥ ८.६८॥

मन एव हि तेजश्च मन एव मरुन्महान् ।

मन एव हि चाकाशो मन एव हि शब्दकः ॥ ८.६९॥

मन एव स्पर्शरूपं मन एव हि रूपकम् ।

मन एव रसाकारं मनो गन्धः प्रकीर्तितः ॥ ८.७०॥

अन्नकोशं मनोरूपं प्राणकोशं मनोमयम् ।

मनोकोशं मनोरूपं विज्ञानं च मनोमयः ॥ ८.७१॥

मन एवानन्दकोशं मनो जाग्रदवस्थितम् ।

मन एव हि स्वप्नञ्च मन एव सुषुप्तिकम् ॥ ८.७२॥

मन एव हि देवादि मन एव यमादयः ।

मन एव हि यत्किञ्चिन्मन एव मनोमयः ॥ ८.७३॥

मनोमयमिदं विश्वं मनोमयमिदं पुरम् ।

मनोमयमिदं भूतं मनोमयमिदं द्वयम् ॥ ८.७४॥

मनोमयमियं जातिर्मनोमयमयं गुणः ।

मनोमयमिदं दृश्यं मनोमयमिदं जडम् ॥ ८.७५॥

मनोमयमिदं यद्यन्मनो जीव इति स्थितम् ।

सङ्कल्पमात्रमज्ञानं भेदः सङ्कल्प एव हि ॥ ८.७६॥

सङ्कल्पमात्रं विज्ञानं द्वन्द्वं सङ्कल्प एव हि ।

सङ्कल्पमात्रकालं च देशं सङ्कल्पमेव हि ॥ ८.७७॥

सङ्कल्पमात्रो देहश्च प्राणः सङ्कल्पमात्रकः ।

सङ्कल्पमात्रं मननं सङ्कल्पं श्रवणं सदा ॥ ८.७८॥

सङ्कल्पमात्रं नरकं सङ्कल्पं स्वर्ग इत्यपि ।

सङ्कल्पमेव चिन्मात्रं सङ्कल्पं चात्मचिन्तनम् ॥ ८.७९॥

सङ्कल्पं वा मनाक्तत्त्वं ब्रह्मसङ्कल्पमेव हि ।

सङ्कल्प एव यत्किञ्चित्तन्नास्त्येव कदाचन ॥ ८.८०॥

नास्ति नास्त्येव सङ्कल्पं नास्ति नास्ति जगत्त्रयम् ।

नास्ति नास्ति गुरुर्नास्ति नास्ति शिष्योऽपि वस्तुतः ॥ ८.८१॥

नास्ति नास्ति शरीरं च नास्ति नास्ति मनः क्वचित् ।

नास्ति नास्त्येव किञ्चिद्वा नास्ति नास्त्यखिलं जगत् ॥ ८.८२॥

      नास्ति नास्त्येव भूतं वा सर्वं नास्ति न संशयः ।

``'' सर्वं नास्ति ``'' प्रकरणं मयोक्तं च निदाघ ते ।

      यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ ८.८३॥

वेदान्तैरपि चन्द्रशेखरपदाम्भोजानुरागादरा-

      दारोदारकुमारदारनिकरैः प्राणैर्वनैरुज्झितः ।

त्यागाद्यो मनसा सकृत्शिवपदध्यानेन यत्प्राप्यते

      तन्नैवाप्यति शब्दतर्कनिवहैः शान्तं मनस्तद्भवेत् ॥ ८.८४॥

अशेषदृश्योज्झितदृङ्मयानां सङ्कल्पवर्जेन सदास्थितानाम् ।

न जाग्रतः स्वप्नसुषुप्तिभावो न जीवनं नो मरणं च चित्रम् ॥ ८.८५॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      प्रपञ्चशून्यत्व-सर्वनास्तित्वनिरूपणं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥

९. अहम्ब्रह्मास्मिप्रकरणनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः

निदाघः-

कुत्र वा भवता स्नानं क्रियते नितरां गुरो ।

स्नानमन्त्रं स्नानकालं तर्पणं च वदस्व मे ॥ ९.१॥

ऋभुः -

आत्मस्नानं महास्नानं नित्यस्नानं न चान्यतः ।

इदमेव महास्नानं अहं ब्रह्मास्मि निश्चयः ॥ ९.२॥

परब्रह्मस्वरूपोऽहं परमानन्दमस्म्यहम् ।

इदमेव महास्नानं अहं ब्रह्मेति निश्चयः ॥ ९.३॥

केवलं ज्ञानरूपोऽहं केवलं परमोऽस्म्यहम् ।

केवलं शान्तरूपोऽहं केवलं निर्मलोऽस्म्यहम् ॥ ९.४॥

केवलं नित्यरूपोऽहं केवलं शाश्वतोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.५॥

केवलं सर्वरूपोऽहं अहन्त्यक्तोऽहमस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.६॥

सर्वहीनस्वरूपोऽहं चिदाकाशोऽहमस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.७॥

केवलं तुर्यरूपोऽस्मि तुर्यातीतोऽस्मि केवलम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.८॥

सदा चैतन्यरूपोऽस्मि सच्चिदानन्दमस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.९॥

केवलाकाररूपोऽस्मि शुद्धरूपोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१०॥

केवलं ज्ञानशुद्धोऽस्मि केवलोऽस्मि प्रियोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.११॥

केवलं निर्विकल्पोऽस्मि स्वस्वरूपोऽहमस्मि ह ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१२॥

सदा सत्सङ्गरूपोऽस्मि सर्वदा परमोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१३॥

सदा ह्येकस्वरूपोऽस्मि सदाऽनन्योऽस्म्यहं सुखम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१४॥

अपरिच्छिन्नरूपोऽहं अनन्तानन्दमस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१५॥

सत्यानन्दस्वरूपोऽहं चित्परानन्दमस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१६॥

अनन्तानन्दरूपोऽहमवाङ्मानसगोचरः ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१७॥

ब्रह्मानदस्वरूपोऽहं सत्यानन्दोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१८॥

आत्ममात्रस्वरूपोऽस्मि आत्मानन्दमयोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.१९॥

आत्मप्रकाशरूपोऽस्मि आत्मज्योतिरसोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२०॥

आदिमध्यान्तहीनोऽस्मि आकाशसदृशोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२१॥

नित्यसत्तास्वरूपोऽस्मि नित्यमुक्तोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२२॥

नित्यसम्पूर्णरूपोऽस्मि नित्यं निर्मनसोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२३॥

नित्यसत्तास्वरूपोऽस्मि नित्यमुक्तोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२४॥

नित्यशब्दस्वरूपोऽस्मि सर्वातीतोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२५॥

रूपातीतस्वरूपोऽस्मि व्योमरूपोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२६॥

भूतानन्दस्वरूपोऽस्मि भाषानन्दोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२७॥

सर्वाधिष्ठानरूपोऽस्मि सर्वदा चिद्घनोऽस्म्यहम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२८॥

देहभावविहीनोऽहं चित्तहीनोऽहमेव हि ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.२९॥

देहवृत्तिविहीनोऽहं मन्त्रैवाहमहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३०॥

सर्वदृश्यविहीनोऽस्मि दृश्यरूपोऽहमेव हि ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३१॥

सर्वदा पूर्णरूपोऽस्मि नित्यतृप्तोऽस्म्यहं सदा ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३२॥

इदं ब्रह्मैव सर्वस्य अहं चैतन्यमेव हि ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३३॥

अहमेवाहमेवास्मि नान्यत्किञ्चिच्च विद्यते ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३४॥

अहमेव महानात्मा अहमेव परायणम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३५॥

अहमेव महाशून्यमित्येवं मन्त्रमुत्तमम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३६॥

अहमेवान्यवद्भामि अहमेव शरीरवत् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३७॥

अहं च शिष्यवद्भामि अहं लोकत्रयादिवत् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३८॥

अहं कालत्रयातीतः अहं वेदैरुपासितः ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.३९॥

अहं शास्त्रेषु निर्णीत अहं चित्ते व्यवस्थितः ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.४०॥

मत्त्यक्तं नास्ति किञ्चिद्वा मत्त्यक्तं पृथिवी च या ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.४१॥

मयातिरिक्तं तोयं वा इत्येवं मन्त्रमुत्तमम् ।

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ॥ ९.४२॥

अहं ब्रह्मास्मि शुद्धोऽस्मि नित्यशुद्धोऽस्म्यहं सदा ।

निर्गुणोऽस्मि निरीहोऽस्मि इत्येवं मन्त्रमुत्तमम् ॥ ९.४३॥

हरिब्रह्मादिरूपोऽस्मि एतद्भेदोऽपि नास्म्यहम् ।

केवलं ब्रह्ममात्रोऽस्मि केवलोऽस्म्यजयोऽस्म्यहम् ॥ ९.४४॥

स्वयमेव स्वयम्भास्यं स्वयमेव हि नान्यतः ।

स्वयमेवात्मनि स्वस्थः इत्येवं मन्त्रमुत्तमम् ॥ ९.४५॥

स्वयमेव स्वयं भुङ्क्ष्व स्वयमेव स्वयं रमे ।

स्वयमेव स्वयञ्ज्योतिः स्वयमेव स्वयं रमे ॥ ९.४६॥

स्वस्यात्मनि स्वयं रंस्ये स्वात्मन्येवावलोकये ।

स्वात्मन्येव सुखेनासि (स्म)इत्येवं मन्त्रमुत्तमम् ॥ ९.४७॥

स्वचैतन्ये स्वयं स्थास्ये स्वात्मराज्ये सुखं रमे ।

स्वात्मसिंहासने तिष्ठे इत्येवं मन्त्रमुत्तमम् ॥ ९.४८॥

स्वात्ममन्त्रं सदा पश्यन्स्वात्मज्ञानं सदाऽभ्यसन् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः स्वात्मपापं विनाशयेत् ॥ ९.४९॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रो द्वैतदोषं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रो भेददुःखं विनाशयेत् ॥ ९.५०॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रश्चिन्तारोगं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रो बुद्धिव्याधिं विनाशयेत् ॥ ९.५१॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्र आधिव्याधिं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः सर्वलोकं विनाशयेत् ॥ ९.५२॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः कामदोषं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः क्रोधदोषं विनाशयेत् ॥ ९.५३॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रश्चिन्तादोषं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः सङ्कल्पं च विनाशयेत् ॥ ९.५४॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः इदं दुःखं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः अविवेकमलं दहेत् ॥ ९.५५॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः अज्ञानध्वंसमाचरेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः कोटिदोषं विनाशयेत् ॥ ९.५६॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः सर्वतन्त्रं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रो देहदोषं विनाशयेत् ॥ ९.५७॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः दृष्टादृष्टं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्र आत्मज्ञानप्रकाशकम् ॥ ९.५८॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्र आत्मलोकजयप्रदम् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्र असत्यादि विनाशकम् ॥ ९.५९॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः अन्यत्सर्वं विनाशयेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्र अप्रतर्क्यसुखप्रदम् ॥ ९.६०॥

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रः अनात्मज्ञानमाहरेत् ।

अहं ब्रह्मास्म्यहं मन्त्रो ज्ञानानन्दं प्रयच्छति ॥ ९.६१॥

सप्तकोटिमहामन्त्रा जन्मकोटिशतप्रदाः ।

सर्वमन्त्रान्समुत्सृज्य जपमेनं समभ्यसेत् ॥ ९.६२॥

सद्यो मोक्षमवाप्नोति नात्र सन्देहमस्ति मे ।

मन्त्रप्रकरणे प्रोक्तं रहस्यं वेदकोटिषु ॥ ९.६३॥

यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ।

नित्यानन्दमयः स एव परमानन्दोदयः शाश्वतो

      यस्मान्नान्यदतोऽन्यदार्तमखिलं तज्जं जगत्सर्वदः ।

यो वाचा मनसा तथेन्द्रियगणैर्देहोऽपि वेद्यो न चेदच्छेद्यो

      भववैद्य ईश इति या सा धीः परं मुक्तये ॥ ९.६४॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      अहम्ब्रह्मास्मिप्रकरणनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः ॥

१०. ब्रह्मतर्पणात्महोमाख्य प्रकरणद्वयवर्णनं नाम दशमोऽध्यायः

ऋभुः -

नित्यतर्पणमाचक्ष्ये निदाघ श‍ृणु मे वचः ।

वेदशास्त्रेषु सर्वेषु अत्यन्तं दुर्लभं नृणाम् ॥ १०.१॥

सदा प्रपञ्चं नास्त्येव इदमित्यपि नास्ति हि ।

ब्रह्ममात्रं सदापूर्णं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२॥

सरूपमात्रं ब्रह्मैव सच्चिदानन्दमप्यहम् ।

आनन्दघन एवाहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.३॥

सर्वदा सर्वशून्योऽहं सदात्मानन्दवानहम् ।

नित्यानित्यस्वरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.४॥

अहमेव चिदाकाश आत्माकाशोऽस्मि नित्यदा ।

आत्मनाऽऽत्मनि तृप्तोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.५॥

एकत्वसङ्ख्याहीनोऽस्मि अरूपोऽस्म्यहमद्वयः ।

नित्यशुद्धस्वरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.६॥

आकाशादपि सूक्ष्मोऽहं अत्यन्ताभावकोऽस्म्यहम् ।

सर्वप्रकाशरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.७॥

परब्रह्मस्वरूपोऽहं परावरसुखोऽस्म्यहम् ।

सत्रामात्रस्वरूपोऽहं दृग्दृश्यादिविवर्जितः ॥ १०.८॥

यत्किञ्चिदप्यहं नास्ति तूष्णीं तूष्णीमिहास्म्यहम् ।

शुद्धमोक्षस्वरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.९॥

सर्वानन्दस्वरूपोऽहं ज्ञानानन्दमहं सदा ।

विज्ञानमात्ररूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१०॥

ब्रह्ममात्रमिदं सर्वं नास्ति नान्यत्र ते शपे ।

तदेवाहं न सन्देहः इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.११॥

त्वमित्येतत्तदित्येतन्नास्ति नास्तीह किञ्चन ।

शुद्धचैतन्यमात्रोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१२॥

अत्यन्ताभावरूपोऽहमहमेव परात्परः ।

अहमेव सुखं नान्यदित्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१३॥

इदं हेममयं किञ्चिन्नास्ति नास्त्येव ते शपे ।

निर्गुणानन्दरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१४॥

साक्षिवस्तुविहीनत्वात् साक्षित्वं नास्ति मे सदा ।

केवलं ब्रह्मभावत्वादित्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१५॥

अहमेवाविशेषोऽहमहमेव हि नामकम् ।

अहमेव विमोहं वै इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१६॥

इन्द्रियाभावरूपोऽहं सर्वाभावस्वरूपकम् ।

बन्धमुक्तिविहीनोऽस्मि इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१७॥

सर्वानन्दस्वरूपोऽहं सर्वानन्दघनोऽस्म्यहम् ।

नित्यचैतन्यमात्रोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१८॥

वाचामगोचरश्चाहं वाङ्मनो नास्ति किञ्चन ।

चिदानन्दमयश्चाहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.१९॥

सर्वत्र पूर्णरूपोऽहं सर्वत्र सुखमस्म्यहम् ।

सर्वत्राचिन्त्यरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२०॥

सर्वत्र तृप्तिरूपोऽहं सर्वानन्दमयोऽस्म्यहम् ।

सर्वशून्यस्वरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२१॥

सर्वदा मत्स्वरूपोऽहं परमानन्दवानहम् ।

एक एवाहमेवाहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२२॥

मुक्तोऽहं मोक्षरूपोऽहं सर्वमौनपरोऽस्म्यहम् ।

सर्वनिर्वाणरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२३॥

सर्वदा सत्स्वरूपोऽहं सर्वदा तुर्यवानहम् ।

तुर्यातीतस्वरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२४॥

सत्यविज्ञानमात्रोऽहं सन्मात्रानन्दवानहम् ।

निर्विकल्पस्वरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२५॥

सर्वदा ह्यजरूपोऽहं निरीहोऽहं निरञ्जनः ।

ब्रह्मविज्ञानरूपोऽहं इत्येवं ब्रह्मतर्पणम् ॥ १०.२६॥

ब्रह्मतर्पणमेवोक्तं एतत्प्रकरणं मया ।

यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १०.२७॥

नित्यहोमं प्रवक्ष्यामि सर्ववेदेषु दुर्लभम् ।

सर्वशास्त्रार्थमद्वैतं सावधानमनाः श‍ृणु ॥ १०.२८॥

अहं ब्रह्मास्मि शुद्धोऽस्मि नित्योऽस्मि प्रभुरस्म्यहम् ।

ॐकारार्थस्वरूपोऽस्मि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.२९॥

परमात्मस्वरूपोऽस्मि परानन्दपरोऽस्म्यहम् ।

चिदानन्दस्वरूपोऽस्मि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३०॥

नित्यानन्दस्वरूपोऽस्मि निष्कलङ्कमयो ह्यहम् ।

चिदाकारस्वरूपोऽहं एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३१॥

न हि किञ्चित्स्वरूपोऽस्मि नाहमस्मि न सोऽस्म्यहम् ।

निर्व्यापारस्वरूपोऽस्मि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३२॥

निरंशोऽस्मि निराभासो न मनो नेन्द्रियोऽस्म्यहम् ।

न बुद्धिर्न विकल्पोऽहं एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३३॥

न देहादिस्वारूपोऽस्मि त्रयादिपरिवर्जितः ।

न जाग्रत्स्वप्नरूपोऽस्मि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३४॥

श्रवणं मननं नास्ति निदिध्यासनमेव हि ।

स्वगतं च न मे किञ्चिदेवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३५॥

      असत्यं हि मनःसत्ता असत्यं बुद्धिरूपकम् ।

अहङ्कारमसद्विद्धि कालत्रयमसत् सदा ॥ १०.३६॥

      गुणत्रयमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३७॥

श्रुतं सर्वमसद्विद्धि वेदं सर्वमसत्सदा ।

सर्वतत्त्वमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३८॥

नानारूपमसद्विद्धि नानावर्णमसत्सदा ।

नानाजातिमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.३९॥

शास्त्रज्ञानमसद्विद्धि वेदज्ञानं तपोऽप्यसत् ।

सर्वतीर्थमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४०॥

गुरुशिष्यमसद्विद्धि गुरोर्मन्त्रमसत्ततः ।

यद्दृश्यं तदसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४१॥

सर्वान्भोगानसद्विद्धि यच्चिन्त्यं तदसत्सदा ।

यद्दृश्यं तदसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४२॥

सर्वेन्द्रियमसद्विद्धि सर्वमन्त्रमसत्त्विति ।

सर्वप्राणानसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४३॥

जीवं देहमसद्विद्धि परे ब्रह्मणि नैव हि ।

मयि सर्वमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४४॥

दृष्टं श्रुतमसद्विद्धि ओतं प्रोतमसन्मयि ।

कार्याकार्यमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४५॥

दृष्टप्राप्तिमसद्विद्धि सन्तोषमसदेव हि ।

सर्वकर्माण्यसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४६॥

सर्वासर्वमसद्विद्धि पूर्णापूर्णमसत्परे ।

सुखं दुःखमसद्विद्धि एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.४७॥

यथाधर्ममसद्विद्धि पुण्यापुण्यमसत्सदा ।

लाभालाभमसद्विद्धि सदा (दानं) देहमसत्सदा ॥ १०.४८॥

सदा जयमसद्विद्धि सदा गर्वमसत्सदा ।

मनोमयमसद्विद्धि संशयं निश्चयं तथा ॥ १०.४९॥

शब्दं सर्वमसद्विद्धि स्पर्शं सर्वमसत्सदा ।

रूपं सर्वमसद्विद्धि रसं सर्वमसत्सदा ॥ १०.५०॥

गन्धं सर्वमसद्विद्धि ज्ञानं सर्वमसत्सदा ।

भूतं भव्यमसद्विद्धि असत्प्रकृतिरुच्यते ॥ १०.५१॥

असदेव सदा सर्वमसदेव भवोद्भवम् ।

असदेव गुणं सर्वं एवं होमं सुदुर्लभम् ॥ १०.५२॥

शशश‍ृङ्गवदेव त्वं शशश‍ृङ्गवदस्म्यहम् ।

शशश‍ृङ्गवदेवेदं शशश‍ृङ्गवदन्तरम् ॥ १०.५३॥

इत्येवमात्महोमाख्यमुक्तं प्रकरणं मया ।

यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १०.५४॥

स्कन्दः -

यस्मिन्सञ्च विचैति विश्वमखिलं द्योतन्ति सूर्येन्दवो

विद्युद्वह्निमरुद्गणाः सवरुणा भीता भजन्तीश्वरम् ।

भूतञ्चापि भवत्यदृश्यमखिलं शम्भोः सुखांशं जगत्

जातं चापि जनिष्यति प्रतिभवं देवासुरैर्निर्यपि (देवासुरैरीतितं) ।

तन्नेहास्ति न किञ्चिदत्र भगवद्ध्यानान्न किञ्चित्प्रियम् ॥ १०.५५॥

यः प्राणापानभेदैर्मननधिया धारणापञ्चकाद्यैः

      मध्ये विश्वजनस्य सन्नपि शिवो नो दृश्यते सूक्ष्मया ।

बुद्धयादध्यातयापि श्रुतिवचनशतैर्देशिकोक्त्यैकसूक्त्या

      योगैर्भक्तिसमन्वितैः शिवतरो दृश्यो न चान्यत्तथा ॥ १०.५६॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      ब्रह्मतर्पणात्महोमाख्य प्रकरणद्वयवर्णनं नाम दशमोऽध्यायः ॥

११. जीवन्मुक्तप्रकरणं नाम एकादशोऽध्यायः

ऋभुः -

ब्रह्मज्ञानं प्रवक्ष्यामि जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् ।

आत्ममात्रेण यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१॥

अहं ब्रह्मवदेवेदं (ब्रह्मवददेव) महमात्मा न संशयः ।

चैतन्यात्मेति यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२॥

चिदात्माहं परात्माहं निर्गुणोऽहं परात्परः ।

इत्येवं निश्चयो यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३॥

देहत्रयातिरिक्तोऽहं ब्रह्म चैतन्यमस्म्यहम् ।

ब्रह्माहमिति यस्यान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४॥

आनन्दघनरूपोऽस्मि परानन्दपरोऽस्म्यहम् ।

यश्चिदेवं परानन्दं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५॥

यस्य देहादिकं नास्ति यस्य ब्रह्मेति निश्चयः ।

परमानन्दपूर्णो यः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.६॥

यस्य किञ्चिदहं नास्ति चिन्मात्रेणावतिष्ठते ।

परानन्दो मुदानन्दः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.७॥

चैतन्यमात्रं यस्यान्तश्चिन्मात्रैकस्वरूपवान् ।

न स्मरत्यन्यकलनं (कललं) स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.८॥

सर्वत्र परिपूर्णात्मा सर्वत्र कलनात्मकः ।

सर्वत्र नित्यपूर्णात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.९॥

परमात्मपरा नित्यं परमात्मेति निश्चितः ।

आनन्दाकृतिरव्यक्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१०॥

शुद्धकैवल्यजीवात्मा सर्वसङ्गविवर्जितः ।

नित्यानन्दप्रसन्नात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.११॥

एकरूपः प्रशान्तात्मा अन्यचिन्ताविवर्जितः ।

किञ्चिदस्तित्वहीनो यः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१२॥

न मे चित्तं न मे बुद्धिर्नाहङ्कारो न चेन्द्रियः ।

केवलं ब्रह्ममात्रत्वात् स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१३॥

न मे दोषो न मे देहो ने मे प्राणो न मे क्वचित् ।

दृढनिश्चयवान्योऽन्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१४॥

न मे माया न मे कामो न मे क्रोधोऽपरोऽस्म्यहम् ।

न मे किञ्चिदिदं वाऽपि स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१५॥

न मे दोषो न मे लिङ्गं न मे बन्धः क्वचिज्जगत् ।

यस्तु नित्यं सदानन्दः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१६॥

न मे श्रोत्रं न मे नासा न मे चक्षुर्न मे मनः ।

न मे जिह्वेति यस्यान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१७॥

न मे देहो न मे लिङ्गं न मे कारणमेव च ।

न मे तुर्यमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१८॥

इदं सर्वं न मे किञ्चिदयं सर्वं न मे क्वचित् ।

ब्रह्ममात्रेण यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.१९॥

न मे किञ्चिन्न मे कश्चिन्न मे कश्चित्क्वचिज्जगत् ।

अहमेवेति यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२०॥

न मे कालो न मे देशो न मे वस्तु न मे स्थितिः ।

न मे स्नानं न मे प्रासः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२१॥

न मे तीर्थं न मे सेवा न मे देवो न मे स्थलम् ।

न क्वचिद्भेदहीनोऽयं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२२॥

न मे बन्धं न मे जन्म न मे ज्ञानं न मे पदम् ।

न मे वाक्यमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२३॥

न मे पुण्यं न मे पापं न मे कायं न मे शुभम् ।

न मे दृश्यमिति ज्ञानी स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२४॥

न मे शब्दो न मे स्पर्शो न मे रूपं न मे रसः ।

न मे जीव इति ज्ञात्वा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२५॥

न मे सर्वं न मे किञ्चिन्न मे जीवं न मे क्वचित् ।

न मे भावं न मे वस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२६॥

न मे मोक्ष्ये न मे द्वैतं न मे वेदो न मे विधिः ।

न मे दूरमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२७॥

न मे गुरुर्न मे शिष्यो न मे बोधो न मे परः ।

न मे श्रेष्ठं क्वचिद्वस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२८॥

न मे ब्रह्मा न मे विष्णुर्न मे रुद्रो न मे रविः ।

न मे कर्म क्वचिद्वस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.२९॥

न मे पृथ्वी न मे तोयं न मे तेजो न मे वियत् ।

न मे कार्यमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३०॥

न मे वार्ता न मे वाक्यं न मे गोत्रं न मे कुलम् ।

न मे विद्येति यः स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३१॥

न मे नादो न मे शब्दो न मे लक्ष्यं न मे भवः ।

न मे ध्यानमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३२॥

न मे शीतं न मे चोष्णं न मे मोहो न मे जपः ।

न मे सन्ध्येति यः स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३३॥

न मे जपो न मे मन्त्रो न मे होमो न मे निशा ।

न मे सर्वमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३४॥

न मे भयं न मे चान्नं न मे तृष्णा न मे क्षुधा ।

न मे चात्मेति यः स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३५॥

न मे पूर्वं न मे पश्चान्न मे चोर्ध्वं न मे दिशः ।

न चित्तमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३६॥

न मे वक्तव्यमल्पं वा न मे श्रोतव्यमण्वपि ।

न मे मन्तव्यमीषद्वा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३७॥

न मे भोक्तव्यमीषद्वा न मे ध्यातव्यमण्वपि ।

न मे स्मर्तव्यमेवायं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३८॥

न मे भोगो न मे रोगो न मे योगो न मे लयः ।

न मे सर्वमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.३९॥

न मेऽस्तित्वं न मे जातं न मे वृद्धं न मे क्षयः ।

अध्यारोपो न मे स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४०॥

अध्यारोप्यं न मे किञ्चिदपवादो न मे क्वचित् ।

न मे किञ्चिदहं यत्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४१॥

न मे शुद्धिर्न मे शुभ्रो न मे चैकं न मे बहु ।

न मे भूतं न मे कार्यं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४२॥

न मे कोऽहं न मे चेदं न मे नान्यं न मे स्वयम् ।

न मे कश्चिन्न मे स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४३॥

न मे मांसं न मे रक्तं न मे मेदो न मे शकृत् ।

न मे कृपा न मेऽस्तीति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४४॥

न मे सर्वं न मे शुक्लं न मे नीलं न मे पृथक् ।

न मे स्वस्थः स्वयं यो वा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४५॥

न मे तापं न मे लोभो न मे गौण न मे यशः ।

ने मे तत्त्वमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४६॥

न मे भ्रान्तिर्न मे ज्ञानं न मे गुह्यं न मे कुलम् ।

न मे किञ्चिदिति ध्यायन्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४७॥

न मे त्याज्यं न मे ग्राह्यं न मे हास्यं न मे लयः ।

न मे दैवमिति स्वस्थः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४८॥

न मे व्रतं न मे ग्लानिः न मे शोच्यं न मे सुखम् ।

न मे न्यूनं क्वचिद्वस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.४९॥

न मे ज्ञाता न मे ज्ञानं न मे ज्ञेयं न मे स्वयम् ।

न मे सर्वमिति ज्ञानी स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५०॥

न मे तुभ्यं न मे मह्यं न मे त्वत्तो न मे त्वहम् ।

न मे गुरुर्न मे यस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५१॥

न मे जडं न मे चैत्यं न मे ग्लानं न मे शुभम् ।

न मे न मेति यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५२॥

न मे गोत्रं न मे सूत्रं न मे पात्रं न मे कृपा ।

न मे किञ्चिदिति ध्यायी स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५३॥

न मे चात्मा न मे नात्मा न मे स्वर्गं न मे फलम् ।

न मे दूष्यं क्वचिद्वस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५४॥

न मेऽभ्यासो न मे विद्या न मे शान्तिर्न मे दमः ।

न मे पुरमिति ज्ञानी स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५५॥

न मे शल्यं न मे शङ्का न मे सुप्तिर्न मे मनः ।

न मे विकल्प इत्याप्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५६॥

न मे जरा न मे बाल्यं न मे यौवनमण्वपि ।

न मे मृतिर्न मे ध्वान्तं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५७॥

न मे लोकं न मे भोगं न मे सर्वमिति स्मृतः ।

न मे मौनमिति प्राप्तं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५८॥

अहं ब्रह्म ह्यहं ब्रह्म ह्यहं ब्रह्मेति निश्चयः ।

चिदहं चिदहं चेति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.५९॥

ब्रह्मैवाहं चिदेवाहं परैवाहं न संशयः ।

स्वयमेव स्वयं ज्योतिः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.६०॥

स्वयमेव स्वयं पश्येत्स्वयमेव स्वयं स्थितः ।

स्वात्मन्येव स्वयं भूतः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.६१॥

स्वात्मानन्दं स्वयं भुङ्क्ष्वे स्वात्मराज्ये स्वयं वसे ।

स्वात्मराज्ये स्वयं पश्ये स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.६२॥

स्वयमेवाहमेकाग्रः स्वयमेव स्वयं प्रभुः ।

स्वस्वरूपः स्वयं पश्ये स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ११.६३॥

जीवन्मुक्तिप्रकरणं सर्ववेदेषु दुर्लभम् ।

यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ ११.६४॥

ये वेदवादविधिकल्पितभेदबुद्ध्या

      पुण्याभिसन्धितधिया परिकर्शयन्तः ।

देहं स्वकीयमतिदुःखपरं पराभि-

      स्तेषां सुखाय न तु जातु तवेश पादात् ॥ ११.६५॥

कः सन्तरेत भवसागरमेतदुद्य-

      त्तरङ्गसदृशं जनिमृत्युरूपम् ।

ईशार्चनाविधिसुबोधितभेदहीन-

      ज्ञानोडुपेन प्रतरेद्भवभावयुक्तः ॥ ११.६६॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      जीवन्मुक्तप्रकरणं नाम एकादशोऽध्यायः ॥

१२. देहमुक्तिप्रकरणवर्णनं नाम द्वादशोऽध्यायः

ऋभुः -

देहमुक्तिप्रकरणं निदाघ श‍ृणु दुर्लभम् ।

त्यक्तात्यक्तं न स्मरति विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१॥

ब्रह्मरूपः प्रशान्तात्मा नान्यरूपः सदा सुखी ।

स्वस्थरूपो महामौनी विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२॥

सर्वात्मा सर्वभूतात्मा शान्तात्मा मुक्तिवर्जितः ।

एकात्मवर्जितः साक्षी विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३॥

लक्ष्यात्मा लालितात्माहं लीलात्मा स्वात्ममात्रकः ।

तूष्णीमात्मा स्वभावात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४॥

शुभ्रात्मा स्वयमात्माहं सर्वात्मा स्वात्ममात्रकः ।

अजात्मा चामृतात्मा हि विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५॥

आनन्दात्मा प्रियः स्वात्मा मोक्षात्मा कोऽपि निर्णयः ।

इत्येवमिति निध्यायी विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.६॥

ब्रह्मैवाहं चिदेवाहं एकं वापि न चिन्त्यते ।

चिन्मात्रेणैव यस्तिष्ठेद्विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.७॥

निश्चयं च परित्यज्य अहं ब्रह्मेति निश्चयः ।

आनन्दभूरिदेहस्तु विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.८॥

सर्वमस्तीति नास्तीति निश्चयं त्यज्य तिष्ठति ।

अहं ब्रह्मास्मि नान्योऽस्मि विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.९॥

किञ्चित्क्वचित्कदाचिच्च आत्मानं न स्मरत्यसौ ।

स्वस्वभावेन यस्तिष्ठेद्विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१०॥

अहमात्मा परो ह्यात्मा चिदात्माहं न चिन्त्यते ।

स्थास्यामीत्यपि यो युक्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.११॥

तूष्णीमेव स्थितस्तूष्णीं सर्वं तूष्णीं न किञ्चन ।

अहमर्थपरित्यक्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१२॥

परमात्मा गुणातीतः सर्वात्मापि न सम्मतः ।

सर्वभावान्महात्मा यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१३॥

कालभेदं देशभेदं वस्तुभेदं स्वभेदकम् ।

किञ्चिद्भेदं न यस्यास्ति विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१४॥

अहं त्वं तदिदं सोऽयं किञ्चिद्वापि न विद्यते ।

अत्यन्तसुखमात्रोऽहं विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१५॥

निर्गुणात्मा निरात्मा हि नित्यात्मा नित्यनिर्णयः ।

शून्यात्मा सूक्ष्मरूपो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१६॥

विश्वात्मा विश्वहीनात्मा कालात्मा कालहेतुकः ।

देवात्मा देवहीनो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१७॥

मात्रात्मा मेयहीनात्मा मूढात्माऽनात्मवर्जितः ।

केवलात्मा परात्मा च विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१८॥

सर्वत्र जडहीनात्मा सर्वेषामन्तरात्मकः ।

सर्वेषामिति यस्तूक्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.१९॥

सर्वसङ्कल्पहीनेति सच्चिदानन्दमात्रकः ।

स्थास्यामीति न यस्यान्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२०॥

सर्वं नास्ति तदस्तीति चिन्मात्रोऽस्तीति सर्वदा ।

प्रबुद्धो नास्ति यस्यान्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२१॥

केवलं परमात्मा यः केवलं ज्ञानविग्रहः ।

सत्तामात्रस्वरूपो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२२॥

जीवेश्वरेति चैत्येति वेदशास्त्रे त्वहं त्विति ।

ब्रह्मैवेति न यस्यान्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२३॥

ब्रह्मैव सर्वमेवाहं नान्यत्किञ्चिज्जगद्भवेत् ।

इत्येवं निश्चयो भावः विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२४॥

इदं चैतन्यमेवेति अहं चैतन्यमेव हि ।

इति निश्चयशून्यो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२५॥

चैतन्यमात्रः संसिद्धः स्वात्मारामः सुखासनः ।

सुखमात्रान्तरङ्गो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२६॥

अपरिच्छिन्नरूपात्मा अणोरणुविनिर्मलः ।

तुर्यातीतः परानन्दो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२७॥

नामापि नास्ति सर्वात्मा न रूपो न च नास्तिकः ।

परब्रह्मस्वरूपात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२८॥

तुर्यातीतः स्वतोऽतीतः अतोऽतीतः स सन्मयः ।

अशुभाशुभशान्तात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.२९॥

बन्धमुक्तिप्रशान्तात्मा सर्वात्मा चान्तरात्मकः ।

प्रपञ्चात्मा परो ह्यात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३०॥

सर्वत्र परिपूर्णात्मा सर्वदा च परात्परः ।

अन्तरात्मा ह्यनन्तात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३१॥

अबोधबोधहीनात्मा अजडो जडवर्जितः ।

अतत्त्वातत्त्वसर्वात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३२॥

असमाधिसमाध्यन्तः अलक्ष्यालक्ष्यवर्जितः ।

अभूतो भूत एवात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३३॥

चिन्मयात्मा चिदाकाशश्चिदानन्दश्चिदम्बरः ।

चिन्मात्ररूप एवात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३४॥

सच्चिदानन्दरूपात्मा सच्चिदानन्दविग्रहः ।

सच्चिदानन्दपूर्णात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३५॥

सदा ब्रह्ममयो नित्यं सदा स्वात्मनि निष्ठितः ।

सदाऽखण्डैकरूपात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३६॥

प्रज्ञानघन एवात्मा प्रज्ञानघनविग्रहः ।

नित्यज्ञानपरानन्दो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३७॥

यस्य देहः क्वचिन्नास्ति यस्य किञ्चित्स्मृतिश्च न ।

सदात्मा ह्यात्मनि स्वस्थो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३८॥

यस्य निर्वासनं चित्तं यस्य ब्रह्मात्मना स्थितिः ।

योगात्मा योगयुक्तात्मा विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.३९॥

चैतन्यमात्र एवेति त्यक्तं सर्वमतिर्न हि ।

गुणागुणविकारान्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४०॥

कालदेशादि नास्त्यन्तो न ग्राह्यो नास्मृतिः परः ।

निश्चयं च परित्यक्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४१॥

भूमानन्दापरानन्दो भोगानन्दविवर्जितः ।

साक्षी च साक्षिहीनश्च विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४२॥

सोऽपि कोऽपि न सो कोऽपि किञ्चित्किञ्चिन्न किञ्चन ।

आत्मानात्मा चिदात्मा च चिदचिच्चाहमेव च ॥ १२.४३॥

यस्य प्रपञ्चश्चानात्मा ब्रह्माकारमपीह न ।

स्वस्वरूपः स्वयञ्ज्योतिर्विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४४॥

वाचामगोचरानन्दः सर्वेन्द्रियविवर्जितः ।

अतीतातीतभावो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४५॥

चित्तवृत्तेरतीतो यश्चित्तवृत्तिर्न भासकः ।

सर्ववृत्तिविहीनो यो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४६॥

तस्मिन्काले विदेहो यो देहस्मरणवर्जितः ।

न स्थूलो न कृशो वापि विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४७॥

ईषण्मात्रस्थितो यो वै सदा सर्वविवर्जितः ।

ब्रह्ममात्रेण यस्तिष्ठेद्विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४८॥

परं ब्रह्म परानन्दः परमात्मा परात्परः ।

परैरदृष्टबाह्यान्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.४९॥

शुद्धवेदान्तसारोऽयं शुद्धसत्त्वात्मनि स्थितः ।

तद्भेदमपि यस्त्यक्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५०॥

ब्रह्मामृतरसास्वादो ब्रह्मामृतरसायनम् ।

ब्रह्मामृतरसे मग्नो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५१॥

ब्रह्मामृतरसाधारो ब्रह्मामृतरसः स्वयम् ।

ब्रह्मामृतरसे तृप्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५२॥

ब्रह्मानन्दपरानन्दो ब्रह्मानन्दरसप्रभः ।

ब्रह्मानन्दपरञ्ज्योतिर्विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५३॥

ब्रह्मानन्दरसानन्दो ब्रह्मामृतनिरन्तरम् ।

ब्रह्मानन्दः सदानन्दो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५४॥

ब्रह्मानन्दानुभावो यो ब्रह्मामृतशिवार्चनम् ।

ब्रह्मानन्दरसप्रीतो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५५॥

ब्रह्मानन्दरसोद्वाहो ब्रह्मामृतकुटुम्बकः ।

ब्रह्मानन्दजनैर्युक्तो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५६॥

ब्रह्मामृतवरे वासो ब्रह्मानन्दालये स्थितः ।

ब्रह्मामृतजपो यस्य विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५७॥

ब्रह्मानन्दशरीरान्तो ब्रह्मानन्देन्द्रियः क्वचित् ।

ब्रह्मामृतमयी विद्या विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५८॥

ब्रह्मानदमदोन्मत्तो ब्रह्मामृतरसम्भरः ।

ब्रह्मात्मनि सदा स्वस्थो विदेहान्मुक्त एव सः ॥ १२.५९॥

देहमुक्तिप्रकरणं सर्ववेदेषु दुर्लभम् ।

मयोक्तं ते महायोगिन्विदेहः श्रवणाद्भवेत् ॥ १२.६०॥

स्कन्दः -

अनाथ नाथ ते पदं भजाम्युमासनाथ सन्निशीथनाथ

मौलिसंस्फुटल्ललाटसङ्गजस्फुलिङ्गदग्धमन्मथं

प्रमथनाथ पाहि माम् ॥ १२.६१॥

विभूतिभूषगात्र ते त्रिनेत्रमित्रतामियात्

      मनःसरोरुहं क्षणं तथेक्षणेन मे सदा ।

प्रबन्धसंसृतिभ्रमद्भ्रमज्जनौघसन्ततौ

      न वेद वेदमौलिरप्यपास्तदुःखसन्ततिम् ॥ १२.६२॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      देहमुक्तिप्रकरणवर्णनं नाम द्वादशोऽध्यायः ॥

१३. सर्वमात्मप्रकरणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः

ऋभुः -

श‍ृणुष्व दुर्लभं लोके सारात्सारतरं परम् ।

आत्मरूपमिदं सर्वमात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१॥

सर्वमात्मास्ति परमा परमात्मा परात्मकः ।

नित्यानन्दस्वरूपात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२॥

पूर्णरूपो महानात्मा पूतात्मा शाश्वतात्मकः ।

निर्विकारस्वरूपात्मा निर्मलात्मा निरात्मकः ॥ १३.३॥

      शान्ताशान्तस्वरूपात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ।

जीवात्मा परमात्मा हि चित्ताचित्तात्मचिन्मयः ।

      एकात्मा एकरूपात्मा नैकात्मात्मविवर्जितः ॥ १३.४॥

मुक्तामुक्तस्वरूपात्मा मुक्तामुक्तविवर्जितः ।

मोक्षरूपस्वरूपात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५॥

द्वैताद्वैतस्वरूपात्मा द्वैताद्वैतविवर्जितः ।

सर्ववर्जितसर्वात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.६॥

मुदामुदस्वरूपात्मा मोक्षात्मा देवतात्मकः ।

सङ्कल्पहीनसारात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.७॥

निष्कलात्मा निर्मलात्मा बुद्ध्यात्मा पुरुषात्मकः ।

आनन्दात्मा ह्यजात्मा च ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.८॥

अगण्यात्मा गणात्मा च अमृतात्मामृतान्तरः ।

भूतभव्यभविष्यात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.९॥

अखिलात्माऽनुमन्यात्मा (मानात्मा) मानात्मा भावभावनः ।

तुर्यरूपप्रसन्नात्मा आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१०॥

नित्यं प्रत्यक्षरूपात्मा नित्यप्रत्यक्षनिर्णयः ।

अन्यहीनस्वभावात्मा आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.११॥

असद्धीनस्वभावात्मा अन्यहीनः स्वयं प्रभुः ।

विद्याविद्यान्यशुद्धात्मा मानामानविहीनकः ॥ १३.१२॥

नित्यानित्यविहीनात्मा इहामुत्रफलान्तरः ।

शमादिषट्कशून्यात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१३॥

मुमुक्षुत्वं च हीनात्मा शब्दात्मा दमनात्मकः ।

नित्योपरतरूपात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१४॥

सर्वकालतितिक्षात्मा समाधानात्मनि स्थितः ।

शुद्धात्मा स्वात्मनि स्वात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१५॥

अन्नकोशविहीनात्मा प्राणकोशविवर्जितः ।

मनःकोशविहीनात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१६॥

विज्ञानकोशहीनात्मा आनन्दादिविवर्जितः ।

पञ्चकोशविहीनात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१७॥

निर्विकल्पस्वरूपात्मा सविकल्पविवर्जितः ।

शब्दानुविद्धहीनात्मा (शब्दानुविध्यहीनात्मा)

      ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१८॥

स्थूलदेहविहीनात्मा सूक्ष्मदेहविवर्जितः ।

कारणादिविहीनात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.१९॥

दृश्यानुविद्धशून्यात्मा ह्यादिमध्यान्तवर्जितः ।

शान्ता समाधिशून्यात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२०॥

प्रज्ञानवाक्यहीनात्मा अहं ब्रह्मास्मिवर्जितः ।

तत्त्वमस्यादिवाक्यात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२१॥

अयमात्मेत्यभावात्मा सर्वात्मा वाक्यवर्जितः ।

ओङ्कारात्मा गुणात्मा च ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२२॥

जाग्रद्धीनस्वरूपात्मा स्वप्नावस्थाविवर्जितः ।

आनन्दरूपपूर्णात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२३॥

भूतात्मा च भविष्यात्मा ह्यक्षरात्मा चिदात्मकः ।

अनादिमध्यरूपात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२४॥

सर्वसङ्कल्पहीनात्मा स्वच्छचिन्मात्रमक्षयः ।

ज्ञातृज्ञेयादिहीनात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२५॥

एकात्मा एकहीनात्मा द्वैताद्वैतविवर्जितः ।

स्वयमात्मा स्वभावात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२६॥

तुर्यात्मा नित्यमात्मा च यत्किञ्चिदिदमात्मकः ।

भानात्मा (मानात्मा) मानहीनात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२७॥

वाचावधिरनेकात्मा वाच्यानन्दात्मनन्दकः ।

सर्वहीनात्मसर्वात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२८॥

आत्मानमेव वीक्षस्व आत्मानं भावय स्वकम् ।

स्वस्वात्मानं स्वयं भुङ्क्ष्व ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.२९॥

स्वात्मानमेव सन्तुष्य आत्मानं स्वयमेव हि ।

स्वस्वात्मानं स्वयं पश्येत्स्वमात्मानं स्वयं श्रुतम् ॥ १३.३०॥

स्वमात्मनि स्वयं तृप्तः स्वमात्मानं स्वयम्भरः ।

स्वमात्मानं स्वयं भस्म ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३१॥

स्वमात्मानं स्वयं मोदं स्वमात्मानं स्वयं प्रियम् ।

स्वमात्मानमेव मन्तव्यं ह्यात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३२॥

आत्मानमेव श्रोतव्यं आत्मानं श्रवणं भव ।

आत्मानं कामयेन्नित्यमात्मानं नित्यमर्चय ॥ १३.३३॥

आत्मानं श्लाघयेन्नित्यमात्मानं परिपालय ।

आत्मानं कामयेन्नित्यमात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३४॥

आत्मैवेयमियं भूमिः आत्मैवेदमिदं जलम् ।

आत्मैवेदमिदं ज्योतिरात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३५॥

आत्मैवायमयं वायुरात्मैवेदमिदं वियत् ।

आत्मैवायमहङ्कारः आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३६॥

आत्मैवेदमिदं चित्तं आत्मैवेदमिदं मनः ।

आत्मैवेयमियं बुद्धिरात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३७॥

आत्मैवायमयं देहः आत्मैवायमयं गुणः ।

आत्मैवेदमिदं तत्त्वमात्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३८॥

आत्मैवायमयं मन्त्रः आत्मैवायमयं जपः ।

आत्मैवायमयं लोकः आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.३९॥

आत्मैवायमयं शब्दः आत्मैवायमयं रसः ।

आत्मैवायमयं स्पर्शः आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४०॥

आत्मैवायमयं गन्धः आत्मैवायमयं शमः ।

आत्मैवेदमिदं दुःखं आत्मैवेदमिदं सुखम् ॥ १३.४१॥

आत्मीयमेवेदं जगतात्मीयः स्वप्न एव हि ।

सुषुप्तं चाप्यथात्मीयं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४२॥

आत्मैव कार्यमात्मैव प्रायो ह्यात्मैवमद्वयम् ।

आत्मीयमेवमद्वैतं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४३॥

आत्मीयमेवायं कोऽपि आत्मैवेदमिदं क्वचित् ।

आत्मैवायमयं लोकः आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४४॥

आत्मैवेदमिदं दृश्यं आत्मैवायमयं जनः ।

आत्मैवेदमिदं सर्वं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४५॥

आत्मैवायमयं शम्भुः आत्मैवेदमिदं जगत् ।

आत्मैवायमयं ब्रह्मा आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४६॥

आत्मैवायमयं सूर्य आत्मैवेदमिदं जडम् ।

आत्मैवेदमिदं ध्यानमात्मैवेदमिदं फलम् ॥ १३.४७॥

आत्मैवायमयं योगः सर्वमात्ममयं जगत् ।

सर्वमात्ममयं भूतं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४८॥

सर्वमात्ममयं भावि सर्वमात्ममयं गुरुः ।

सर्वमात्ममयं शिष्य आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.४९॥

सर्वमात्ममयं देवः सर्वमात्ममयं फलम् ।

सर्वमात्ममयं लक्ष्यं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५०॥

सर्वमात्ममयं तीर्थं सर्वमात्ममयं स्वयम् ।

सर्वमात्ममयं मोक्षं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५१॥

सर्वमात्ममयं कामं सर्वमात्ममयं क्रिया ।

सर्वमात्ममयं क्रोधः आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५२॥

सर्वमात्ममयं विद्या सर्वमात्ममयं दिशः ।

सर्वमात्ममयं लोभः आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५३॥

सर्वमात्ममयं मोहः सर्वमात्ममयं भयम् ।

सर्वमात्ममयं चिन्ता आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५४॥

सर्वमात्ममयं धैर्यं सर्वमात्ममयं ध्रुवम् ।

सर्वमात्ममयं सत्यं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५५॥

सर्वमात्ममयं बोधं सर्वमात्ममयं दृढम् ।

सर्वमात्ममयं मेयं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५६॥

सर्वमात्ममयं गुह्यं सर्वमात्ममयं शुभम् ।

सर्वमात्ममयं शुद्धं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५७॥

सर्वमात्ममयं सर्वं सत्यमात्मा सदात्मकः ।

पूर्णमात्मा क्षयं चात्मा परमात्मा परात्परः ॥ १३.५८॥

इतोऽप्यात्मा ततोऽप्यात्मा ह्यात्मैवात्मा ततस्ततः ।

सर्वमात्ममयं सत्यं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १३.५९॥

सर्वमात्मस्वरूपं हि दृश्यादृश्यं चराचरम् ।

सर्वमात्ममयं श्रुत्वा मुक्तिमाप्नोति मानवः ॥ १३.६०॥

स्वतन्त्रशक्तिर्भगवानुमाधवो विचित्रकायात्मकजाग्रतस्य ।

सुकारणं कार्यपरम्पराभिः स एव मायाविततोऽव्ययात्मा ॥ १३.६१॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      सर्वमात्मप्रकरणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥

१४. आत्मानन्दप्रकरणवर्णनं नाम चतुर्दशोऽध्यायः

ऋभुः -

श‍ृणुष्व सर्वं ब्रह्मैव सत्यं सत्यं शिवं शपे ।

निश्चयेनात्मयोगीन्द्र अन्यत्किञ्चिन्न किञ्चन ॥ १४.१॥

अणुमात्रमसद्रूपं (अणुमात्रं स्वरूपं) अणुमात्रमिदं ध्रुवम् ।

अणुमात्रशरीरं च अन्यत्किञ्चिन्न किञ्चन ॥ १४.२॥

सर्वमात्मैव शुद्धात्मा सर्वं चिन्मात्रमद्वयम् ।

नित्यनिर्मलशुद्धात्मा अन्यत्किञ्चिन्न किञ्चन ॥ १४.३॥

अणुमात्रे विचिन्त्यात्मा सर्वं न ह्यणुमात्रकम् ।

अणुमात्रमसङ्कल्पो अन्यत्किञ्चिन्न किञ्चन ॥ १४.४॥

चैतन्यमात्रं सङ्कल्पं चैतन्यं परमं पदम् ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.५॥

चैतन्यमात्रमोङ्कारः चैतन्यं सकलं स्वयम् ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.६॥

आनन्दश्चाहमेवास्मि अहमेव चिदव्ययः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.७॥

अहमेव हि गुप्तात्मा अहमेव निरन्तरम् ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.८॥

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव गुरोर्गुरुः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.९॥

अहमेवाखिलाधार अहमेव सुखात्सुखम् ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१०॥

अहमेव परं ज्योतिरहमेवाखिलात्मकः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.११॥

अहमेव हि तृप्तात्मा अहमेव हि निर्गुणः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१२॥

अहमेव हि पूर्णात्मा अहमेव पुरातनः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१३॥

अहमेव हि शान्तात्मा अहमेव हि शाश्वतः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१४॥

अहमेव हि सर्वत्र अहमेव हि सुस्थिरः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१५॥

अहमेव हि जीवात्मा अहमेव परात्परः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१६॥

अहमेव हि वाक्यार्थो अहमेव हि शङ्करः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१७॥

अहमेव हि दुर्लक्ष्य अहमेव प्रकाशकः ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.१८॥

अहमेवाहमेवाहं अहमेव स्वयं स्वयम् ।

अहमेव परानन्दोऽहमेव हि चिन्मयः ॥ १४.१९॥

      अहमेव हि शुद्धात्मा अहमेव हि सन्मयः ।

अहमेव हि शून्यात्मा अहमेव हि सर्वगः ॥ १४.२०॥

      अहमेव हि वेदान्तः अहमेव हि चित्परः ॥ १४.२१॥

अहमेव हि चिन्मात्रं अहमेव हि चिन्मयः ।

अन्यन्न (अहं न) किञ्चिच्चिद्रूपादहं बाह्यविवर्जितः ॥ १४.२२॥

अहं न किञ्चिद्ब्रह्मात्मा अहं नान्यदहं परम् ।

नित्यशुद्धविमुक्तोऽहं नित्यतृप्तो निरञ्जनः ॥ १४.२३॥

आनन्दं परमानन्दमन्यत्किञ्चिन्न किञ्चन ।

नास्ति किञ्चिन्नास्ति किञ्चिन्नास्ति किञ्चित्परात्परात् ॥ १४.२४॥

आत्मैवेदं जगत्सर्वमात्मैवेदं मनोभवम् ।

आत्मैवेदं सुखं सर्वं आत्मैवेदमिदं जगत् ॥ १४.२५॥

ब्रह्मैव सर्वं चिन्मात्रं अहं ब्रह्मैव केवलम् ।

आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.२६॥

      दृश्यं सर्वं परं ब्रह्म दृश्यं नास्त्येव सर्वदा ।

ब्रह्मैव सर्वसङ्कल्पो ब्रह्मैव न परं क्वचित् ।

      आनन्दं परमं मानं इदं दृश्यं न किञ्चन ॥ १४.२७॥

ब्रह्मैव ब्रह्म चिद्रूपं चिदेवं चिन्मयं जगत् ।

असदेव जगत्सर्वं असदेव प्रपञ्चकम् ॥ १४.२८॥

असदेवाहमेवास्मि असदेव त्वमेव हि ।

असदेव मनोवृत्तिरसदेव गुणागुणौ ॥ १४.२९॥

असदेव मही सर्वा असदेव जलं सदा ।

असदेव जगत्खानि असदेव च तेजकम् ॥ १४.३०॥

असदेव सदा वायुरसदेवेदमित्यपि ।

अहङ्कारमसद्बुद्धिर्ब्रह्मैव जगतां गणः ॥ १४.३१॥

असदेव सदा चित्तमात्मैवेदं न संशयः ।

असदेवासुराः सर्वे असदेवेदश्वराकृतिः ॥ १४.३२॥

असदेव सदा विश्वं असदेव सदा हरिः ।

असदेव सदा ब्रह्मा तत्सृष्टिरसदेव हि ॥ १४.३३॥

असदेव महादेवः असदेव गणेश्वरः ।

असदेव सदा चोमा असत्स्कन्दो गणेश्वराः ॥ १४.३४॥

असदेव सदा जीव असदेव हि देहकम् ।

असदेव सदा वेदा असद्देहान्तमेव च ॥ १४.३५॥

धर्मशास्त्रं पुराणं च असत्ये सत्यविभ्रमः ।

असदेव हि सर्वं च असदेव परम्परा ॥ १४.३६॥

असदेवेदमाद्यन्तमसदेव मुनीश्वराः ।

असदेव सदा लोका लोक्या अप्यसदेव हि ॥ १४.३७॥

असदेव सुखं दुःखं असदेव जयाजयौ ।

असदेव परं बन्धमसन्मुक्तिरपि ध्रुवम् ॥ १४.३८॥

असदेव मृतिर्जन्म असदेव जडाजडम् ।

असदेव जगत्सर्वमसदेवात्मभावना ॥ १४.३९॥

असदेव च रूपाणि असदेव पदं शुभम् ।

असदेव सदा चाहमसदेव त्वमेव हि ॥ १४.४०॥

असदेव हि सर्वत्र असदेव चलाचलम् ।

असच्च सकलं भूतमसत्यं सकलं फलम् ॥ १४.४१॥

असत्यमखिलं विश्वमसत्यमखिलो गुणः ।

असत्यमखिलं शेषमसत्यमखिलं जगत् (द्वयम्) ॥ १४.४२॥

असत्यमखिलं पापं असत्यं श्रवणत्रयम् ।

असत्यं च सजातीयविजातीयमसत्सदा ॥ १४.४३॥

असत्यमधिकाराश्च अनित्या विषयाः सदा ।

असदेव हि देवाद्या असदेव प्रयोजनम् ॥ १४.४४॥

असदेव शमं नित्यं असदेव शमोऽनिशम् ।

असदेव ससन्देहं (च सन्देहं) असद्युद्धं सुरासुरम् ॥ १४.४५॥

असदेवेशभावं चासदेवोपास्यमेव हि ।

असच्च कालदेशादि असत्क्षेत्रादिभावनम् ॥ १४.४६॥

तज्जन्यधर्माधर्मौ च असदेव विनिर्णयः ।

असच्च सर्वकर्माणि असदस्वपरभ्रमः ॥ १४.४७॥

असच्च चित्तसद्भाव असच्च स्थूलदेहकम् ।

असच्च लिङ्गदेहं च सत्यं सत्यं शिवं शपे ॥ १४.४८॥

असत्यं स्वर्गनरकं असत्यं तद्भवं सुखम् ।

असच्च ग्राहकं सर्वं असत्यं ग्राह्यरूपकम् ॥ १४.४९॥

असत्यं सत्यवद्भावं (सत्यवद्भानं) असत्यं ते शिवे शपे ।

असत्यं वर्तमानाख्यं असत्यं भूतरूपकम् ॥ १४.५०॥

असत्यं हि भविष्याख्यं सत्यं सत्यं शिवे शपे ।

असत्पूर्वमसन्मध्यमसदन्तमिदं जगत् ॥ १४.५१॥

असदेव सदा प्रायं असदेव न संशयः ।

असदेव सदा ज्ञानमज्ञानज्ञेयमेव च ॥ १४.५२॥

असत्यं सर्वदा विश्वमसत्यं सर्वदा जडम् ।

असत्यं सर्वदा दृश्यं भाति तौ रङ्गश‍ृङ्गवत् ॥ १४.५३॥

असत्यं सर्वदा भावः असत्यं कोशसम्भवम् ।

असत्यं सकलं मन्त्रं सत्यं सत्यं न संशयः ॥ १४.५४॥

आत्मनोऽन्यज्जगन्नास्ति नास्त्यनात्ममिदं सदा ।

आत्मनोऽन्यन्मृषैवेदं सत्यं सत्यं न संशयः ॥ १४.५५॥

आत्मनोऽन्यत्सुखं नास्ति आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ।

आत्मनोऽन्या गतिर्नास्ति स्थितमात्मनि सर्वदा ॥ १४.५६॥

आत्मनोऽन्यन्न हि क्वापि आत्मनोऽन्यत्तृणं न हि ।

आत्मनोऽन्यन्न किञ्चिच्च क्वचिदप्यात्मनो न हि ॥ १४.५७॥

आत्मानन्दप्रकरणमेतत्तेऽभिहितं मया ।

यः श‍ृणोति सकृद्विद्वान्ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १४.५८॥

सकृच्छ्रवणमात्रेण सद्योबन्धविमुक्तिदम् ।

एतद्ग्रन्थार्थमात्रं वै गृणन् सर्वैर्विमुच्यते ॥ १४.५९॥

सूतः -

पूर्णं सत्यं महेशं भज नियतहृदा योऽन्तरायैर्विहीनः

      सो नित्यो निर्विकल्पो भवति भुवि सदा ब्रह्मभूतो ऋतात्मा (यतात्मा) ।

विच्छिन्नग्रन्थिरीशे शिवविमलपदे विद्यते भासतेऽन्तः

      आरामोऽन्तर्भवति नियतं विश्वभूतो मृतश्च ॥ १४.६०॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      आत्मानन्दप्रकरणवर्णनं नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥

१५. ब्रह्मैव सर्वं प्रकरणनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः

ऋभुः -

महारहस्यं वक्ष्यामि गुह्याद्गुह्यतरं पुनः ।

अत्यन्तदुर्लभं लोके सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१॥

ब्रह्ममात्रमिदं सर्वं ब्रह्ममात्रमसन्न हि ।

ब्रह्ममात्रं श्रुतं सर्वं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२॥

ब्रह्ममात्रं महायन्त्रं ब्रह्ममात्रं क्रियाफलम् ।

ब्रह्ममात्रं महावाक्यं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३॥

ब्रह्ममात्रं जगत्सर्वं ब्रह्ममात्रं जडाजडम् ।

ब्रह्ममात्रं परं देहं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४॥

ब्रह्ममात्रं गुणं प्रोक्तं ब्रह्ममात्रमहं महत् ।

ब्रह्ममात्रं परं ब्रह्म सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५॥

ब्रह्ममात्रमिदं वस्तु ब्रह्ममात्रं स च पुमान् ।

ब्रह्ममात्रं च यत्किञ्चित्सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.६॥

ब्रह्ममात्रमनन्तात्मा ब्रह्ममात्रं परं सुखम् ।

ब्रह्ममात्रं परं ज्ञानं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.७॥

ब्रह्ममात्रं परं पारं ब्रह्ममात्रं पुरत्रयम् ।

ब्रह्ममात्रमनेकत्वं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.८॥

ब्रह्मैव केवलं गन्धं ब्रह्मैव परमं पदम् ।

ब्रह्मैव केवलं घ्राणं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.९॥

ब्रह्मैव केवलं स्पर्शं शब्दं ब्रह्मैव केवलम् ।

ब्रह्मैव केवलं रूपं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१०॥

ब्रह्मैव केवलं लोकं रसो ब्रह्मैव केवलम् ।

ब्रह्मैव केवलं चित्तं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.११॥

तत्पदं च सदा ब्रह्म त्वं पदं ब्रह्म एव हि ।

असीत्येव पदं ब्रह्म ब्रह्मैक्यं केवलं

      सदा (सर्वं ब्रह्मैव केवलं) ॥ १५.१२॥

ब्रह्मैव केवलं गुह्यं ब्रह्म बाह्यं च केवलम् ।

ब्रह्मैव केवलं नित्यं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१३॥

ब्रह्मैव तज्जलानीति जगदाद्यन्तयोः स्थितिः ।

ब्रह्मैव जगदाद्यन्तं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१४॥

ब्रह्मैव चास्ति नास्तीति ब्रह्मैवाहं न संशयः ।

ब्रह्मैव सर्वं यत्किञ्चित्सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१५॥

ब्रह्मैव जाग्रत्सर्वं हि ब्रह्ममात्रमहं परम् ।

ब्रह्मैव सत्यमस्तित्वं ब्रह्मैव तुर्यमुच्यते ॥ १५.१६॥

ब्रह्मैव सत्ता ब्रह्मैव ब्रह्मैव गुरुभावनम् ।

ब्रह्मैव शिष्यसद्भावं मोक्षं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१७॥

पूर्वापरं च ब्रह्मैव पूर्णं ब्रह्म सनातनम् ।

ब्रह्मैव केवलं साक्षात्सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१८॥

ब्रह्म सच्चित्सुखं ब्रह्म पूर्णं ब्रह्म सनातनम् ।

ब्रह्मैव केवलं साक्षात्सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.१९॥

ब्रह्मैव केवलं सच्चित्सुखं ब्रह्मैव केवलम् ।

आनन्दं ब्रह्म सर्वत्र प्रियरूपमवस्थितम् ॥ १५.२०॥

शुभवासनया जीवं शिववद्भाति सर्वदा ।

पापवासनया जीवो नरकं भोज्यवत् (भोक्तुमिच्छतीति) स्थितम् ॥ १५.२१॥

ब्रह्मैवेन्द्रियवद्भानं ब्रह्मैव विषयादिवत् ।

ब्रह्मैव व्यवहारश्च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२२॥

ब्रह्मैव सर्वमानन्दं ब्रह्मैव ज्ञानविग्रहम् ।

ब्रह्मैव मायाकार्याख्यं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२३॥

ब्रह्मैव यज्ञसन्धानं ब्रह्मैव हृदयाम्बरम् ।

ब्रह्मैव मोक्षसाराख्यं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२४॥

ब्रह्मैव शुद्धाशुद्धं च सर्वं ब्रह्मैव कारणम् ।

ब्रह्मैव कार्यं भूलोकं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२५॥

ब्रह्मैव नित्यतृप्तात्मा ब्रह्मैव सकलं दिनम् ।

ब्रह्मैव तूष्णीं भूतात्मा सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२६॥

ब्रह्मैव वेदसारार्थः ब्रह्मैव ध्यानगोचरम् ।

ब्रह्मैव योगयोगाख्यं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.२७॥

नानारूपत्वाद्ब्रह्म उपाधित्वेन दृश्यते ।

मायामात्रमिति ज्ञात्वा वस्तुतो नास्ति तत्त्वतः ॥ १५.२८॥

ब्रह्मैव लोकवद्भाति ब्रह्मैव जनवत्तथा ।

ब्रह्मैव रूपवद्भाति वस्तुतो नास्ति किञ्चन ॥ १५.२९॥

ब्रह्मैव देवताकारं ब्रह्मैव मुनिमण्डलम् ।

ब्रह्मैव ध्यानरूपं च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३०॥

ब्रह्मैव ज्ञानविज्ञानं ब्रह्मैव परमेश्वरः ।

ब्रह्मैव शुद्धबुद्धात्मा सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३१॥

ब्रह्मैव परमानदं ब्रह्मैव व्यापकं महत् ।

ब्रह्मैव परमार्थं च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३२॥

ब्रह्मैव यज्ञरूपं च ब्रह्म हव्यं च केवलम् ।

ब्रह्मैव जीवभूतात्मा सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३३॥

ब्रह्मैव सकलं लोकं ब्रह्मैव गुरुशिष्यकम् ।

ब्रह्मैव सर्वसिद्धिं च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३४॥

ब्रह्मैव सर्वमन्त्रं च ब्रह्मैव सकलं जपम् ।

ब्रह्मैव सर्वकार्यं च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३५॥

ब्रह्मैव सर्वशान्तत्वं ब्रह्मैव हृदयान्तरम् ।

ब्रह्मैव सर्वकैवल्यं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३६॥

ब्रह्मैवाक्षरभावञ्च ब्रह्मैवाक्षरलक्षणम् ।

ब्रह्मैव ब्रह्मरूपञ्च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३७॥

ब्रह्मैव सत्यभवनं ब्रह्मैवाहं न संशयः ।

ब्रह्मैव तत्पदार्थञ्च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३८॥

ब्रह्मैवाहम्पदार्थञ्च ब्रह्मैव परमेश्वरः ।

ब्रह्मैव त्वम्पदार्थञ्च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.३९॥

ब्रह्मैव यद्यत्परमं ब्रह्मैवेति परायणम् ।

ब्रह्मैव कलनाभावं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४०॥

ब्रह्म सर्वं न सन्देहो ब्रह्मैव त्वं सदाशिवः ।

ब्रह्मैवेदं जगत्सर्वं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४१॥

ब्रह्मैव सर्वसुलभं ब्रह्मैवात्मा स्वयं स्वयम् ।

ब्रह्मैव सुखमात्रत्वात्सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४२॥

ब्रह्मैव सर्वं ब्रह्मैव ब्रह्मणोऽन्यदसत्सदा ।

ब्रह्मैव ब्रह्ममात्रात्मा सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४३॥

ब्रह्मैव सर्ववाक्यार्थः ब्रह्मैव परमं पदम् ।

ब्रह्मैव सत्यासत्यं च सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४४॥

ब्रह्मैवैकमनाद्यन्तं ब्रह्मैवैकं न संशयः ।

ब्रह्मैवैकं चिदानन्दः सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४५॥

ब्रह्मैवैकं सुखं नित्यं ब्रह्मैवैकं परायणम् ।

ब्रह्मैवैकं परं ब्रह्म सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४६॥

ब्रह्मैव चित्स्वयं स्वस्थं ब्रह्मैव गुणवर्जितम् ।

ब्रह्मैवात्यन्तिकं सर्वं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४७॥

ब्रह्मैव निर्मलं सर्वं ब्रह्मैव सुलभं सदा ।

ब्रह्मैव सत्यं सत्यानां सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४८॥

ब्रह्मैव सौख्यं सौख्यं च ब्रह्मैवाहं सुखात्मकम् ।

ब्रह्मैव सर्वदा प्रोक्तं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.४९॥

ब्रह्मैवमखिलं ब्रह्म ब्रह्मैकं सर्वसाक्षिकम् ।

ब्रह्मैव भूरिभवनं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५०॥

ब्रह्मैव परिपूर्णात्मा ब्रह्मैवं सारमव्ययम् ।

ब्रह्मैव कारणं मूलं ब्रह्मैवैकं परायणम् ॥ १५.५१॥

ब्रह्मैव सर्वभूतात्मा ब्रह्मैव सुखविग्रहम् ।

ब्रह्मैव नित्यतृप्तात्मा सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५२॥

ब्रह्मैवाद्वैतमात्रात्मा ब्रह्मैवाकाशवत्प्रभुः ।

ब्रह्मैव हृदयानन्दः सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५३॥

ब्रह्मणोऽन्यत्परं नास्ति ब्रह्मणोऽन्यज्जगन्न च ।

ब्रह्मणोऽन्यदहं नाहं सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५४॥

ब्रह्मैवान्यसुखं नास्ति ब्रह्मणोऽन्यत्फलं न हि ।

ब्रह्मणोऽन्यत्तृणं नास्ति सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५५॥

ब्रह्मणोऽन्यत्पदं मिथ्या ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ।

ब्रह्मणोऽन्यज्जगन्मिथ्या सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५६॥

ब्रह्मणोऽन्यदहं मिथ्या ब्रह्ममात्रोहमेव हि ।

ब्रह्मणोऽन्यो गुरुर्नास्ति सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५७॥

ब्रह्मणोऽन्यदसत्कार्यं ब्रह्मणोऽन्यदसद्वपुः ।

ब्रह्मणोऽन्यन्मनो नास्ति सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५८॥

ब्रह्मणोऽन्यज्जगन्मिथ्या ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ।

ब्रह्मणोऽन्यन्न चाहन्ता सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १५.५९॥

ब्रह्मैव सर्वमित्येवं प्रोक्तं प्रकरणं मया ।

यः पठेच्श्रावयेत्सद्यो ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १५.६०॥

अस्ति ब्रह्मेति वेदे इदमिदमखिलं वेद सो सद्भवेत् (वेदसारोद्भवेत्)

      सच्चासच्च जगत्तथा श्रुतिवचो ब्रह्मैव तज्जादिकम् ।

यतो विद्यैवेदं परिलुठति मोहेन जगति ।

      अतो विद्यापादो (विद्याप्राप्तः) परिभवति ब्रह्मैव हि सदा ॥ १५.६१॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      ब्रह्मैव सर्वं प्रकरणनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥

१६. चिदेवत्वम्प्रकरणवर्णनं नाम षोडशोऽध्यायः

ऋभुः -

अत्यन्तं दुर्लभं वक्ष्ये वेदशास्त्रागमादिषु ।

श‍ृण्वन्तु सावधानेन असदेव हि केवलम् ॥ १६.१॥

यत्किञ्चिद्दृश्यते लोके यत्किञ्चिद्भाषते सदा ।

यत्किञ्चिद्भुज्यते क्वापि तत्सर्वमसदेव हि ॥ १६.२॥

यद्यत्किञ्चिज्जपं वापि स्नानं वा जलमेव वा ।

आत्मनोऽन्यत्परं यद्यदसत्सर्वं न संशयः ॥ १६.३॥

चित्तकार्यं बुद्धिकार्यं मायाकार्यं तथैव हि ।

आत्मनोऽन्यत्परं किञ्चित्तत्सर्वमसदेव हि ॥ १६.४॥

अहन्तायाः परं रूपं इदन्त्वं सत्यमित्यपि ।

आत्मनोऽन्यत्परं किञ्चित्तत्सर्वमसदेव हि ॥ १६.५॥

नानात्वमेव रूपत्वं व्यवहारः क्वचित्क्वचित् ।

आत्मीय एव सर्वत्र तत्सर्वमसदेव हि ॥ १६.६॥

तत्त्वभेदं जगद्भेदं सर्वभेदमसत्यकम् ।

इच्छाभेदं जगद्भेदं तत्सर्वमसदेव हि ॥ १६.७॥

      द्वैतभेदं चित्रभेदं जाग्रद्भेदं मनोमयम् ।

अहम्भेदमिदम्भेदमसदेव हि केवलम् ॥ १६.८॥

      (अहम्भेदमिदम्भेदं तत्सर्वमसदेव हि) ॥ १६.८॥

      स्वप्नभेदं सुप्तिभेदं तुर्यभेदमभेदकम् ।

कर्तृभेदं कार्यभेदं गुणभेदं रसात्मकम् ।

      लिङ्गभेदमिदम्भेदमसदेव हि केवलम् ॥ १६.९॥

आत्मभेदमसद्भेदं सद्भेदमसदण्वपि ।

अत्यन्ताभावसद्भेदमसदेव हि केवलम् ॥ १६.१०॥

अस्तिभेदं नास्तिभेदमभेदं भेदविभ्रमः ।

भ्रान्तिभेदं भूतिभेदमसदेव हि केवलम् ॥ १६.११॥

      पुनरन्यत्र सद्भेदमिदमन्यत्र वा भयम् ।

पुण्यभेदं पापभेदं असदेव हि केवलम् ॥ १६.१२॥

      (पुण्यभेदं पापभेदं असद्भेदमनण्वपि) ॥ १६.१२॥

सङ्कल्पभेदं तद्भेदं सदा सर्वत्र भेदकम् ।

ज्ञानाज्ञानमयं सर्वं असदेव हि केवलम् ॥ १६.१३॥

ब्रह्मभेदं क्षत्रभेदं भूतभौतिकभेदकम् ।

इदम्भेदमहम्भेदं असदेव हि केवलम् ॥ १६.१४॥

वेदभेदं देवभेदं लोकानां भेदमीदृशम् ।

पञ्चाक्षरमसन्नित्यमसदेव हि केवलम् ॥ १६.१५॥

ज्ञानेन्द्रियमसन्नित्यं कर्मेन्द्रियमसत्सदा ।

असदेव च शब्दाख्यं असत्यं तत्फलं तथा ॥ १६.१६॥

असत्यं पञ्चभूताख्यमसत्यं पञ्चदेवताः ।

असत्यं पञ्चकोशाख्यमसदेव हि केवलम् ॥ १६.१७॥

असत्यं षड्विकारादि असत्यं षट्कमूर्मिणाम् ।

असत्यमरिषड्वर्गमसत्यं षडृतुस्तदा ॥ १६.१८॥ (तथा)

असत्यं द्वादशमासाः असत्यं वत्सरस्तथा ।

असत्यं षडवस्थाख्यं षट्कालमसदेव हि ॥ १६.१९॥

असत्यमेव षट्शास्त्रं असदेव हि केवलम् ।

असदेव सदा ज्ञानं असदेव हि केवलम् ॥ १६.२०॥

अनुक्तमुक्तं नोक्तं च असदेव हि केवलम् ।

असत्प्रकरणं प्रोक्तं सर्ववेदेषु दुर्लभम् ॥ १६.२१॥

भूयः श‍ृणु त्वं योगीन्द्र साक्षान्मोक्षं ब्रवीम्यहम् ।

सन्मात्रमहमेवात्मा सच्चिदानन्द केवलम् ॥ १६.२२॥

सन्मयानन्दभूतात्मा चिन्मयानन्दसद्घनः ।

चिन्मयानन्दसन्दोहचिदानन्दो हि केवलम् ॥ १६.२३॥

चिन्मात्रज्योतिरान्दश्चिन्मात्रज्योतिविग्रहः ।

चिन्मात्रज्योतिरीशानः सर्वदानन्दकेवलम् ॥ १६.२४॥

चिन्मात्रज्योतिरखिलं चिन्मात्रज्योतिरस्म्यहम् ।

चिन्मात्रं सर्वमेवाहं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ॥ १६.२५॥

चिन्मात्रमेव चित्तं च चिन्मात्रं मोक्ष एव च ।

चिन्मात्रमेव मननं चिन्मात्रं श्रवणं तथा ॥ १६.२६॥

चिन्मात्रमहमेवास्मि सर्वं चिन्मात्रमेव हि ।

चिन्मात्रं निर्गुणं ब्रह्म चिन्मात्रं सगुणं परम् ॥ १६.२७॥

चिन्मात्रमहमेव त्वं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ।

चिन्मात्रमेव हृदयं चिन्मात्रं चिन्मयं सदा ॥ १६.२८॥

चिदेव त्वं चिदेवाहं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ।

चिन्मात्रमेव शान्तत्वं चिन्मात्रं शान्तिलक्षणम् ॥ १६.२९॥

चिन्मात्रमेव विज्ञानं चिन्मात्रं ब्रह्म केवलम् ।

चिन्मात्रमेव सङ्कल्पं चिन्मात्रं भुवनत्रयम् ॥ १६.३०॥

चिन्मात्रमेव सर्वत्र चिन्मात्रं व्यापको गुरुः ।

चिन्मात्रमेव शुद्धत्वं चिन्मात्रं ब्रह्म केवलम् ॥ १६.३१॥

चिन्मात्रमेव चैतन्यं चिन्मात्रं भास्करादिकम् ।

चिन्मात्रमेव सन्मात्रं चिन्मात्रं जगदेव हि ॥ १६.३२॥

चिन्मात्रमेव सत्कर्म चिन्मात्रं नित्यमङ्गलम् ।

चिन्मात्रमेव हि ब्रह्म चिन्मात्रं हरिरेव हि ॥ १६.३३॥

चिन्मात्रमेव मौनात्मा चिन्मात्रं सिद्धिरेव हि ।

चिन्मात्रमेव जनितं चिन्मात्रं सुखमेव हि ॥ १६.३४॥

चिन्मात्रमेव गगनं चिन्मात्रं पर्वतं जलम् ।

चिन्मात्रमेव नक्षत्रं चिन्मात्रं मेघमेव हि ॥ १६.३५॥

चिदेव देवताकारं चिदेव शिवपूजनम् ।

चिन्मात्रमेव काठिन्यं चिन्मात्रं शीतलं जलम् ॥ १६.३६॥

चिन्मात्रमेव मन्तव्यं चिन्मात्रं दृश्यभावनम् ।

चिन्मात्रमेव सकलं चिन्मात्रं भुवनं पिता ॥ १६.३७॥

चिन्मात्रमेव जननी चिन्मात्रान्नास्ति किञ्चन ।

चिन्मात्रमेव नयनं चिन्मात्रं श्रवणं सुखम् ॥ १६.३८॥

चिन्मात्रमेव करणं चिन्मात्रं कार्यमीश्वरम् ।

चिन्मात्रं चिन्मयं सत्यं चिन्मात्रं नास्ति नास्ति हि ॥ १६.३९॥

चिन्मात्रमेव वेदान्तं चिन्मात्रं ब्रह्म निश्चयम् ।

चिन्मात्रमेव सद्भावि चिन्मात्रं भाति नित्यशः ॥ १६.४०॥

चिदेव जगदाकारं चिदेव परमं पदम् ।

चिदेव हि चिदाकारं चिदेव हि चिदव्ययः ॥ १६.४१॥

चिदेव हि शिवाकारं चिदेव हि शिवविग्रहः ।

चिदाकारमिदं सर्वं चिदाकारं सुखासुखम् ॥ १६.४२॥

चिदेव हि जडाकारं चिदेव हि निरन्तरम् ।

चिदेवकलनाकारं जीवाकारं चिदेव हि ॥ १६.४३॥

चिदेव देवताकारं चिदेव शिवपूजनम् ।

चिदेव त्वं चिदेवाहं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ॥ १६.४४॥

चिदेव परमाकारं चिदेव हि निरामयम् ।

चिन्मात्रमेव सततं चिन्मात्रं हि परायणम् ॥ १६.४५॥

चिन्मात्रमेव वैराग्यं चिन्मात्रं निर्गुणं सदा ।

चिन्मात्रमेव सञ्चारं चिन्मात्रं मन्त्रतन्त्रकम् ॥ १६.४६॥

चिदाकारमिदं विश्वं चिदाकारं जगत्त्रयम् ।

चिदाकारमहङ्कारं चिदाकारं परात्परम् ॥ १६.४७॥

चिदाकारमिदं भेदं चिदाकारं तृणादिकम् ।

चिदाकारं चिदाकाशं चिदाकारमरूपकम् ॥ १६.४८॥

चिदाकारं महानन्दं चिदाकारं सुखात्सुखम् ।

चिदाकारं सुखं भोज्यं चिदाकारं परं गुरुम् ॥ १६.४९॥

चिदाकारमिदं विश्वं चिदाकारमिदं पुमान् ।

चिदाकारमजं शान्तं चिदाकारमनामयम् ॥ १६.५०॥

चिदाकारं परातीतं चिदाकारं चिदेव हि ।

चिदाकारं चिदाकाशं चिदाकाशं शिवायते ॥ १६.५१॥

चिदाकारं सदा चित्तं चिदाकारं सदाऽमृतम् ।

चिदाकारं चिदाकाशं तदा सर्वान्तरान्तरम् ॥ १६.५२॥

चिदाकारमिदं पूर्णं चिदाकारमिदं प्रियम् ।

चिदाकारमिदं सर्वं चिदाकारमहं सदा ॥ १६.५३॥

चिदाकारमिदं स्थानं चिदाकारं हृदम्बरम् ।

चिदाबोधं चिदाकारं चिदाकाशं ततं सदा ॥ १६.५४॥

चिदाकारं सदा पूर्णं चिदाकारं महत्फलम् ।

चिदाकारं परं तत्त्वं चिदाकारं परं भवान् ॥ १६.५५॥

चिदाकारं सदामोदं चिदाकारं सदा मृतम् ।

चिदाकारं परं ब्रह्म चिदहं चिदहं सदा ॥ १६.५६॥

चिदहं चिदहं चित्तं चित्तं स्वस्य न संशयः ।

चिदेव जगदाकारं चिदेव शिवशङ्करः ॥ १६.५७॥

चिदेव गगनाकारं चिदेव गणनायकम् ।

चिदेव भुवनाकारं चिदेव भवभावनम् ॥ १६.५८॥

चिदेव हृदयाकारं चिदेव हृदयेश्वरः ।

चिदेव अमृताकारं चिदेव चलनास्पदम् ॥ १६.५९॥

चिदेवाहं चिदेवाहं चिन्मयं चिन्मयं सदा ।

चिदेव सत्यविश्वासं चिदेव ब्रह्मभावनम् ॥ १६.६०॥

चिदेव परमं देवं चिदेव हृदयालयम् ।

चिदेव सकलाकारं चिदेव जनमण्डलम् ॥ १६.६१॥

चिदेव सर्वमानन्दं चिदेव प्रियभाषणम् ।

चिदेव त्वं चिदेवाहं सर्वं चिन्मात्रमेव हि ॥ १६.६२॥

चिदेव परमं ध्यानं चिदेव परमर्हणम् ।

चिदेव त्वं चिदेवाहं सर्वं चिन्मयमेव हि ॥ १६.६३॥

चिदेव त्वं प्रकरणं सर्ववेदेषु दुर्लभम् ।

सकृच्छ्रवणमात्रेण ब्रह्मैव भवति ध्रुवम् ॥ १६.६४॥

यस्याभिध्यानयोगाज्जनिमृतिविवशाः शाश्वतं वृत्तिभिर्ये

      मायामोहैर्विहीना हृदुदरभयजं छिद्यते ग्रन्थिजातम् ।

विश्वं विश्वाधिकरसं भवति भवतो दर्शनादाप्तकामः

      सो नित्यो निर्विकल्पो भवति भुवि सदा ब्रह्मभूतोऽन्तरात्मा ॥ १६.६५॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      चिदेवत्वम्प्रकरणवर्णनं नाम षोडशोऽध्यायः ॥

१७. सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहप्रकरणं नाम सप्तदशोऽध्यायः

ऋभुः -

निदाघ श‍ृणु गुह्यं मे सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहम् ।

द्वैताद्वैतमिदं शून्यं शान्तं ब्रह्मैव सर्वदा ॥ १७.१॥

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव परात्परम् ।

द्वैताद्वैतमिदं शून्यं शान्तं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १७.२॥

अहमेव हि शान्तात्मा अहमेव हि सर्वगः ।

अहमेव हि शुद्धात्मा अहमेव हि नित्यशः ॥ १७.३॥

अहमेव हि नानात्मा अहमेव हि निर्गुणः ।

अहमेव हि नित्यात्मा अहमेव हि कारणम् ॥ १७.४॥

अहमेव हि जगत्सर्वं इदं चैवाहमेव हि ।

अहमेव हि मोदात्मा अहमेव हि मुक्तिदः ॥ १७.५॥

अहमेव हि चैतन्यं अहमेव हि चिन्मयः ।

अहमेव हि चैतन्यमहं सर्वान्तरः सदा ॥ १७.६॥

अहमेव हि भूतात्मा भौतिकं त्वहमेव हि ।

अहमेव त्वमेवाहमहमेवाहमेव हि ॥ १७.७॥

जीवात्मा त्वहमेवाहमहमेव परेश्वरः ।

अहमेव विभुर्नित्यमहमेव स्वयं सदा ॥ १७.८॥

अहमेवाक्षरं साक्षादहमेव हि मे प्रियम् ।

अहमेव सदा ब्रह्म अहमेव सदाऽव्ययः ॥ १७.९॥

अहमेवाहमेवाग्रे (अहमेवाहमेकोऽयं) अहमेवान्तरान्तरः ।

अहमेव चिदाकाशमहमेवावभासकः ॥ १७.१०॥

अहमेव सदा स्रष्टा अहमेव हि रक्षकः ।

अहमेव हि लीलात्मा अहमेव हि निश्चयः ॥ १७.११॥

अहमेव सदा साक्षी त्वमेव त्वं पुरातनः ।

त्वमेव हि परं ब्रह्म त्वमेव हि निरन्तरम् ॥ १७.१२॥

अहमेवाहमेवाहमहमेव त्वमेव हि ।

अहमेवाद्वयाकारः अहमेव विदेहकः ॥ १७.१३॥

अहमेव ममाधारः अहमेव सदात्मकः ।

अहमेवोपशान्तात्मा अहमेव तितिक्षकः (विवक्षकः) ॥ १७.१४॥

अहमेव समाधानं श्रद्धा चाप्यहमेव हि ।

अहमेव महाव्योम अहमेव कलात्मकः ॥ १७.१५॥

अहमेव हि कामान्तः अहमेव सदान्तरः ।

अहमेव पुरस्ताच्च अहं पश्चादहं सदा ॥ १७.१६॥

अहमेव हि विश्वात्मा अहमेव हि केवलम् ।

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव परात्परः ॥ १७.१७॥

अहमेव चिदानन्दः अहमेव सुखासुखम् ।

अहमेव गुरुत्वं च अहमेवाच्युतः सदा ॥ १७.१८॥

अहमेव हि वेदान्तः अहमेव हि चिन्तनः ।

देहोऽहं शुद्धचैतन्यः अहं संशयवर्जितः ॥ १७.१९॥

अहमेव परं ज्योतिरहमेव परं पदम् ।

अहमेवाविनाश्यात्मा अहमेव पुरातनः ॥ १७.२०॥

अहं ब्रह्म न सन्देहः अहमेव हि निष्कलः ।

अहं तुर्यो न सन्देहः अहमात्मा न संशयः ॥ १७.२१॥

अहमित्यपि हीनोऽहमहं भावनवर्जितः ।

अहमेव हि भावान्ता अहमेव हि शोभनम् ॥ १७.२२॥

अहमेव क्षणातीतः अहमेव हि मङ्गलम् ।

अहमेवाच्युतानन्दः अहमेव निरन्तरम् ॥ १७.२३॥

अहमेवाप्रमेयात्मा अहं सङ्कल्पवर्जितः ।

अहं बुद्धः परन्धाम अहं बुद्धिविवर्जितः ॥ १७.२४॥

अहमेव सदा सत्यं अहमेव सदासुखम् ।

अहमेव सदा लभ्यं अहं सुलभकारणम् ॥ १७.२५॥

अहं सुलभविज्ञानं दुर्लभो ज्ञानिनां सदा ।

अहं चिन्मात्र एवात्मा अहमेव हि चिद्घनः ॥ १७.२६॥

अहमेव त्वमेवाहं ब्रह्मैवाहं न संशयः ।

अहमात्मा न सन्देहः सर्वव्यापी न संशयः ॥ १७.२७॥

अहमात्मा प्रियं सत्यं सत्यं सत्यं पुनः पुनः ।

अहमात्माऽजरो व्यापी अहमेवात्मनो गुरुः ॥ १७.२८॥

अहमेवामृतो मोक्षो अहमेव हि निश्चलः ।

अहमेव हि नित्यात्मा अहं मुक्तो न संशयः ॥ १७.२९॥

अहमेव सदा शुद्धः अहमेव हि निर्गुणः ।

अहं प्रपञ्चहीनोऽहं अहं देहविवर्जितः ॥ १७.३०॥

अहं कामविहीनात्मा अहं मायाविवर्जितः ।

अहं दोषप्रवृत्तात्मा अहं संसारवर्जितः ॥ १७.३१॥

अहं सङ्कल्परहितो विकल्परहितः शिवः ।

अहमेव हि तुर्यात्मा अहमेव हि निर्मलः ॥ १७.३२॥

अहमेव सदा ज्योतिरहमेव सदा प्रभुः ।

अहमेव सदा ब्रह्म अहमेव सदा परः ॥ १७.३३॥

अहमेव सदा ज्ञानमहमेव सदा मृदुः ।

अहमेव हि चित्तं च अहं मानविवर्जितः ॥ १७.३४॥

अहङ्कारश्च संसारमहङ्कारमसत्सदा ।

अहमेव हि चिन्मात्रं मत्तोऽन्यन्नास्ति नास्ति हि ॥ १७.३५॥

अहमेव हि मे सत्यं मत्तोऽन्यन्नास्ति किञ्चन ।

मत्तोऽन्यत्तत्पदं नास्ति मत्तोऽन्यत्त्वत्पदं नहि ॥ १७.३६॥

पुण्यमित्यपि न क्वापि पापमित्यपि नास्ति हि ।

इदं भेदमयं भेदं सदसद्भेदमित्यपि ॥ १७.३७॥

नास्ति नास्ति त्वया सत्यं सत्यं सत्यं पुनः पुनः ।

नास्ति नास्ति सदा नास्ति सर्वं नास्तीति निश्चयः ॥ १७.३८॥

इदमेव परं ब्रह्म अहं ब्रह्म त्वमेव हि ।

कालो ब्रह्म कला ब्रह्म कार्यं ब्रह्म क्षणं तदा ॥ १७.३९॥

सर्वं ब्रह्माप्यहं ब्रह्म ब्रह्मास्मीति न संशयः ।

चित्तं ब्रह्म मनो ब्रह्म सत्यं ब्रह्म सदाऽस्म्यहम् ॥ १७.४०॥

निर्गुणं ब्रह्म नित्यं च निरन्तरमहं परः ।

आद्यन्तं ब्रह्म एवाहं आद्यन्तं च नहि क्वचित् ॥ १७.४१॥

अहमित्यपि वार्ताऽपि स्मरणं भाषणं न च ।

सर्वं ब्रह्मैव सन्देहस्त्वमित्यपि न हि क्वचित् ॥ १७.४२॥

वक्ता नास्ति न सन्देहः एषा गीता सुदुर्लभः ।

सद्यो मोक्षप्रदं ह्येतत्सद्यो मुक्तिं प्रयच्छति ॥ १७.४३॥

सद्य एव परं ब्रह्म पदं प्राप्नोति निश्चयः ।

सकृच्छ्रवणमात्रेण सद्यो मुक्तिं प्रयच्छति ॥ १७.४४॥

      एतत्तु दुर्लभं लोके त्रैलोक्येऽपि च दुर्लभम् ।

अहं ब्रह्म न सन्देह इत्येवं भावयेद्दृढम् ।

      ततः सर्वं परित्यज्य तूष्णीं तिष्ठ यथासुखम् ॥ १७.४५॥

सूतः -

भुवनगगनमध्यध्यानयोगाङ्गसङ्गे

      यमनियमविशेषैर्भस्मरागाङ्गसङ्गैः ।

सुखमुखभरिताशाः कोशपाशाद्विहीना

      हृदि मुदितपराशाः शाम्भवाः शम्भुवच्च ॥ १७.४६॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहप्रकरणं नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥

१८. ऋभुनिदाघसंवादो नाम अष्टदशोध्यायः

ऋभुः -

श‍ृणु भूयः परं तत्त्वं सद्यो मोक्षप्रदायकम् ।

सर्वं ब्रह्मैव सततं सर्वं शान्तं न संशयः ॥ १८.१॥

ब्रह्माक्षरमिदं सर्वं पराकारमिदं नहि ।

इदमित्यपि यद्दोषं वयमित्यपि भाषणम् ॥ १८.२॥

मत्तोऽन्यत्पावनं नास्ति मत्तोऽन्यत्सत्पदं न हि ।

मत्तोऽन्यद्धर्मरूपं वा मत्तोअन्यदखिलं न च ॥ additional verse

यत्किञ्चित्स्मरणं नास्ति यत्किञ्चिद्ध्यानमेव हि ।

यत्किञ्चिज्ज्ञानरूपं वा तत्सर्वं ब्रह्म एव हि ॥ १८.३॥

यत्किञ्चिद्ब्रह्मवाक्यं वा यत्किञ्चिद्वेदवाक्यकम् ।

यत्किञ्चिद्गुरुवाक्यं वा तत्सर्वं ब्रह्म एव हि ॥ १८.४॥

यत्किञ्चित्कल्मषं सत्यं यत्किञ्चित् प्रियभाषणम् ।

यत्किञ्चिन्मननं सत्ता तत्सर्वं ब्रह्म एव हि ॥ १८.५॥

यत्किञ्चिच्श्रवणं नित्यं यत्किञ्चिद्ध्यानमश्नुते ।

यत्किञ्चिन्निश्चयं श्रद्धा तत्सर्वं ब्रह्म एव हि ॥ १८.६॥

यत्किञ्चिद्गुरूपदेशं (यत्किञ्चित्सद्गुरोर्वाक्यं) यत्किञ्चिद्गुरुचिन्तनम् ।

यत्किञ्चिद्योगभेदं वा तत्सर्वं ब्रह्म एव हि ॥ १८.७॥

सर्वं त्यज्य गुरुं त्यज्य सर्वं सन्त्यज्य नित्यशः ।

तूष्णीमेवासनं ब्रह्म सुखमेव हि केवलम् ॥ १८.८॥

सर्वं त्यक्त्वा सुखं नित्यं सर्वत्यागं सुखं महत् ।

सर्वत्यागं परानन्दं सर्वत्यागं परं सुखम् ॥ १८.९॥

सर्वत्यागं मनस्त्यागः सर्वत्यागमहङ्कृतेः ।

सर्वत्यागं महायागः सर्वत्यागं सुखं परम् ॥ १८.१०॥

सर्वत्यागं महामोक्षं चित्तत्यागं तदेव हि ।

चित्तमेव जगन्नित्यं चित्तमेव हि संसृतिः ॥ १८.११॥

चित्तमेव महामाया चित्तमेव शरीरकम् ।

चित्तमेव भयं देहः चित्तमेव मनोमयम् ॥ १८.१२॥

चित्तमेव प्रपञ्चाख्यं चित्तमेव हि कल्मषम् ।

चित्तमेव जडं सर्वं चित्तमेवेन्द्रियादिकम् ॥ १८.१३॥

चित्तमेव सदा सत्यं चित्तमेव नहि क्वचित् ।

चित्तमेव महाशास्त्रं चित्तमेव मनःप्रदम् ॥ १८.१४॥

चित्तमेव सदा पापं चित्तमेव सदा मतम् ।

चित्तमेव हि सर्वाख्यं चित्तमेव सदा जहि (जयि) ॥ १८.१५॥

चित्तं नास्तीति चिन्ता स्यादात्ममात्रं प्रकाशते ।

चित्तमस्तीति चिन्ता चेच्चित्तत्वं स्वयमेव हि ॥ १८.१६॥

स्वयमेव हि चित्ताख्यं स्वयं ब्रह्म न संशयः ।

चित्तमेव हि सर्वाख्यं चित्तं सर्वमिति स्मृतम् ॥ १८.१७॥

ब्रह्मैवाहं स्वयञ्ज्योतिर्ब्रह्मैवाहं न संशयः ।

सर्वं ब्रह्म न सन्देहः सर्वं चिज्ज्योतिरेव हि ॥ १८.१८॥

अहं ब्रह्मैव नित्यात्मा पूर्णात्पूर्णतरं सदा ।

अहं पृथ्व्यादिसहितं अहमेव विलक्षणम् ॥ १८.१९॥

अहं सूक्ष्मशरीरान्तमहमेव पुरातनम् ।

अहमेव हि मानात्मा सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १८.२०॥

चिदाकारो ह्यहं पूर्णश्चिदाकारमिदं जगत् ।

चिदाकारं चिदाकाशं चिदाकाशमहं सदा ॥ १८.२१॥

चिदाकाशं त्वमेवासि चिदाकाशमहं सदा ।

चिदाकाशं चिदेवेदं चिदाकाशान्न किञ्चन ॥ १८.२२॥

चिदाकाशततं सर्वं चिदाकाशं प्रकाशकम् ।

चिदाकारं मनोरूपं चिदाकाशं हि चिद्घनम् ॥ १८.२३॥

चिदाकाशं परं ब्रह्म चिदाकाशं च चिन्मयः ।

चिदाकाशं शिवं साक्षाच्चिदाकाशमहं सदा ॥ १८.२४॥

सच्चिदानन्दरूपोऽहं सच्चिदानन्दशाश्वतः ।

सच्चिदानन्द सन्मात्रं सच्चिदानन्दभावनः ॥ १८.२५॥

सच्चिदानन्दपूर्णोऽहं सच्चिदानन्दकारणम् ।

सच्चिदानन्दसन्दोहः सच्चिदानन्द ईश्वरः (हीनकः) ॥ १८.२६॥

सच्चिदानन्दनित्योऽहं सच्चिदानन्दलक्षणम् ।

सच्चिदानन्दमात्रोऽहं सच्चिदानन्दरूपकः ॥ १८.२७॥

आत्मैवेदमिदं सर्वमात्मैवाहं न संशयः ।

आत्मैवास्मि परं सत्यमात्मैव परमं पदम् ॥ १८.२८॥

आत्मैव जगदाकारं आत्मैव भुवनत्रयम् ।

आत्मैव जगतां श्रेष्ठः आत्मैव हि मनोमयः ॥ १८.२९॥

आत्मैव जगतां त्राता आत्मैव गुरुरात्मनः ।

आत्मैव बहुधा भाति आत्मैवैकं परात्मनः ॥ १८.३०॥

आत्मैव परमं ब्रह्म आत्मैवाहं न संशयः ।

आत्मैव परमं लोकं आत्मैव परमात्मनः ॥ १८.३१॥

आत्मैव जीवरूपात्मा आत्मैवेश्वरविग्रहः ।

आत्मैव हरिरानन्दः आत्मैव स्वयमात्मनः ॥ १८.३२॥

आत्मैवानन्दसन्दोह आत्मैवेदं सदा सुखम् ।

आत्मैव नित्यशुद्धात्मा आत्मैव जगतः परः ॥ १८.३३॥

आत्मैव पञ्चभूतात्मा आत्मैव ज्योतिरात्मनः ।

आत्मैव सर्वदा नान्यदात्मैव परमोऽव्ययः ॥ १८.३४॥

आत्मैव ह्यात्मभासात्मा आत्मैव विभुरव्ययः ।

आत्मैव ब्रह्मविज्ञानं आत्मैवाहं त्वमेव हि ॥ १८.३५॥

आत्मैव परमानन्द आत्मैवाहं जगन्मयः ।

आत्मैवाहं जगद्भानं आत्मैवाहं न किञ्चन ॥ १८.३६॥

आत्मैव ह्यात्मनः स्नानमात्मैव ह्यात्मनो जपः ।

आत्मैव ह्यात्मनो मोदमात्मैवात्मप्रियः सदा ॥ १८.३७॥

आत्मैव ह्यात्मनो नित्यो ह्यात्मैव गुणभासकः ।

आत्मैव तुर्यरूपात्मा आत्मातीतस्ततः परः ॥ १८.३८॥

आत्मैव नित्यपूर्णात्मा आत्मैवाहं न संशयः ।

आत्मैव त्वमहं चात्मा सर्वमात्मैव केवलम् ॥ १८.३९॥

नित्योऽहं नित्यपूर्णोऽहं नित्योऽहं सर्वदा सदा ।

आत्मैवाहं जगन्नान्यदमृतात्मा पुरातनः ॥ १८.४०॥

पुरातनोऽहं पुरुषोऽहमीशः परात्परोऽहं परमेश्वरोऽहम् ।

भवप्रदोऽहं भवनाशनोऽहं सुखप्रदोऽहं सुखरूपमद्वयम् ॥ १८.४१॥

आनन्दोऽहमशेषोऽहममृतोहं न संशयः ।

अजोऽहमात्मरूपोऽहमन्यन्नास्ति सदा प्रियः ॥ १८.४२॥

ब्रह्मैवाहमिदं ब्रह्म सर्वं ब्रह्म सदाऽव्ययः ।

सदा सर्वपदं नास्ति सर्वमेव सदा न हि ॥ १८.४३॥

निर्गुणोऽहं निराधार अहं नास्तीति सर्वदा ।

अनर्थमूलं नास्त्येव मायाकार्यं न किञ्चन ॥ १८.४४॥

अविद्याविभवो नास्ति अहं ब्रह्म न संशयः ।

सर्वं ब्रह्म चिदाकाशं तदेवाहं न संशयः ॥ १८.४५॥

तदेवाहं स्वयं चाहं परं चाहं परेश्वरः ।

विद्याधरोऽहमेवात्र विद्याविद्ये न किञ्चन ॥ १८.४६॥

चिदहं चिदहं नित्यं तुर्योऽहं तुर्यकः परः ।

ब्रह्मैव सर्वं ब्रह्मैव सर्वं ब्रह्म सदाऽस्म्यहम् ॥ १८.४७॥

मत्तोऽन्यन्नापरं किञ्चिन्मत्तोऽन्यद्ब्रह्म च क्वचित् ।

मत्तोऽन्यत्परमं नास्ति मत्तोऽन्यच्चित्पदं नहि ॥ १८.४८॥

मत्तोऽन्यत्सत्पदं नास्ति मत्तोऽन्यच्चित्पदं न मे ।

मत्तोऽन्यद्भवनं नास्ति मत्तोऽन्यद्ब्रह्म एव न ॥ १८.४९॥

मत्तोऽन्यत्कारणं नास्ति मत्तोऽन्यत्किञ्चिदप्यणु ।

मत्तोऽन्यत्सत्त्वरूपं च मत्तोऽन्यच्शुद्धमेव न ॥ १८.५०॥

मत्तोऽन्यत्पावनं नास्ति मत्तोऽन्यत्तत्पदं न हि ।

मत्तोऽन्यद्धर्मरूपं वा मत्तोऽन्यदखिलं न च ॥ १८.५१॥

मत्तोऽन्यदसदेवात्र मत्तोऽन्यन्मिथ्या एव हि ।

मत्तोऽन्यद्भाति सर्वस्वं (सर्वस्य) मत्तोऽन्यच्छशश‍ृङ्गवत् ॥ १८.५२॥

मत्तोऽन्यद्भाति चेन्मिथ्या मत्तोऽन्यच्चेन्द्रजालकम् ।

मत्तोऽन्यत्संशयो (सद्दृशं) नास्ति मत्तोऽन्यत्कार्य

              कारणं (लक्षणम्) ॥ १८.५३॥

ब्रह्ममात्रमिदं सर्वं सोऽहमस्मीति भावनम् ।

सर्वमुक्तं भगवता एवमेवेति निश्चिनु ॥ १८.५४॥

बहुनोक्तेन किं योगिन्निश्चयं कुरु सर्वदा ।

सकृन्निश्चयमात्रेण ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १८.५५॥

वननगभुवनं यच्छङ्करान्नान्यदस्ति

      जगदिदमसुराद्यं देवदेवः स एव ।

तनुमनगमनाद्यैः कोशकाशावकाशे

      स खलु परशिवात्मा दृश्यते सूक्ष्मबुद्ध्या ॥ १८.५६॥

चक्षुःश्रोत्रमनोऽसवश्च हृदि खादुद्भासितध्यान्तरात्

      तस्मिन्नेव विलीयते गतिपरं यद्वासना वासिनी ।

चित्तं चेतयते हृदिन्द्रियगणं वाचां मनोदूरगं

      तं ब्रह्मामृतमेतदेव गिरिजाकान्तात्मना संज्ञितम् ॥ १८.५७॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      अष्टादशोऽध्यायः ॥

१९. ब्रह्मानन्दप्रकरणं नाम एकोनविंशोऽध्यायः

ऋभुः -

ब्रह्मानन्दं प्रवक्ष्यामि त्रिषु लोकेषु दुर्लभम् ।

यस्य श्रवणमात्रेण सदा मुक्तिमवाप्नुयात् (युक्तिमाप्नुयात्) ॥ १९.१॥

परमानन्दोऽहमेवात्मा सर्वदानन्दमेव हि ।

पूर्णानन्दस्वरूपोऽहं चिदानन्दमयं जगत् ॥ १९.२॥

सदानन्तमनन्तोऽहं बोधानन्दमिदं जगत् ।

बुद्धानन्दस्वरूपोऽहं नित्यानन्दमिदं मनः ॥ १९.३॥

केवलानन्दमात्रोऽहं केवलज्ञानवानहम् ।

इति भावय यत्नेन प्रपञ्चोपशमाय वै ॥ १९.४॥

सदा सत्यं परं ज्योतिः सदा सत्यादिलक्षणः ।

सदा सत्यादिहीनात्मा सदा ज्योतिः प्रियो ह्यहम् ॥ १९.५॥

नास्ति मिथ्याप्रपञ्चात्मा नास्ति मिथ्या मनोमयः ।

नास्ति मिथ्याभिधानात्मा नास्ति चित्तं दुरात्मवान् ॥ १९.६॥

नास्ति मूढतरो लोके नास्ति मूढतमो नरः ।

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव स्वयं सदा ॥ १९.७॥

इदं परं च नास्त्येव अहमेव हि केवलम् ।

अहं ब्रह्मास्मि शुद्धोऽस्मि सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ १९.८॥

जगत्सर्वं सदा नास्ति चित्तमेव जगन्मयम् ।

चित्तमेव प्रपञ्चाख्यं चित्तमेव शरीरकम् ॥ १९.९॥

चित्तमेव महादोषं चित्तमेव हि बालकः ।

चित्तमेव महात्माऽयं चित्तमेव महानसत् ॥ १९.१०॥

चित्तमेव हि मिथ्यात्मा चित्तं शशविषाणवत् ।

चित्तं नास्ति सदा सत्यं चित्तं वन्ध्याकुमारवत् ॥ १९.११॥

चित्तं शून्यं न सन्देहो ब्रह्मैव सकलं जगत् ।

अहमेव हि चैतन्यं अहमेव हि निर्गुणम् ॥ १९.१२॥

मन एव हि संसारं मन एव हि मण्डलम् ।

मन एव हि बन्धत्वं मन एव हि पातकम् ॥ १९.१३॥

मन एव महद्दुःखं मन एव शरीरकम् ।

मन एव प्रपञ्चाख्यं मन एव कलेवरम् ॥ १९.१४॥

मन एव महासत्त्वं मन एव चतुर्मुखः ।

मन एव हरिः साक्षान्मन एव शिवः स्मृतः ॥ १९.१५॥

मन एवेन्द्रजालाख्यं मनः सङ्कल्पमात्रकम् ।

मन एव महापापं मन एव दुरात्मवान् ॥ १९.१६॥

मन एव हि सर्वाख्यं मन एव महद्भयम् ।

मन एव परं ब्रह्म मन एव हि केवलम् ॥ १९.१७॥

मन एव चिदाकारं मन एव मनायते ।

चिदेव हि परं रूपं चिदेव हि परं पदम् ॥ १९.१८॥

परं ब्रह्माहमेवाद्य परं ब्रह्माहमेव हि ।

अहमेव हि तृप्तात्मा अहमानन्दविग्रहः ॥ १९.१९॥

अहं बुद्धिः प्रवृद्धात्मा नित्यं निश्चलनिर्मलः ।

अहमेव हि शान्तात्मा अहमाद्यन्तवर्जितः ॥ १९.२०॥

अहमेव प्रकाशात्मा अहं ब्रह्मैव केवलम् ।

अहं नित्यो न सन्देह अहं बुद्धिः प्रियः सदा (बुद्धिप्रियः सदा) ॥ १९.२१॥

अहमेवाहमेवैकः अहमेवाखिलामृतः ।

अहमेव स्वयं सिद्धः अहमेवानुमोदकः ॥ १९.२२॥

अहमेव त्वमेवाहं सर्वात्मा सर्ववर्जितः ।

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव परात्परः ॥ १९.२३॥

अहङ्कारं न मे दुःखं न मे दोषं न मे सुखम् ।

न मे बुद्धिर्न मे चित्तं न मे देहो न मेन्द्रियम् ॥ १९.२४॥

न मे गोत्रं न मे नेत्रं न मे पात्रं न मे तृणम् ।

न मे जपो न मे मन्त्रो न मे लोको न मे सुहृत् ॥ १९.२५॥

न मे बन्धुर्न मे शत्रुर्न मे माता न मे पिता ।

न मे भोज्यं न मे भोक्ता न मे वृत्तिर्न मे कुलम् ॥ १९.२६॥

न मे जातिर्न मे वर्णः न मे श्रोत्रं न मे क्वचित् ।

न मे बाह्यं न मे बुद्धिः स्थानं वापि न मे वयः ॥ १९.२७॥

न मे तत्त्वं न मे लोको न मे शान्तिर्न मे कुलम् ।

न मे कोपो न मे कामः केवलं ब्रह्ममात्रतः ॥ १९.२८॥

केवलं ब्रह्ममात्रत्वात् केवलं स्वयमेव हि ।

न मे रागो न मे लोभो न मे स्तोत्रं न मे स्मृतिः ॥ १९.२९॥

न मे मोहो न मे तृष्णा न मे स्नेहो न मे गुणः ।

न मे कोशं न मे बाल्यं न मे यौवनवार्धकम् ॥ १९.३०॥

सर्वं ब्रह्मैकरूपत्वादेकं ब्रह्मेति निश्चितम् ।

ब्रह्मणोऽन्यत्परं नास्ति ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ॥ १९.३१॥

ब्रह्मणोऽन्यदिदं नास्ति ब्रह्मणोऽन्यदिदं न हि ।

आत्मनोऽन्यत्सदा नास्ति आत्मैवाहं न संशयः ॥ १९.३२॥

आत्मनोऽन्यत्सुखं नास्ति आत्मनोऽन्यदहं न च ।

ग्राह्यग्राहकहीनोऽहं त्यागत्याज्यविवर्जितः ॥ १९.३३॥

न त्याज्यं न च मे ग्राह्यं न बन्धो न च भुक्तिदं (मुक्तिदम्) ।

न मे लोकं न मे हीनं न श्रेष्ठं नापि दूषणम् ॥ १९.३४॥

न मे बलं न चण्डालो न मे विप्रादिवर्णकम् ।

न मे पानं न मे ह्रस्वं न मे क्षीणं न मे बलम् ॥ १९.३५॥

न मे शक्तिर्न मे भुक्तिर्न मे दैवं न मे पृथक् ।

अहं ब्रह्मैकमात्रत्वान्नित्यत्वान्यन्न किञ्चन ॥ १९.३६॥

न मतं न च मे मिथ्या न मे सत्यं वपुः क्वचित् ।

अहमित्यपि नास्त्येव ब्रह्म इत्यपि नाम वा ॥ १९.३७॥

यद्यद्यद्यत्प्रपञ्चोऽस्ति यद्यद्यद्यद्गुरोर्वचः ।

तत्सर्वं ब्रह्म एवाहं तत्सर्वं चिन्मयं मतम् ॥ १९.३८॥

चिन्मयं चिन्मयं ब्रह्म सन्मयं सन्मयं सदा ।

स्वयमेव स्वयं ब्रह्म स्वयमेव स्वयं परः ॥ १९.३९॥

स्वयमेव स्वयं मोक्षः स्वयमेव निरन्तरः ।

स्वयमेव हि विज्ञानं स्वयमेव हि नास्त्यकम् ॥ १९.४०॥

स्वयमेव सदासारः स्वयमेव स्वयं परः ।

स्वयमेव हि शून्यात्मा स्वयमेव मनोहरः ॥ १९.४१॥

तूष्णीमेवासनं स्नानं तूष्णीमेवासनं जपः ।

तूष्णीमेवासनं पूजा तूष्णीमेवासनं परः ॥ १९.४२॥

विचार्य मनसा नित्यमहं ब्रह्मेति निश्चिनु ।

अहं ब्रह्म न सन्देहः एवं तूष्णींस्थितिर्जपः ॥ १९.४३॥

सर्वं ब्रह्मैव नास्त्यन्यत्सर्वं ज्ञानमयं तपः ।

स्वयमेव हि नास्त्येव सर्वातीतस्वरूपवान् ॥ १९.४४॥

वाचातीतस्वरूपोऽहं वाचा जप्यमनर्थकम् ।

मानसः परमार्थोऽयं एतद्भेदमहं न मे ॥ १९.४५॥

कुणपं सर्वभूतादि कुणपं सर्वसङ्ग्रहम् ।

असत्यं सर्वदा लोकमसत्यं सकलं जगत् ॥ १९.४६॥

असत्यमन्यदस्तित्वमसत्यं नास्ति भाषणम् ।

असत्याकारमस्तित्वं ब्रह्ममात्रं सदा स्वयम् ॥ १९.४७॥

असत्यं वेदवेदाङ्गं असत्यं शास्त्रनिश्चयः ।

असत्यं श्रवणं ह्येतदसत्यं मननं च तत् ॥ १९.४८॥

      असत्यं च निदिध्यासः सजातीयमसत्यकम् ।

विजातीयमसत्प्रोक्तं सत्यं सत्यं न संशयः ।

      सर्वं ब्रह्म सदा ब्रह्म एकं ब्रह्म चिदव्ययम् ॥ १९.४९॥

चेतोविलासजनितं किल विश्वमेत-

      द्विश्वाधिकस्य कृपया परिपूर्णभास्यात् ।

नास्त्यन्यतः श्रुतिशिरोत्थितवाक्यमोघ-

      शास्त्रानुसारिकरणैर्भवते विमुक्त्यै ॥ १९.५०॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      ब्रह्मानन्दप्रकरणं नाम एकोनविंशोऽध्यायः ॥

२०. आत्मवैभवप्रकरणं नाम विंशोऽध्यायः

ऋभुः -

श‍ृणु केवलमत्यन्तं रहस्यं परमाद्भुतम् ।

इति गुह्यतरं सद्यो मोक्षप्रदमिदं सदा ॥ २०.१॥

सुलभं ब्रह्मविज्ञानं सुलभं शुभमुत्तमम् ।

सुलभं ब्रह्मनिष्ठानां सुलभं सर्वबोधकम् ॥ २०.२॥

सुलभं कृतकृत्यानां सुलभं स्वयमात्मनः ।

सुलभं कारणाभावं सुलभं ब्रह्मणि स्थितम् ॥ २०.३॥

सुलभं चित्तहीनानां स्वयं तच्च स्वयं स्वयम् ।

स्वयं संसारहीनानां चित्तं संसारमुच्यते ॥ २०.४॥

सृष्ट्वैदं न संसारः ब्रह्मैवेदं मनो न च ।

ब्रह्मैवेदं भयं नास्ति ब्रह्मैवेदं न किञ्चन ॥ २०.५॥

ब्रह्मैवेदमसत्सर्वं ब्रह्मैवेदं परायणम् ।

ब्रह्मैवेदं शरीराणां ब्रह्मैवेदं तृणं न च ॥ २०.६॥

ब्रह्मैवास्मि न चान्योऽस्मि ब्रह्मैवेदं जगन्न च ।

ब्रह्मैवेदं वियन्नास्ति ब्रह्मैवेदं क्रिया न च ॥ २०.७॥

ब्रह्मैवेदं महात्मानं ब्रह्मैवेदं प्रियं सदा ।

ब्रह्मैवेदं जगन्नान्तो ब्रह्मैवाहं भयं न हि ॥ २०.८॥

ब्रह्मैवाहं सदाचित्तं ब्रह्मैवाहमिदं न हि ।

ब्रह्मैवाहं तु यन्मिथ्या ब्रह्मैवाहमियं भ्रमा ॥ २०.९॥

ब्रह्मैव सर्वसिद्धान्तो ब्रह्मैव मनसास्पदम् ।

ब्रह्मैव सर्वभवनं ब्रह्मैव मुनिमण्डलम् ॥ २०.१०॥

ब्रह्मैवाहं तु नास्त्यन्यद्ब्रह्मैव गुरुपूजनम् ।

ब्रह्मैव नान्यत्किञ्चित्तु ब्रह्मैव सकलं सदा ॥ २०.११॥

ब्रह्मैव त्रिगुणाकारं ब्रह्मैव हरिरूपकम् ।

ब्रह्मणोऽन्यत्पदं नास्ति ब्रह्मणोऽन्यत्क्षणं न मे ॥ २०.१२॥

ब्रह्मैवाहं नान्यवार्ता ब्रह्मैवाहं न च श्रुतम् ।

ब्रह्मैवाहं समं नास्ति सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ २०.१३॥

ब्रह्मैवाहं न मे भोगो ब्रह्मैवाहं न मे पृथक् ।

ब्रह्मैवाहं सतं नास्ति ब्रह्मैव ब्रह्मरूपकः ॥ २०.१४॥

ब्रह्मैव सर्वदा भाति ब्रह्मैव सुखमुत्तमम् ।

ब्रह्मैव नानाकारत्वात्ब्रह्मैवाहं प्रियं महत् ॥ २०.१५॥

ब्रह्मैव ब्रह्मणः पूज्यं ब्रह्मैव ब्रह्मणो गुरुः ।

ब्रह्मैव ब्रह्ममाता तु ब्रह्मैवाहं पिता सुतः ॥ २०.१६॥

ब्रह्मैव ब्रह्म देवं च ब्रह्मैव ब्रह्म तज्जयः ।

ब्रह्मैव ध्यानरूपात्मा ब्रह्मैव ब्रह्मणो गुणः ॥ २०.१७॥

आत्मैव सर्वनित्यात्मा आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन ।

आत्मैव सततं ह्यात्मा आत्मैव गुरुरात्मनः ॥ २०.१८॥

आत्मज्योतिरहम्भूतमात्मैवास्ति सदा स्वयम् ।

स्वयं तत्त्वमसि ब्रह्म स्वयं भामि प्रकाशकः ॥ २०.१९॥

स्वयं जीवत्वसंशान्तिः स्वयमीश्वररूपवान् ।

स्वयं ब्रह्म परं ब्रह्म स्वयं केवलमव्ययम् ॥ २०.२०॥

स्वयं नाशं च सिद्धान्तं स्वयमात्मा प्रकाशकः ।

स्वयं प्रकाशरूपात्मा स्वयमत्यन्तनिर्मलः ॥ २०.२१॥

स्वयमेव हि नित्यात्मा स्वयं शुद्धः प्रियाप्रियः ।

स्वयमेव स्वयं छन्दः स्वयं देहादिवर्जितः ॥ २०.२२॥

स्वयं दोषविहीनात्मा स्वयमाकाशवत्स्थितः ।

अयं चेदं च नास्त्येव अयं भेदविवर्जितः ॥ २०.२३॥

ब्रह्मैव चित्तवद्भाति ब्रह्मैव शिववत् सदा ।

ब्रह्मैव बुद्धिवद्भाति ब्रह्मैव शिववत् सदा ॥ २०.२४॥

ब्रह्मैव शशवद्भाति ब्रह्मैव स्थूलवत्स्वयम् ।

ब्रह्मैव सततं नान्यत्ब्रह्मैव गुरुरात्मनः ॥ २०.२५॥

आत्मज्योतिरहं भूतमहं नास्ति सदा स्वयम् ।

स्वयमेव परं ब्रह्म स्वयमेव चिदव्ययः ॥ २०.२६॥

स्वयमेव स्वयं ज्योतिः स्वयं सर्वत्र भासते ।

स्वयं ब्रह्म स्वयं देहः स्वयं पूर्णः परः पुमान् ॥ २०.२७॥

स्वयं तत्त्वमसि ब्रह्म स्वयं भाति प्रकाशकः ।

स्वयं जीवत्वसंशान्तः स्वयमीश्वररूपवान् ॥ २०.२८॥

स्वयमेव परं ब्रह्म स्वयं केवलमव्ययः ।

स्वयं राद्धान्तसिद्धान्तः स्वयमात्मा प्रकाशकः ॥ २०.२९॥

स्वयं प्रकाशरूपात्मा स्वयमत्यन्तनिर्मलः ।

स्वयमेव हि नित्यात्मा स्वयं शुद्धः प्रियाप्रियः ॥ २०.३०॥

स्वयमेव स्वयं स्वस्थः स्वयं देहविवर्जितः ।

स्वयं दोषविहीनात्मा स्वयमाकाशवत्स्थितः ॥ २०.३१॥

अखण्डः परिपूर्णोऽहमखण्डरसपूरणः ।

अखण्डानन्द एवाहमपरिच्छिन्नविग्रहः ॥ २०.३२॥

इति निश्चित्य पूर्णात्मा ब्रह्मैव न पृथक्स्वयम् ।

अहमेव हि नित्यात्मा अहमेव हि शाश्वतः ॥ २०.३३॥

अहमेव हि तद्ब्रह्म ब्रह्मैवाहं जगत्प्रभुः ।

ब्रह्मैवाहं निराभासो ब्रह्मैवाहं निरामयः ॥ २०.३४॥

ब्रह्मैवाहं चिदाकाशो ब्रह्मैवाहं निरन्तरः ।

ब्रह्मैवाहं महानन्दो ब्रह्मैवाहं सदात्मवान् ॥ २०.३५॥

ब्रह्मैवाहमनन्तात्मा ब्रह्मैवाहं सुखं परम् ।

ब्रह्मैवाहं महामौनी सर्ववृत्तान्तवर्जितः ॥ २०.३६॥

ब्रह्मैवाहमिदं मिथ्या ब्रह्मैवाहं जगन्न हि ।

ब्रह्मैवाहं न देहोऽस्मि ब्रह्मैवाहं महाद्वयः ॥ २०.३७॥

ब्रह्मैव चित्तवद्भाति ब्रह्मैव शिववत्सदा ।

ब्रह्मैव बुद्धिवद्भाति ब्रह्मैव फलवत्स्वयम् ॥ २०.३८॥

ब्रह्मैव मूर्तिवद्भाति तद्ब्रह्मासि न संशयः ।

ब्रह्मैव कालवद्भाति ब्रह्मैव सकलादिवत् ॥ २०.३९॥

ब्रह्मैव भूतिवद्भाति ब्रह्मैव जडवत्स्वयम् ।

ब्रह्मैवौङ्कारवत्सर्वं ब्रह्मैवौङ्काररूपवत् ॥ २०.४०॥

ब्रह्मैव नादवद्ब्रह्म नास्ति भेदो न चाद्वयम् ।

सत्यं सत्यं पुनः सत्यं ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ॥ २०.४१॥

ब्रह्मैव सर्वमात्मैव ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ।

सर्वं मिथ्या जगन्मिथ्या दृश्यत्वाद्घटवत् सदा ॥ २०.४२॥

ब्रह्मैवाहं न सन्देहश्चिन्मात्रत्वादहं सदा ।

ब्रह्मैव शुद्धरूपत्वाद्दृग्रूपत्वात्स्वयं महत् ॥ २०.४३॥

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव परात्परः ।

अहमेव मनोतीत अहमेव जगत्परः ॥ २०.४४॥

अहमेव हि नित्यात्मा अहं मिथ्या स्वभावतः ।

आनन्दोऽहं निराधारो ब्रह्मैव न च किञ्चन ॥ २०.४५॥

नान्यत्किञ्चिदहं ब्रह्म नान्यत्किञ्चिच्चिदव्ययः ।

आत्मनोऽन्यत्परं तुच्छमात्मनोऽन्यदहं नहि ॥ २०.४६॥

आत्मनोऽन्यन्न मे देहः आत्मैवाहं न मे मलम् ।

आत्मन्येवात्मना चित्तमात्मैवाहं न तत्पृथक् ॥ २०.४७॥

आत्मैवाहमहं शून्यमात्मैवाहं सदा न मे ।

आत्मैवाहं गुणो नास्ति आत्मैव न पृथक्क्वचित् ॥ २०.४८॥

अत्यन्ताभाव एव त्वं अत्यन्ताभावमीदृशम् ।

अत्यन्ताभाव एवेदमत्यन्ताभावमण्वपि ॥ २०.४९॥

आत्मैवाहं परं ब्रह्म सर्वं मिथ्या जगत्त्रयम् ।

अहमेव परं ब्रह्म अहमेव परो गुरुः ॥ २०.५०॥

जीवभावं सदासत्यं शिवसद्भावमीदृशम् ।

विष्णुवद्भावनाभ्रान्तिः सर्वं शशविषाणवत् ॥ २०.५१॥

अहमेव सदा पूर्णं अहमेव निरन्तरम् ।

नित्यतृप्तो निराकारो ब्रह्मैवाहं न संशयः ॥ २०.५२॥

अहमेव परानन्द अहमेव क्षणान्तिकः ।

अहमेव त्वमेवाहं त्वं चाहं नास्ति नास्ति हि ॥ २०.५३॥

वाचामगोचरोऽहं वै वाङ्मनो नास्ति कल्पितम् ।

अहं ब्रह्मैव सर्वात्मा अहं ब्रह्मैव निर्मलः ॥ २०.५४॥

अहं ब्रह्मैव चिन्मात्रं अहं ब्रह्मैव नित्यशः ।

इदं च सर्वदा नास्ति अहमेव सदा स्थिरः ॥ २०.५५॥

इदं सुखमहं ब्रह्म इदं सुखमहं जडम् ।

इदं ब्रह्म न सन्देहः सत्यं सत्यं पुनः पुनः ॥ २०.५६॥

इत्यात्मवैभवं प्रोक्तं सर्वलोकेषु दुर्लभम् ।

सकृच्छ्रवणमात्रेण ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ २०.५७॥

शान्तिदान्तिपरमा भवतान्ताः स्वान्तभान्तमनिशं शशिकान्तम् ।

अन्तकान्तकमहो कलयन्तो वेदमौलिवचनैः किल शान्ताः ॥ २०.५८॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      आत्मवैभवप्रकरणं नाम विंशोऽध्यायः ॥

२१. सर्वप्रपञ्चहेयत्वप्रकरणवर्णनं नाम एकविंशोऽध्यायः

ऋभुः -

महारहस्यं वक्ष्यामि वेदान्तेषु च गोपितम् ।

यस्य श्रवणमात्रेण ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ २१.१॥

सच्चिदानन्दमात्रोऽहं सर्वं सच्चिन्मयं ततम् ।

तदेव ब्रह्म सम्पश्यत्ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ २१.२॥

अहं ब्रह्म इदं ब्रह्म नाना ब्रह्म न संशयः ।

सत्यं ब्रह्म सदा ब्रह्माप्यहं ब्रह्मैव केवलम् ॥ २१.३॥

गुरुर्ब्रह्म गुणो ब्रह्म सर्वं ब्रह्मपरोऽस्म्यहम् ।

नान्तं ब्रह्म अहं ब्रह्म सर्वं ब्रह्मापरोऽस्म्यहम् ॥ २१.४॥

वेदवेद्यं परं ब्रह्म विद्या ब्रह्म विशेषतः ।

आत्मा ब्रह्म अहं ब्रह्म आद्यन्तं ब्रह्म सोऽस्म्यहम् ॥ २१.५॥

सत्यं ब्रह्म सदा ब्रह्म अन्यन्नास्ति सदा परम् ।

अहं ब्रह्म त्वहं नास्ति अहङ्कारपरं नहि ॥ २१.६॥

अहं ब्रह्म इदं नास्ति अयमात्मा महान्सदा ।

वेदान्तवेद्यो ब्रह्मात्मा अपरं शशश‍ृङ्गवत् ॥ २१.७॥

भूतं नास्ति भविष्यं न ब्रह्मैव स्थिरतां गतः ।

चिन्मयोऽहं जडं तुच्छं चिन्मात्रं देहनाशनम् ॥ २१.८॥

चित्तं किञ्चित्क्वचिच्चापि चित्तं दूरोऽहमात्मकः (हरोऽहमात्मकः) ।

सत्यं ज्ञानमनन्तं यन्नानृतं जडदुःखकम् ॥ २१.९॥

आत्मा सत्यमनन्तात्मा देहमेव न संशयः ।

वार्ताप्यसच्छ्रुतं तन्न अहमेव महोमहः ॥ २१.१०॥

एकसङ्ख्याप्यसद्ब्रह्म सत्यमेव सदाऽप्यहम् ।

सर्वमेवमसत्यं च उत्पन्नत्वात्परात्सदा ॥ २१.११॥

सर्वावयवहीनोऽपि नित्यत्वात्परमो ह्यहम् ।

सर्वं दृश्यं न मे किञ्चित्चिन्मयत्वाद्वदाम्यहम् ॥ २१.१२॥

आग्रहं च न मे किञ्चित्चिन्मयत्वाद्वदाम्यहम् ।

इदमित्यपि निर्देशो न क्वचिन्न क्वचित्सदा ॥ २१.१३॥

निर्गुणब्रह्म एवाहं सुगुरोरुपदेशतः ।

विज्ञानं सगुणो (सगुणं) ब्रह्म अहं विज्ञानविग्रहः ॥ २१.१४॥

निर्गुणोऽस्मि निरंशोऽस्मि भवोऽस्मि भरणोऽस्म्यहम् ।

देवोऽस्मि द्रव्यपूर्णोऽस्मि शुद्धोऽस्मि रहितोऽस्म्यहम् ॥ २१.१५॥

रसोऽस्मि रसहीनोऽस्मि तुर्योऽस्मि शुभभावनः ।

कामोऽस्मि (कार्योऽस्मि) कार्यहीनोऽस्मि नित्यनिर्मलविग्रहः ॥ २१.१६॥

आचारफलहीनोऽस्मि अहं ब्रह्मास्मि केवलम् ।

इदं सर्वं परं ब्रह्म अयमात्मा न विस्मयः ॥ २१.१७॥

पूर्णापूर्णस्वरूपात्मा नित्यं सर्वात्मविग्रहः ।

परमानन्दतत्त्वात्मा परिच्छिन्नं न हि क्वचित् ॥ २१.१८॥

एकात्मा निर्मलाकार अहमेवेति भावय ।

अहम्भावनया युक्त अहम्भावेन संयुतः ॥ २१.१९॥

शान्तं भावय सर्वात्मा शाम्यतत्त्वं (शाम्यत्यन्तं) मनोमलः ।

देहोऽहमिति सन्त्यज्य ब्रह्माहमिति निश्चिनु ॥ २१.२०॥

ब्रह्मैवाहं ब्रह्ममात्रं ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ।

इदं नाहमिदं नाहमिदं नाहं सदा स्मर ॥ २१.२१॥

अहं सोऽहमहं सोऽहमहं ब्रह्मेति भावय ।

चिदहं चिदहं ब्रह्म चिदहं चिदहं वद ॥ २१.२२॥

नेदं नेदं सदा नेदं न त्वं नाहं च भावय ।

सर्वं ब्रह्म न सन्देहः सर्वं वेदं न किञ्चन ॥ २१.२३॥

सर्वं शब्दार्थभवनं सर्वलोकभयन्न च ।

सर्वतीर्थं न सत्यं हि सर्वदेवालयं न हि ॥ २१.२४॥

सर्वचैतन्यमात्रत्वात् सर्वं नाम सदा न हि ।

सर्वरूपं परित्यज्य सर्वं ब्रह्मेति निश्चिनु ॥ २१.२५॥

ब्रह्मैव सर्वं तत्सत्यं प्रपञ्चं प्रकृतिर्नहि ।

प्राकृतं स्मरणं त्यज्य ब्रह्मस्मरणमाहर ॥ २१.२६॥

ततस्तदपि सन्त्यज्य निजरूपे स्थिरो भव ।

स्थिररूपं परित्यज्य आत्ममात्रं भवत्यसौ ॥ २१.२७॥

त्यागत्वमपि सन्त्यज्य भेदमात्रं सदा त्यज ।

स्वयं निजं समावृत्य स्वयमेव स्वयं भज ॥ २१.२८॥

इदमित्यङ्गुलीदृष्टमिदमस्तमचेतनम् ।

इदं वाक्यं च वाक्येन वाचाऽपि परिवेदनम् ॥ २१.२९॥

सर्वभावं (सर्वभ्रान्तं) न सन्देहः सर्वं नास्ति न संशयः ।

सर्वं तुच्छं न सन्देहः सर्वं माया न संशयः ॥ २१.३०॥

त्वं ब्रह्माहं न सन्देहो ब्रह्मैवेदं न संशयः ।

सर्वं चित्तं न सन्देहः सर्वं ब्रह्म न संशयः ॥ २१.३१॥

ब्रह्मान्यद्भाति चेन्मिथ्या सर्वं मिथ्या परावरा ।

न देहं पञ्चभूतं वा न चित्तं भ्रान्तिमात्रकम् ॥ २१.३२॥

न च बुद्धीन्द्रियाभावो न मुक्तिर्ब्रह्ममात्रकम् ।

निमिषं च न शङ्कापि न सङ्कल्पं तदस्ति चेत् ॥ २१.३३॥

अहङ्कारमसद्विद्धि अभिमानं तदस्ति चेत् ।

न चित्तस्मरणं तच्चेन्न सन्देहो जरा यदि ॥ २१.३४॥

प्राणो .... दीयते शास्ति घ्राणो यदिह गन्धकम् ।

चक्षुर्यदिह भूतस्य श्रोत्रं श्रवणभावनम् ॥ २१.३५॥

त्वगस्ति चेत्स्पर्शसत्ता जिह्वा चेद्रससङ्ग्रहः ।

जीवोऽस्ति चेज्जीवनं च पादश्चेत्पादचारणम् ॥ २१.३६॥

हस्तौ यदि क्रियासत्ता स्रष्टा चेत्सृष्टिसम्भवः ।

रक्ष्यं चेद्रक्षको विष्णुर्भक्ष्यं चेद्भक्षकः शिवः ॥ २१.३७॥

सर्वं ब्रह्म न सन्देहः सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ।

पूज्यं चेत्पूजनं चास्ति भास्यं चेद्भासकः शिवः ॥ २१.३८॥

सर्वं मिथ्या न सन्देहः सर्वं चिन्मात्रमेव हि ।

अस्ति चेत्कारणं सत्यं कार्यं चैव भविष्यति ॥ २१.३९॥

नास्ति चेन्नास्ति हीनोऽहं ब्रह्मैवाहं परायणम् ।

अत्यन्तदुःखमेतद्धि अत्यन्तसुखमव्ययम् ॥ २१.४०॥

अत्यन्तं जन्ममात्रं च अत्यन्तं रणसम्भवम् ।

अत्यन्तं मलिनं सर्वमत्यन्तं निर्मलं परम् ॥ २१.४१॥

अत्यन्तं कल्पनं दुष्टं अत्यन्तं निर्मलं त्वहम् ।

अत्यन्तं सर्वदा दोषमत्यन्तं सर्वदा गुणम् ॥ २१.४२॥

अत्यन्तं सर्वदा शुभ्रमत्यन्तं सर्वदा मलम् ।

अत्यन्तं सर्वदा चाहमत्यन्तं सर्वदा इदम् ॥ २१.४३॥

अत्यन्तं सर्वदा ब्रह्म अत्यन्तं सर्वदा जगत् ।

एतावदुक्तमभयमहं भेदं न किञ्चन ॥ २१.४४॥

सदसद्वापि नास्त्येव सदसद्वापि वाक्यकम् ।

नास्ति नास्ति न सन्देहो ब्रह्मैवाहं न संशयः ॥ २१.४५॥

कारणं कार्यरूपं वा सर्वं नास्ति न संशयः ।

कर्ता भोक्ता क्रिया वापि न भोज्यं भोगतृप्तता ॥ २१.४६॥

सर्वं ब्रह्म न सन्देहः सर्वशब्दो न वास्तवम् ।

भूतं भविष्यं वार्तं तु कार्यं वा नास्ति सर्वदा ॥ २१.४७॥

सदसद्भेद्यभेदं वा न गुणा गुणभागिनः ।

निर्मलं वा मलं वापि नास्ति नास्ति न किञ्चन ॥ २१.४८॥

भाष्यं वा भाषणं वाऽपि नास्ति नास्ति न किञ्चन ।

प्रबलं दुर्बलं वापि अहं च त्वं च वा क्वचित् ॥ २१.४९॥

ग्राह्यं च ग्राहकं वापि उपेक्ष्यं नात्मनः क्वचित् ।

तीर्थं वा स्नानरूपं वा देवो वा देवपूजनम् ॥ २१.५०॥

जन्म वा मरणं हेतुर्नास्ति नास्ति न किञ्चन ।

सत्यं वा सत्यरूपं वा नास्ति नास्ति न किञ्चन ॥ २१.५१॥

मातरः पितरो वापि देहो वा नास्ति किञ्चन ।

दृग्रूपं दृश्यरूपं वा नास्ति नास्तीह किञ्चन ॥ २१.५२॥

मायाकार्यं च माया वा नास्ति नास्तीह किञ्चन ।

ज्ञानं वा ज्ञानभेदो वा नास्ति नास्तीह किञ्चन ॥ २१.५३॥

सर्वप्रपञ्चहेयत्वं प्रोक्तं प्रकरणं च ते ।

यः श‍ृणोति सकृद्वापि आत्माकारं प्रपद्यते ॥ २१.५४॥

स्कन्दः -

माया सा त्रिगुणा गणाधिपगुरोरेणाङ्कचूडामणेः

      पादाम्भोजसमर्चनेन विलयं यात्येव नास्त्यन्यथा ।

विद्या हृद्यतमा सुविद्युदिव सा भात्येव हृत्पङ्कजे

      यस्यानल्पतपोभिरुग्रकरणादृक्तस्य मुक्तिः स्थिरा ॥ २१.५५॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      सर्वप्रपञ्चहेयत्वप्रकरणवर्णनं नाम एकविंशोऽध्यायः ॥

२२. नामरूपनिषेधप्रकरणं नाम द्वाविंशोऽध्यायः

ऋभुः -

वक्ष्ये ब्रह्ममयं सर्वं नास्ति सर्वं जगन्मृषा ।

अहं ब्रह्म न मे चिन्ता अहं ब्रह्म न मे जडम् ॥ २२.१॥

अहं ब्रह्म न मे दोषः अहं ब्रह्म न मे फलम् ।

अहं ब्रह्म न मे वार्ता अहं ब्रह्म न मे द्वयम् ॥ २२.२॥

अहं ब्रह्म न मे नित्यमहं ब्रह्म न मे गतिः ।

अहं ब्रह्म न मे माता अहं ब्रह्म न मे पिता ॥ २२.३॥

अहं ब्रह्म न मे सोऽयमहं वैश्वानरो न हि ।

अहं ब्रह्म चिदाकाशमहं ब्रह्म न संशयः ॥ २२.४॥

सर्वान्तरोऽहं पूर्णात्मा सर्वान्तरमनोऽन्तरः ।

अहमेव शरीरान्तरहमेव स्थिरः सदा ॥ २२.५॥

एवं विज्ञानवान्मुक्त एवं ज्ञानं सुदुर्लभम् ।

अनेकशतसाहस्त्रेष्वेक एव विवेकवान् ॥ २२.६॥

तस्य दर्शनमात्रेण पितरस्तृप्तिमागताः ।

ज्ञानिनो दर्शनं पुण्यं सर्वतीर्थावगाहनम् ॥ २२.७॥

ज्ञानिनः चार्चनेनैव जीवन्मुक्तो भवेन्नरः ।

ज्ञानिनो भोजने दाने सद्यो मुक्तो भवेन्नरः ॥ २२.८॥

अहं ब्रह्म न सन्देहः अहमेव गुरुः परः ।

अहं शान्तोऽस्मि शुद्धोऽस्मि अहमेव गुणान्तरः ॥ २२.९॥

गुणातीतो जनातीतः परातीतो मनः परः ।

परतः परतोऽतीतो बुद्ध्यातीतो रसात्परः ॥ २२.१०॥

भावातीतो मनातीतो वेदातीतो विदः परः ।

शरीरादेश्च परतो जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितः ॥ २२.११॥

अव्यक्तात्परतोऽतीत इत्येवं ज्ञाननिश्चयः ।

क्वचिदेतत्परित्यज्य सर्वं सन्त्यज्य मूकवत् ॥ २२.१२॥

तूष्णीं ब्रह्म परं ब्रह्म शाश्वतब्रह्मवान्स्वयम् ।

ज्ञानिनो महिमा किञ्चिदणुमात्रमपि स्फुटम् ॥ २२.१३॥

हरिणापि हरेणापि ब्रह्मणापि सुरैरपि ।

न शक्यते वर्णयितुं कल्पकोटिशतैरपि ॥ २२.१४॥

अहं ब्रह्मेति विज्ञानं त्रिषु लोकेषु दुर्लभम् ।

विवेकिनं महात्मानं ब्रह्ममात्रेणावस्थितम् ॥ २२.१५॥

द्रष्टुं च भाषितुं वापि दुर्लभं पादसेवनम् ।

कदाचित्पादतीर्थेन स्नातश्चेद्ब्रह्म एव सः ॥ २२.१६॥

सर्वं मिथ्या न सन्देहः सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ।

एतत्प्रकरणं प्रोक्तं सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ २२.१७॥

दुर्लभं यः पठेद्भक्त्या ब्रह्म सम्पद्यते नरः ।

वक्ष्ये ब्रह्ममयं सर्वं नान्यत्सर्वं जगन्मृषा ॥ २२.१८॥

ब्रह्मैव जगदाकारं ब्रह्मैव परमं पदम् ।

अहमेव परं ब्रह्म अहमित्यपि वर्जितः ॥ २२.१९॥

सर्ववर्जितचिन्मात्रं सर्ववर्जितचेतनः ।

सर्ववर्जितशान्तात्मा सर्वमङ्गलविग्रहः ॥ २२.२०॥

अहं ब्रह्म परं ब्रह्म असन्नेदं न मे न मे ।

न मे भूतं भविष्यच्च न मे वर्णं न संशयः ॥ २२.२१॥

ब्रह्मैवाहं न मे तुच्छं अहं ब्रह्म परं तपः ।

ब्रह्मरूपमिदं सर्वं ब्रह्मरूपमनामयम् ॥ २२.२२॥

ब्रह्मैव भाति भेदेन ब्रह्मैव न परः परः ।

आत्मैव द्वैतवद्भाति आत्मैव परमं पदम् ॥ २२.२३॥

ब्रह्मैवं भेदरहितं भेदमेव महद्भयम् ।

आत्मैवाहं निर्मलोऽहमात्मैव भुवनत्रयम् ॥ २२.२४॥

आत्मैव नान्यत्सर्वत्र सर्वं ब्रह्मैव नान्यकः ।

अहमेव सदा भामि (भाति) ब्रह्मैवास्मि परोऽस्म्यहम् ॥ २२.२५॥

निर्मलोऽस्मि परं ब्रह्म कार्याकार्यविवर्जितः ।

सदा शुद्धैकरूपोऽस्मि सदा चैतन्यमात्रकः ॥ २२.२६॥

निश्चयोऽस्मि परं ब्रह्म सत्योऽस्मि सकलोऽस्म्यहम् ।

अक्षरोऽस्मि परं ब्रह्म शिवोऽस्मि शिखरोऽस्म्यहम् ॥ २२.२७॥

समरूपोऽस्मि शान्तोऽस्मि तत्परोऽस्मि चिदव्ययः ।

सदा ब्रह्म हि नित्योऽस्मि सदा चिन्मात्रलक्षणः ॥ २२.२८॥

सदाऽखण्डैकरूपोऽस्मि सदामानविवर्जितः ।

सदा शुद्धैकरूपोऽस्मि सदा चैतन्यमात्रकः ॥ २२.२९॥

सदा सन्मान(समान)रूपोऽस्मि सदा सत्ताप्रकाशकः ।

सदा सिद्धान्तरूपोऽस्मि सदा पावनमङ्गलः ॥ २२.३०॥

एवं निश्चितवान्मुक्तः एवं नित्यपरो वरः ।

एवं भावनया युक्तः परं ब्रह्मैव सर्वदा ॥ २२.३१॥

एवं ब्रह्मात्मवांज्ञानी ब्रह्माहमिति निश्चयः ।

स एव पुरुषो लोके ब्रह्माहमिति निश्चितः ॥ २२.३२॥

स एव पुरुषो ज्ञानी जीवन्मुक्तः स आत्मवान् ।

ब्रह्मैवाहं महानात्मा सच्चिदानन्दविग्रहः ॥ २२.३३॥

नाहं जीवो न मे भेदो नाहं चिन्ता न मे मनः ।

नाहं मांसं न मेऽस्थीनि नाहङ्कारकलेवरः ॥ २२.३४॥

न प्रमाता न मेयं वा नाहं सर्वं परोऽस्म्यहम् ।

सर्वविज्ञानरूपोऽस्मि नाहं सर्वं कदाचन ॥ २२.३५॥

नाहं मृतो जन्मनान्यो न चिन्मात्रोऽस्मि नास्म्यहम् ।

न वाच्योऽहं न मुक्तोऽहं न बुद्धोऽहं कदाचन ॥ २२.३६॥

न शून्योऽहं न मूढोऽहं न सर्वोऽहं परोऽस्म्यहम् ।

सर्वदा ब्रह्ममात्रोऽहं न रसोऽहं सदाशिवः ॥ २२.३७॥

न घ्राणोऽहं न गन्धोऽहं न चिह्नोऽयं न मे प्रियः ।

नाहं जीवो रसो नाहं वरुणो न च गोलकः ॥ २२.३८॥

ब्रह्मैवाहं न सन्देहो नामरूपं न किञ्चन ।

न श्रोत्रोऽहं न शब्दोऽहं न दिशोऽहं न साक्षिकः ॥ २२.३९॥

नाहं न त्वं न च स्वर्गो नाहं वायुर्न साक्षिकः ।

पायुर्नाहं विसर्गो न न मृत्युर्न च साक्षिकः ॥ २२.४०॥

गुह्यं नाहं न चानन्दो न प्रजापतिदेवता ।

सर्वं ब्रह्म न सन्देहः सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥ २२.४१॥

नाहं मनो न सङ्कल्पो न चन्द्रो न च साक्षिकः ।

नाहं बुद्धीन्द्रियो ब्रह्मा नाहं निश्चयरूपवान् ॥ २२.४२॥

नाहङ्कारमहं रुद्रो नाभिमानो न साक्षिकः ।

चित्तं नाहं वासुदेवो धारणा नायमीश्वरः ॥ २२.४३॥

नाहं विश्वो न जाग्रद्वा स्थूलदेहो न मे क्वचित् ।

न प्रातिभासिको जीवो न चाहं व्यावहारिकः ॥ २२.४४॥

न पारमार्थिको देवो नाहमन्नमयो जडः ।

न प्राणमयकोशोऽहं न मनोमयकोशवान् ॥ २२.४५॥

न विज्ञानमयः कोशो नानन्दमयकोशवान् ।

ब्रह्मैवाहं न सन्देहो नामरूपे न किञ्चन ॥ २२.४६॥

एतावदुक्त्वा सकलं नामरूपद्वयात्मकम् ।

सर्वं क्षणेन विस्मृत्य काष्ठलोष्टादिवत्त्यजेत् ॥ २२.४७॥

एतत्सर्वमसन्नित्यं सदा वन्ध्याकुमारवत् ।

शशश‍ृङ्गवदेवेदं नरश‍ृङ्गवदेवतत् ॥ २२.४८॥

आकाशपुष्पसदृशं यथा मरुमरीचिका ।

गन्धर्वनगरं यद्वदिन्द्रजालवदेव हि ॥ २२.४९॥

असत्यमेव सततं पञ्चरूपकमिष्यते ।

शिष्योपदेशकालो हि द्वैतं न परमार्थतः ॥ २२.५०॥

माता मृते रोदनाय द्रव्यं दत्वाऽऽह्वयेज्जनान् ।

तेषां रोदनमात्रं यत्केवलं द्रव्यपञ्चकम् ॥ २२.५१॥

तदद्वैतं मया प्रोक्तं सर्वं विस्मृत्य कुड्यवत् ।

अहं ब्रह्मेति निश्चित्य अहमेवेति भावय ॥ २२.५२॥

अहमेव सुखं चेति अहमेव न चापरः ।

अहं चिन्मात्रमेवेति ब्रह्मैवेति विनिश्चिनु ॥ २२.५३॥

अहं निर्मलशुद्धेति अहं जीवविलक्षणः ।

अहं ब्रह्मैव सर्वात्मा अहमित्यवभासकः ॥ २२.५४॥

अहमेव हि चिन्मात्रमहमेव हि निर्गुणः ।

सर्वान्तर्याम्यहं ब्रह्म चिन्मात्रोऽहं सदाशिवः ॥ २२.५५॥

नित्यमङ्गलरूपात्मा नित्यमोक्षमयः पुमान् ।

एवं निश्चित्य सततं स्वात्मानं स्वयमास्थितः ॥ २२.५६॥

      ब्रह्मैवाहं न सन्देहो नामरूपे न किञ्चन ।

एतद्रूपप्रकरणं सर्ववेदेषु दुर्लभम् ।

      यः श‍ृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ २२.५७॥

तं वेदादिवचोभिरीडितमहायागैश्च भोगैर्व्रतै-

      र्दानैश्चानशनैर्यमादिनियमैस्तं विद्विषन्ते द्विजाः ।

तस्यानङ्गरिपोरतीव सुमहाहृद्यं हि लिङ्गार्चनं

      तेनैवाशु विनाश्य मोहमखिलं ज्ञानं ददातीश्वरः ॥ २२.५८॥

॥ इति श्रीशिवरहस्ये शङ्कराख्ये षष्ठांशे ऋभुनिदाघसंवादे

      नामरूपनिषेधप्रकरणं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥

२३. रहस्योपदेशप्रकरणं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः