अर्जुन उवाच

सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ।

यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्‍धुकामानवस्थितान् ॥ २१ ॥

arjuna uvāca

senayor ubhayor madhye   rathaṁ sthāpaya me ’cyuta

yāvad etān nirīkṣe ’haṁ   yoddhu-kāmān avasthitān (1.21)

पदपरिचयः पदार्थः च padaparicayaḥ padārthaḥ ca – грамматика и значение слова:

сенайох̣ — двух армий; (ж, 6.2)

убхайох̣ — обоих; (ж, 6.2)

мадхйе — между; (ср, 7.1)

ратхам — колесницу; (м, 2.1)

стха̄пайа — останови; (лоТ, 2.1)

ме — мою; (асмад, сарва, 6.1)

ачйута — о непогрешимый; (м, 8.1)

йа̄ват — пока; (ав)

эта̄н — на этих; (етад, сарв, м, 2.3)

нирӣкше — гляжу; (лаТ, атм, 3.1)

ахам — я; (асмад, сарв, 1.1)

йоддху-ка̄ма̄н — желающих сражаться; (м, 2.3)

авастхита̄н — выстроившихся на поле боя; (м, 2.3)

अन्वय: anvayaḥ

अर्जुनः उवाच - हे अच्युत! सेनयोः उभयोः मध्ये मे रथं स्थापय।  यावत् एतान् अवस्थितान् योद्धु-कामान् अहम् निरीक्षे।

arjunaḥ uvāca - he acyuta! senayoḥ ubhayoḥ madhye me rathaṃ sthāpaya|  yāvat etān avasthitān yoddhu-kāmān aham nirīkṣe|

सन्धिः sandhiḥ

सेनयोरुभयोर्मध्ये - सेनयोः + उभयोः + मध्ये - विसर्गसन्धिः (रेफः)

senayorubhayormadhye - senayoḥ + ubhayoḥ + madhye - visargasandhiḥ (rephaḥ)

रथं स्थापय - रथम् + स्थापय - अनुस्वारसन्धिः rathaṃ sthāpaya - ratham + sthāpaya - anusvārasandhiḥ

मेऽच्युत - मे + अच्युत - पूर्वरूपसन्धिः me'cyuta - me + acyuta - pūrvarūpasandhiḥ

यावदेतान् - यावत् + एतान् - जश्त्वसन्धिः yāvadetān - yāvat + etān - jaśtvasandhiḥ

निरीक्षेऽहम् - निरीक्षे + अहम् - पूर्वरूपसन्धिः nirīkṣe'ham - nirīkṣe + aham - pūrvarūpasandhiḥ

यज्ञः, तपः च त्रिविधम् 

केशवः कथयति -

भारतश्रेष्ठ! यज्ञः त्रिविधः भवति।

यः फलम् अनपेक्ष्य, मनः समाधाय, यथाशास्त्रं यज्ञं करोति, तस्य यज्ञः सात्त्विकः। (११)

फलम् अपेक्ष्य, दम्भ-अर्थम् (आत्मनः ख्यापनार्थम्) क्रियते यज्ञः राजसः उच्यते। (१२)

विधिहीनः श्रद्धाविरहितः यज्ञः, यत्र अन्नं परेभ्यः न दीयते, दक्षीणा नास्ति, मन्त्रः अपि नास्ति, सः यज्ञः तामसः इति कथ्यते। (१३)

तपः अपि त्रिविधम्  भवति।

देवस्य, द्विजस्य, आचार्यस्य, पण्डितस्य च सेवनं, शौचम् , आर्जवं, ब्रह्मचर्यम् , अहिंसा च शारीरं तपः उच्यते। (१४)

अनुद्वेगकरं सत्यं प्रियहितं च वाक्यं, स्वाध्याय-अभ्यसनं च वाक्-मयं तपः। (१५)

मनःप्रसादः (चित्तशान्तिः), सौम्यत्वम् (अक्रौर्यम्), मौनम् (वाक्संयमः), आत्म-विनिग्रहः (मनसः विषयेभ्यः प्रत्याहारः), भाव-संशुद्धिः (वञ्चनाराहित्यम्) इति मानसं तपः उच्यते। (१६)

श्रद्धया आचरितं तपः त्रिषु गुणेषु च भवति।

फलम् अनपेक्ष्य एकाग्रेण मनसा आचरितं तपः सात्त्विकम् उच्यते। (१७)  

आत्मनः स्तुति-अर्थं, बहुमान-अर्थं, दम्भ-अर्थम् (आत्मनः ख्यापनार्थम्) च यत् तपः क्रियते, तत् राजसं प्रोक्तम् । (१८)

अविवेक-कृतेन दुराग्रहेण, आत्मनः पीडया, परस्य उत्सादन-अर्थम् (विनाशार्थम्) यत् तपः क्रियते तत् तामसम् उदाहृतम्। (१९)

yajñaḥ, tapaḥ ca trividham 

keśavaḥ kathayati -

bhārataśreṣṭha! yajñaḥ trividhaḥ bhavati|

yaḥ phalam anapekṣya, manaḥ samādhāya, yathāśāstraṃ yajñaṃ karoti, tasya yajñaḥ sāttvikaḥ| (11)

phalam apekṣya, dambha-artham (ātmanaḥ khyāpanārtham) kriyate yajñaḥ rājasaḥ ucyate| (12)

vidhihīnaḥ śraddhāvirahitaḥ yajñaḥ, yatra annaṃ parebhyaḥ na dīyate, dakṣīṇā nāsti, mantraḥ api nāsti, saḥ yajñaḥ tāmasaḥ iti kathyate| (13)

tapaḥ api trividham  bhavati|

devasya, dvijasya, ācāryasya, paṇḍitasya ca sevanaṃ, śaucam , ārjavaṃ, brahmacaryam , ahiṃsā ca śārīraṃ tapaḥ ucyate| (14)

anudvegakaraṃ satyaṃ priyahitaṃ ca vākyaṃ, svādhyāya-abhyasanaṃ ca vāk-mayaṃ tapaḥ| (15)

manaḥprasādaḥ (cittaśāntiḥ), saumyatvam (akrauryam), maunam (vāksaṃyamaḥ), ātma-vinigrahaḥ (manasaḥ viṣayebhyaḥ pratyāhāraḥ), bhāva-saṃśuddhiḥ (vañcanārāhityam) iti mānasaṃ tapaḥ ucyate| (16)

śraddhayā ācaritaṃ tapaḥ triṣu guṇeṣu ca bhavati|

phalam anapekṣya ekāgreṇa manasā ācaritaṃ tapaḥ sāttvikam ucyate| (17) 

ātmanaḥ stuti-arthaṃ, bahumāna-arthaṃ, dambha-artham (ātmanaḥ khyāpanārtham) ca yat tapaḥ kriyate, tat rājasaṃ proktam | (18)

aviveka-kṛtena durāgraheṇa, ātmanaḥ pīḍayā, parasya utsādana-artham (vināśārtham) yat tapaḥ kriyate tat tāmasam udāhṛtam| (19)

Три вида подношений и аскез

Кешава рассказывает –

- О, Лучший из Бхарат! Есть 3 вида подношений.

Тот, кто, не ожидая результатов с сосредоточенным умом совершает ягью согласно шастрам, его ягья благостна. Если ягья совершается с ожиданием отдачи, из-за гордыни (чтобы себя показать), такая ягья называется в гуне раджаса. Ягья, лишенная предписаний и веры, где еда не раздается другим, нет дакшины (пожертвования), нет воспевания мантр, такая ягья называется тамасичной.

Есть также 3 вида аскезы.

Аскезой для тела считается поклонение Богу, брахманам, духовному учителю и старшим, а также чистота, простота, брахмачарья и ненасилие.

Аскеза речи состоит в том, чтобы говорит слова, не вызывающие беспокойства, правдивый и на благо других, а также регулярное изучение писаний.

Умиротворение ума (спокойное сознание), доброта (незлобливость), молчаливость даже в уме (контроль речи), контроль себя (отстранение ума от объектов), чистое бытие (отсутствие хитрости) – это называется аскезой ума.

С верой совершаемая аскеза бывает в трех гунах.

Без ожидания результатов, с внимательным умом совершаемую аскезу называют благостной.

Аскеза, совершаемая ради прославления себя, для почета и ради тщеславия (чтобы себя показать), называется в гуне раджаса.

Аскеза, совершаемая без знания, с упорством, истезая себя, для того, чтобы погубить других, такая аскеза считается в гуне тамаса.