Í þessari vinnustofu er hvatt til listrænnar sköpunar, vísindalegra rannsókna og skilnings á samtengingu jarðlaga og lífsins í jarðveginum. Hún veitir tækifæri til að vinna á skapandi hátt með lífheiminn um leið og hún eflir umhverfisvitund og vilja til náttúruverndar. 

Hæfniviðmið

Í lok vinnustofunnar munu nemendur geta: 

• Kannað jarðlög á skapandi hátt með því að búa til listrænar framsetningar á mismunandi jarðlögum, m.a. yfirborðsjarðveg, jarðveginn undir sverðinum og berggrunn með því að nota leir, málningu, litablýanta eða fundið efni. 

• Hlúð að sköpunargáfunni með því að hanna og búa til lítil hýbýli fyrir pöddur sem sýna jarðlög og lífverurnar sem eiga heima í þeim. 

• Uppgötvað ormalíf með því að kanna heillandi heim skordýra og annarra smádýra sem búa í mismunandi jarðlögum, læra um búsvæði þeirra, hegðun og hlutverk í vistkerfinu.

• Skerpt á rannsóknarhæfileikum sínum með því að skoða pöddur og heimkynni þeirra vandlega og fella þessar athuganir inn í listsköpun.

• Skilja samspil lífkerfa og öðlast þannig skilning á því hvernig jarðlög og pöddulíf eru samtvinnuð innan vistkerfa og ræða mikilvægi þess að halda jafnvægi í umhverfinu.

• Eflt umhverfisvitund sem undirstrikar mikilvægi jarðvegsverndunar og hlutverkið sem pöddur og aðrar jarðvegsverur leika í að halda vistkerfum heilbirgðum.

• Kennsluáætlun

• Þegar verið er að halda þverfaglega vinnustofu um jarðveg fyrir nemendur er mikilvægt að vekja forvitni þeirra og bjóða upp á gagnvirka fræðslu sem býður upp verklega þætti.

• Kynnið mikilvægi jarðvegar: Byrjið á að spjalla um mikilvægi jarðvegar – einblína á hlutverk hans í tengslum við gróðursprettu, næringarefni og vatnshreinsun. 

• Útskýrið hvers vegna jarðvegur er lykilþáttur í sjálfbærni.

Hringrás næringarefna: Jarðvegur er náttúruleg geymsla næringarefna sem plöntur þurfa til að vaxa og dafna. Hann miðlar næringarefnum þar sem lífrænt efni og rotnandi efni brotnar niður og sleppir næringarefnum aftur í jarðveginn. Þetta ferli tryggir að efni sem eru plöntum nauðsynleg séu til staðar sem aftur stuðlar að sjálfbærum landbúnaði og minnkar þörfina á tilbúnum áburði. 

Vatnabúskapur: Heilbrigður jarðvegur hefur góða vatnsheldni sem gerir honum kleift að taka í sig og halda vatni. Þetta hjálpar til við að stjórna rennsli og varnar rofi og flóðum. Jarðvegur er líka náttúruleg sía sem hreinsar vatn þegar það sígur í gegnum jarðlögin og dregur þannig úr hættu á grunnvatnsmengun og mengun vatnshlota í nágrenninu. 

Stuðningur við líffjölbreytileika: Jarðvegurinn er heimili ótrúlega fjölbreyttra lífvera, þ.m.t. baktería, sveppa, padda, ánamaðka og annarra örvera. Líffjölbreytileikinn stuðlar að heildarheilbrigði og frjósemi jarðvegarins. Hann hjálpar við niðurbrot á lífrænu efni, bætir jarðvegsbyggingu, heldur meindýrum og sjúkdómum í skefjum og eykur aðgengi að næringarefnum en allt þetta er mikilvægt í sjálfbærum landbúnaði. 

Kolefnisbinding: Jarðvegurinn gegnir mikilvægu hlutverki í kolefnisbindingu, sem hjálpar okkur að draga úr loftslagsbreytingum. Plöntur taka koltvísýring úr loftinu í gegnum ljóstillífun og hluti þess kolefnis fæst í jarðveginn sem lífrænt efni. Þetta ferli kallast kolefnisbinding og hjálpar til við að minnka hlutfall koltvísýrings í andrúmsloftinu, eiginlega náttúruleg kolefnisgeymsla. 

Stöðugleiki vistkerfa: Jarðvegurinn er grunnur allra vistkerfa á landi. Hann veitir rótum plantna stuðning og festir gróðurinn. Heilbrigður jarðvegur hjálpar að viðhalda jafnvægi í vistkerfinu emð því að minnka líkurnar á rofi og að næringarefni skolist í burtu og stuðlar þannig að meiri vexti hjá plöntum. Hann hefur líka ýmsa vistfræðilega virkni þ.m.t. hringrás næringarefna, vatnshreinsun og viðheldur sjálfbærni vistkerfa í heild sinni. 

 Varðveisla og viðhald jarðvegsheilsu skiptir sköpum fyrir sjálfbærni þegar til lengri tíma er litið. Starfshættir eins og lífræn ræktun, bændaskógrækt, verndunarjarðrækt, jarðgerð og rofvarnarstjórnun hjálpa til við að halda jarðveginum frjósömum, minnka rof og auka getu jarðvegarins til að viðhalda sjálfbærum landbúnaði og vistkerfum. 

• Jarðvegskönnun:  Setjið upp jarðvegsrannsóknarstöð þar sem nemendur geta skoðað mismunandi gerðir af jarðvegssýnum. Leyfið nemendunum að skoða áferð, lit og samsetningu jarðvegarins með stækkunarglerjum. Hvetjið þá til að lýsa því sem fyrir augu ber og finna með því að vinna með leir. 

• Útskýrið hugtakið fæðuvefur jarðvegarins. Fæðuvefur jarðvegarins vísar til flókins samskiptanets lífvera í jarðveginum. Hann sýnir innbyrðis tengsl lífvera, m.a. baktería, sveppa, frumdýra, þráðorma, ánamaðka og plönturóta sem stuðla að heilbrigðum jarðvegi og virkni vistkerfisins. Í heilbrigðum jarðvegi eiga þessar lífverur í gagnlegum samskiptum við hvor aðra og hafa mikilvæga vistfræðilega virkni. 

• Fæðuvefur jarðvegarins er kraftmikið kerfi þar sem gnægð og fjölbreytileiki lífvera er breytilegur af völdum þátta eins og jarðvegsgerð, raka, hitastigi og gróðurþekju. Fjölbreyttur fæðuvefur í jarðvegi í góðu jafnvægi er nauðsynlegur til að halda vistkerfunum í jarðveginum heilbrigðum, hringrás næringarefna, frjósemi í jarðvegi og sjálfbæru vistkerfi. Náttúruvernd sem stuðlar að líffjölbreytileika, minnkar efnanotkun og hvetur til því að lífræn efni bætist í jarðveginn geta hjálpað fæðuvefnum að þrífast. 

•  Hér eru nokkrir lykilþættir í fæðuvef jarðvegarins:

Bakteríur og sveppir: Bakteríur og sveppir eru aðal niðurbrotsverurnar í jarðveginum. Þau brjóta niður lífrænt efni, s.s. dautt plöntuefni og dýraúrgang, í einfaldari efnasambönd sem gefa frá sér næringarefni sem eru nauðsynleg fyrir plöntur. Þau gegna líka mikilvægu hlutverki í því að bæla niður sjúkdóma með því að keppa við skaðlega sýkla. 

Frumdýr: Frumdýr eru örverur sem lifa á bakteríum, sveppum og öðru lífrænu efni í jarðveginum. Þau hjálpa til við að halda stofnum baktería og sveppa í skefjum og úrgangsefnin úr þeim bætast inn í hringrás næringarefna. 

Þráðormar: Þráðormar eru litlir ormar sem minna á þráð eins og nafnið gefur til kynna. Þráðorma má flokka í nokkra hópa eftir fæðuvali. Sumir þráðormar eru rándýr og lifa á bakteríum, sveppum eða öðrum þráðormum og hjálpa því til við að halda stofnstærðum í lagi. Aðrir þráðormar lifa á sýklum á plöntum og eru því afar gagnlegir. Á hinn bóginn eru svo til þráðormar sem eru skaðlegir plöntum og geta valdið skemmdum á uppskeru. 

Ánamaðkar: Ánamaðkar eru mjög gagnlegir fyrir jarðvegsheilsu. Þeir grafa sig í gegnum jarðveginn og bæta þannig uppbyggingu hans ásamt því að bæta loftun og vatnsíferð. Ánamaðkar borða lífrænt efni og hjálpa til við niðurbrot. Þeir kúka líka næringarríku efni sem eykur frjósemi jarðvegarins. 

Pöddur og liðdýr: Pöddur og líðdýr sem búa í jarðveginum stuðla að hringrás næringarefna, niðurbroti lífræns efnis og bættri uppbyggingu jarðvegarins. Dæmi um þessar verur eru bjöllur, stökkmor, mítlar og maurar. Þessar lífverur gegna ýmsum hlutverkum s.s. að borða lífrænt efni, hjálpa til við niðurbrot og stuðla að loftun jarðvegarins. 

Plönturætur: Rætur plantna gegna mikilvægu hlutverki í fæðuvef jarðvegarins. Þær losa sykrur og önnur efnasambönd út í jarðveginn sem næra örverur. Á móti aðstoða örverurnar við næringarupptökun plantnanna og vernda þær fyrir sjúkdómum. 

•  Ormamolta: Kennið nemendum um hlutverk ánamaðka varðandi jarðvegsheilbrigði og niðurbroti. Útbúið ánagryfju og leyfið nemendunum að fylgjast með ánamöðkunum. Útskýrið hvernig ánamaðkar brjóta lífræn efni niður og auðga jarðveginn með kúknum úr sér. 

• Útskýrið hvað leirkenndur jarðvegur er. Leir er náttúrulegt efni sem er samsett úr fínkorna steinefnum en algengasta steinefnið í honum er kaólínít/porulínsleir. Hann er jarðvegstegund sem hefur sérstaka áferð og eiginleika sem gera hann nothæfan í ýmislegt. Leir myndast við veðrun og niðurbrot bergs, sér í lagi feldspatsríks bergs. Með tímanum brýtur veðrunin steinefnin niður í smærri einingar og er leir sú minnsta og fíngerðasta þeirra. Það er hægt að móta leirinn þegar hann inniheldur nóg af vatni. Þessi eiginleiki leirsins kallast þjálni og gerir leirinn góðan í leirlist. Leiragnir laðast að hver annarri sem gerir það að verkum að leiragnir loða vel saman. Þessi eiginleiki gerir það að verkum að leirinn heldur lögun sinni vel þegar hann er mótaður og kemur í veg fyrir að hann molni. Leir heldur vatni mjög vel og getur geymt vatn í sér í langan tíma. Leir er einmitt mikilvægur í landbúnaði vegna hæfileikans til að geta haldið vatni og næringarefnum fyrir plöntur lengi í sér. Leir fyrifinnst í ýmsum litum þ.m.t. rauðum, brúnum, gráum og hvítum en þetta helgast af steinefnahlutfalli og umhverfinu þar sem hann verður til. 

• Elstu leifar leirlistar á formi leirkerjagerðar og styttugerðar eru frá steinöld (u.þ.b. 24.000-3000 f. Kr.). Leirlist hefur þróast úr einföldum nytjahlutum á formi leirkerja yfir í mjög fjölbreytta listgrein og iðnað. Í dag gegnir leirlist mikilvægu hlutverki á ýmsum sviðum, s.s. í list, verkfræði, rafiðnaði og í háþróuðum iðnaði sem sýnir endingu og þróunarhæfni þessa forna handverks. Listamenn í dag eru enn að reyna á mörk hefðbundinnar leirlistar og kanna ný form og tækni. 

• Núvitundaræfingar með leir. Nemendur leika sé með leir og mynda kúlur með honum í höndunum. Um leið og nemendur vinna með skilningarvit sín skuluð þið biðja þá um að ræða tilfinningar sínar. 

• Þegar unnið er með leir sem kemur beint úr náttúrunni þarf að hnoða hann. Ef þið kaupið tilbúinn leir á að vera hægt að nota hann beint úr umbúðunum. Hefðbundna leiðin til að losa allt loft úr leirklumpi og herða hann er að hnoða hann með fótunum. Hnoðun með fótunum gerir okkur kleift að nota líkamsþyngd okkar til að hnoða nokkuð mikið magn af leir í einu. 

•  Rifjið upp minningar sem tengjast jarðvegi: Þetta getur verið ný eða gömul minning. Hvernig var lyktin, hvernig var hljóðið, hvernig var að snerta jarðveginn…

•  Hugsið um þessa lífsreynslu: Hvernig var að hnoða leirinn? Andið djúpt og njótið þessarar jarðtengingar. Þessi æfing gerir okkur kleift að sökkva okkur ofan í náttúruna, æfa núvitund og tjá sköpunargáfuna í gegnum teikningu. Það getur verið róandi og gott fyrir einbeitinguna að tengja svona við náttúruna og hjálpar okkur að finna fyrir friði og jafnvægi. 

Steypt með gifsi

1. Notið leirinn sem nemendurnir hnoðuðu til að gera mót. Það er líka hægt að kaupa leir en það verður þá að vera leir sem hvarfast ekki við gifs. Gangið úr skugga um að leirinn sé mjúkur og sveigjanlegur til að meðhöndlun hans verði auðveldari. 

2. Undirbúið vinnurýmið: Komið upp hreinu og flötu yfirborði til að vinna á. Það gæti verið gott að breiða plast eða vaxdúk yfir yfirborðið sem á að nota til að koma í veg fyrir að leirinn klessist á vinnuflötinn. 

3. Mótið leirinn: Takið hluta leirsins og hnoðið í höndunum til að mýkja hann meira. Mótið hann í grunna skál og þrýstið hlutum og laufum í hana til að búa til mót fyrir það sem þið viljið steypa í gifs. Gætið þess að leirinn sé nógu þykkur til að þola þungann og þrýstinginn undan gifsinu.

4. Fellið hlutinn inn: Þrýstið hlutnum sem þið ætlið að gera afsteypu af inn í leirinn. Gangið úr skugga um að hann falli að hluta til inn í leirinn en sé jafnframt sýnilegur og aðgengilegur. Pöddur eða aðrar lífverur sem nemendur hafa skoðað með smásjá geta verið heilmikill innblástur í þessu ferli. Útskýrið fyrir nemendunum hugtökin um jákvæð og neikvæð rými í höggmyndalist og útskýrið  hvernig hlutirnir sem eru festir í leirinn verði þeir þættir sem muni standa út í gifsinu. 

5. Undirbúið gifsið: Fylgið leiðbeiningunum á gifspakkanum og blandið réttu magni af vatni saman við gifsið. Hrærið vandlega þar til blandan verður slétt og rjómakennd (1 bolli vatn:2 bollar gifs). 

6. Hellið gifsinu: Hellið gifsinu rólega í mótið. Bankið varlega á hliðar mótsins til að losna við loftbólur sem eru fastar í gifsinu. Setjið króka í gifsið ef þið viljið hengja það upp. 

7.  Látið gifsið harðna samkvæmt leiðbeiningum frá framleiðanda. Þurrktíminn getur verið misjafn eftir tegund og þykkt gifsins. 

8. Takið gifsið úr mótinu: Þegar gifsið er orðið alveg þurrt skuluð þið aðskilja leirmótið frá gifsinu varlega. Pillið leirinn rólega í burtu með höndunum eða verkfærum en gætið þess að rispa gifsið ekki. 

9. Hreinsið og raspið gifsið: Notið sandpappír, þjalir eða önnur tæki til að losna við grófar brúnir á gifsinu. Þið getið líka notað þéttiefni eða málningu ef þið viljið. 

10. Munið að fara varlega þegar unnið er með leir og gifs og fylgið öryggisleiðbeiningum frá framleiðanda. 

• Útskýrið hvernig jarðvegurinn er byggður upp af mismunandi lögum.

Yfirborðslagið/svörðurinn: er efsta lag jarðvegarins sem þið sjáið þegar þið mokið í jörðina. Í þessu lagi vaxa plöntur og það er næringarríkt, e.k. vítamín fyrir plöntur. Heilbrigt yfirborðslag er venjulega dökkt og stökkt eins og mylsna af súkkulaðiköku. Þar búa líka ánamaðkarnir og pöddurnar! 

Miðlagið heitir jarðgrunnur og er neðan við yfirborðslagið. Það er ekki jafn næringarríkt og yfirborðslagið og er því ekki jafn gott umhverfi fyrir plöntur. Þetta lag er yfirleitt ljósara á litinn og getur verið harðara og þéttara en efsta lagið. 

Djúplagið is lengst niðri, á botninum og er kallað berggrunnur. Það er eins og harður steinn og er traustur grunnur fyrir hin jarðlögin. Það er mjög hart og það er erfitt að grafa sig í gegnum það. Rætur plantna ná t.d. ekki í gegnum það af því það er svo hart og seigt. 

• Þið getið sýnt nemendum myndir af mó sem koma frá námasvæðum þar sem endunýjun hefur verið árangursrík. Yfirborð gamla mólendisins sést á botni myndarinnar. Dökkbrúna lagið er þetta gamla yfirborð sem hefur brotnað niður að hluta með hjálp súrefnis. Mórinn sem er minna niðurbrotinn er ljósbrúnn og ofan á honum eru plöntuleifar og efst mosar og æðplöntur. 

• Nemendur teikna myndir af mismunandi jarðlögum.

• Útskýrið hvers vegna mór er mikilvægt form jarðvegar. Mólendi eða mómýrar er votlendi sem einkennist af uppsöfnun lífrænu efni sem er brotið niður að hluta: mó. Það myndast á svæðum með miklu vatni þar sem vaxtarhraði plantnanna er meir en niðurbortshraðinn. Mólendi standa frammi fyrir ýmsum hættum svo sem framræslu, niðurbroti og að vera breytt í landbúnaðarsvæði eða skógræktarsvæði að ótaldri móvinnslu. Þetta allt veldur því að kolefnisgeymslan í mólendinu tapast ásamt líffjölbreytileikanum og annarri vistkerfaþjónustu. Verndun og endurheimt mólendis er bráðnauðsynleg fyrir sjálfbærni til lengri tíma litið. Mólendi eru mikilvæg svæði af ýmsum ástæðum, s.s. vegna kolefnisbindingar, vatnsstjórnun, líffjölbreytileika og búsvæða, vatnssíunar og vatnsgæða auk þess að hafa menningarlegt og sögulegt gildi. 

• Búið til jarðvegsmyndir í hópum.

• Stillið upp verkunum.

• Nemendur segja frá inntaki listaverkanna.

• Jarðardans. Nemendur skapa dansspor í tengslum við mólendi og sýhna í ákveðinni röð.