3.42


इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।

मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२ ॥


indriyāṇi parāṇy āhur

indriyebhyaḥ paraṁ manaḥ

manasas tu parā buddhir

yo buddheḥ paratas tu saḥ


पदच्छेद: पदपरिचय: पदार्थ:  padacchedaḥ padaparicayaḥ padārthaḥ

разбиение слов, грамматика слов, значение слов


индрийа̄н̣и — органы чувств; (c, 1.3)

пара̄н̣и — стоящие выше; (c, 1.3)

а̄хух̣ — говорят; (лаТ, 1.3) https://ashtadhyayi.com/dhatu/02.0039 

индрийебхйах̣ — чувств; (с, 5.3)

парам — стоящий выше; (c, 1.1)

манах̣ — ум; (c, 1.1)

манасах̣ — ума; (с, 5.1)

ту — же; (ав)

пара̄ — стоящий выше; (ж, 1.1)

буддхих̣ — разум; (ж, 1.1)

йах̣ — который; (йад, м, 1.1)

буддхех̣ — разума; (ж, 5.1)

паратах̣ — выше; (ав)

ту — же; (ав)

сах̣ — он (тад, м, 1.1)


अन्वय:  anvayaḥ


इन्द्रियाणि पराणि आहुः। इन्द्रियेभ्यः परं मनः। मनसः तु परा बुद्धिः। यः बुद्धेः परतः सः (आत्मा अस्ति)। 

indriyāṇi parāṇi [dehaṃ apekṣya] āhuḥ, indriyebhyaḥ paraṁ manaḥ, manasaḥ tu parā buddhir, yaḥ buddheḥ parataḥ saḥ (ātmā asti)


Дословный перевод:

Чувства высшие [тела относительно], говорят. Чувств выше ум. Ума однако выше разум. Кто разума выше – он (душа).


The Subodhinī commentary by Śrīdhara


yatra cittapraṇidhānena indriyāṇi niyantuṃ śakyante, tadātmasvarūpaṃ dehādibhyo vivicya darśayati indriyāṇīti | indriyāṇi dehādibhyo grāhyebhyaḥ parāṇi śreṣṭhānyāhuḥ sūkṣmatvātprakāśakatvācca | ataeva tadvyatiriktatvamapyarthāduktaṃ bhavati | indriyebhyaśca saṅkalpātmakaṃ manaḥ paraṃ tatpravartakatvāt | manasastu niścayātmikā buddhiḥ parā | niścayapūrvakatvātsaṅkalpasya | yastu buddheḥ paratastatsākṣitvenāvasthitaḥ sarvāntaraḥ sa ātmā | taṃ vimohayati dehinamiti dehiśabdokta ātmā sa iti parāmṛśyate ||42|| 


The Gūḍhārthadīpikā commentary by Madhusūdana


nanu yathā kathaṃcidbāhyendriyaniyamasambhave'pyāntaratṛṣṇātyāgo'tiduṣkara iti cen, na | raso'pyasya paraṃ dṛṣṭvā nivartate [Gītā 2.59] ityatra paradarśanasya rasābhidhānīyakatṛṣṇātyāgasādhanasya prāgukteḥ | tarhi ko'sau paro yaddarśanāttṛṣṇānivṛttirityāśaṅkya śuddhamātmānaṃ paraśabdavācyaṃ dehādibhyo vivicya darśayati indriyāṇīti | śrotrādīni jñānendriyāṇi pañca sthūlaṃ jaḍaṃ paricchinnaṃ bāhyaṃ ca dehamapekṣya parāṇi sūkṣmatvātprakāśakatvādvyāpakatvādantaḥsthatvācca prakṛṣṭānyāhuḥ paṇḍitāḥ śrutayo | tathendriyebhyaḥ paraṃ
manaḥ saṅkalpavikalpātmakaṃ tatpravartakatvāt | tathā manasastu parā buddhiradhyavasāyātmikā | adhyavasāyo hi niścayastatpūrvaka eva saṅkalpādirmanodharmaḥ | yastu buddheḥ paratastadbhāsakatvenāvasthito yaṃ dehinamindriyādibhirāśrayairyuktaḥ kāmo jñānāvaraṇadvāreṇa mohayatītyuktaṃ sa buddherdraṣṭā para ātmā | sa eṣa iha praviṣṭaḥ itivaddvyavahitasyāpi dehinastadā parāmarśaḥ | atrārthe śrutiḥ

indriyebhyaḥ parā hyarthā arthebhyaśca paraṃ manaḥ |
manasastu parā buddhirbuddherātmā mahān paraḥ ||
mahataḥ paramavyaktamavyaktātpuruṣaḥ paraḥ |
puruṣānna paraṃ kiṃcitsā kāṣṭhā parā gatiḥ || [KaṭhU 1.3.10-11] iti |

atrātmanaḥ paratvasyaiva vākyatātparyaviṣayatvādindriyādiparatvasyāvivakṣitatvādindriyebhyaḥ parā arthā iti sthāne'rthebhyaḥ parāṇīndriyāṇīti vivakṣābhedena bhagavaduktaṃ na virudhyate | buddherasmadādivyaṣṭibuddheḥ sakāśānmahānātmā samaṣṭibuddhirūpaḥ paraḥ mano mahānmatirbrahma pūrbuddhiḥ khyātirīśvaraḥ iti vāyupurāṇavacanāt | mahato hairaṇyagarbhyā buddheḥ paramavyaktamavyākṛtaṃ sarvajagadbījaṃ māyākhyaṃ māyāṃ tu prakṛtiṃ vidyāditi śruteḥ | taddhedaṃ tarhyavyākṛtamāsītiti ca | avyaktātsakāśātsakalajaḍavargaprakāśakaḥ
puruṣaḥ pūrṇa ātmā paraḥ | tasmādapi kaścidanyaḥ paraḥ syādityata āha puruṣānna paraṃ kiṃciditi | kuta evaṃ yasmātsā kāṣṭhā samāptiḥ sarvādhiṣṭhānatvāt | parā gatiḥ | so'dhvanaḥ pāramāpnoti tadviṣṇoḥ paramaṃ padamityādiśrutiprasiddhā parā gatirapi saivetyarthaḥ | tadetatsarvaṃ yo buddheḥ paratastu sa ityanenoktam ||42||


Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya


||3.42|| indriyāṇi śrotrādīni pañca dehaṃ sthūlaṃ bāhyaṃ paricchinnaṃ ca apekṣya saukṣmyāntaratvavyāpitvādyapekṣayā parāṇi prakṛṣṭāni āhuḥ paṇḍitāḥ| tathā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ saṃkalpavikalpātmakam| tathā manasaḥ tu parā buddhiḥ niścayātmikā| tathā yaḥ sarvadṛśyebhyaḥ buddhyantebhyaḥ ābhyantaraḥ yaṃ dehinam indriyādibhiḥ āśrayaiḥ yuktaḥ kāmaḥ jñānāvaraṇadvāreṇa mohayati ityuktam| buddheḥ paratastu saḥ saḥ buddheḥ draṣṭā paramātmā|| tataḥ kim


Prabhupada


Органы чувств выше неодушевленной материи, ум выше чувств, разум выше ума, а над разумом стоит она [душа].


व्याकरणम् vyākaraṇam - грамматика