Βιβλιογραφία:

Βοδονίτσα – Κάστρο των Θερμοπυλών, Γιώργου Μωραΐτη, Εκδόσεις Τυποεκδοτική, 3^η έκδοση, Αθήνα, 2002.

Μενδενίτσα – Η Αμυντήριος Έπαυλις, Μαρίας Λάμπρου, Εκδόσεις Κ. Μ. Ζαχαράκης, Αθήνα, 2013.

Σύντομη ιστορική αναδρομή της Μενδενίτσας

του Αθανασίου Φαφούτη

Η Μενδενίτσα είναι από τα ωραιότερα χωριά της Στερεάς Ελλάδας και αναμφίβολα το ωραιότερο στη Λοκρίδα. Είναι αμφιθεατρικά κτισμένο στην άκρη του δάσους, στις πλαγιές και το μεσοδιάστημα τεσσάρων λόφων, που ανατολικά και βόρεια κόβονται απότομα από κάθετους βράχους. Τον υψηλότερο λόφο στεφανώνει ένα φράγκικο κάστρο, που διατηρείται σε καλή κατάσταση.

Το χωριό βρίσκεται πάνω σε φυσικό εξώστη, με υψόμετρο 550 μ, και ανοιχτή θέα προς την ανατολή, τον βοριά και την δύση. Νότια φράζεται σε αρκετή απόσταση, από την επιμήκη πτύχωση της κορυφής του βουνού. Όπως γίνεται αμέσως αντιληπτό, πρόκειται για εξαιρετικά οχυρή θέση, που δεν ήταν δυνατόν να περάσει απαρατήρητη.

Η αρχιτεκτονική της βάσης των τειχών του κάστρου είχε από νωρίς επισημανθεί και οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η θέση είχε κατοικηθεί στην αρχαιότητα. Από σοβαρές ενδείξεις συμπεραίνεται ότι εκεί πρέπει να βρίσκεται η πόλη Τάρφη, που αναφέρεται στην περιγραφή του στόλου με τον οποίο πήρε μέρος στην Τρωϊκή εκστρατεία ο Αίας ο Λοκρός (του Οϊλέως).

Στην Δημητριαίων ιστορία (Βιέννη 1791), η Μενδενίτσα αναφέρεται ως πατρίδα του Ομηρικού ήρωα Πατρόκλου, επιστήθιου φίλου του Αχιλλέα.

Στις αρχές της χρονολογίας μας μαρτυρείται από τον Στράβωνα πως τη θέση της Τάρφης είχαν πάρει οι Φαρύγες. Άγνωστοι παραμένουν οι λόγοι της υποκατάστασης. Θεωρείται πιθανό ότι η Τάρφη σε περίοδο παρακμής να εποικίσθηκε από τη Ναυπλία, αν ληφθεί υπόψη ότι στη νέα πόλη λατρεύονταν η Φαρυγαία Ήρα και, σύμφωνα με τον Στράβωνα, οι κάτοικοι διατηρούσαν ζωηρή ανάμνηση της καταγωγής τους (στην Ναυπλία υπήρχε πόλη με το όνομα Φαρύγες).

Μέχρι πρόσφατα η ύπαρξη αρχαίων οικισμών προσδιορίζονταν με κριτήριο την αρχιτεκτονική της βάσης των τειχών του κάστρου (τεράστιες παραλληλεπίπεδες πέτρες χωρίς κονίαμα). Τυχαία όμως κατά το 1980 ήρθαν σε φως πολύ σπουδαία ταφικά ευρήματα της υστεροκλασσικής αρχαιότητας που επιβεβαίωσαν την πιθανολόγηση. Μέχρι να υπάρξουν όμως επιγραφικές μαρτυρίες το αίνιγμα της ονομασίας των αρχαίων οικισμών θα μένει ανεξιχνίαστο.

Άγνωστο παραμένει επίσης πότε εμφανίστηκε η Βοδονίτσα. Κατά τον Γ. Κορδάτο ιδρύθηκε από εξελληνισμένους Χριστιανούς Σλαύους νομάδες. Πιθανότητα όμως ζωογονήθηκε η υστεροκλασσική αρχαία πόλη, κατά τη πρώιμη βυζαντινή περίοδο.

Με το νέο του όνομα ο οικισμός έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στις ιστορικές εξελίξεις, κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας.

Η αρχή έγινε από τον βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιο Μομφερατικό, από τον οποίο ιδρύθηκε με έδρα την Βοδονίτσα η ομώνυμη Μαρκιωνία, αμέσως μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204).

Την βασική περιοχή τιυ κρατιδίου προσδιορίζει με μεγάλη προσέγγιση η σημερινή επαρχία Λοκρίδος. Σκοπός του τάχθηκε η προστασία του στενού των Θερμοπυλών, από το οποίο περνούσαν οι σημαντικότεροι δρόμοι που ένωναν την Θεσσαλία με τη Νότια Ελλάδα.

Πρώτος άρχοντας τη Μαρκιωνίας ορίστηκε ο Ιταλός ευπατρίδης Guido Pallavicini. Σύμφωνα με τον W. Miller, στο κλασσικό του σύγγραμμα "Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα", συνολικά αναφέρονται 15 άρχοντες της Μαρκιωνίας. Περιλαμβάνονται μάλιστα ανάμεσά τους και δύο γυναίκες. (Στον Ελλαδικό χώρο δεν ίσχυε η αρχή του Σάλιου Νόμου, που απαγόρευε την διαδοχή των αρχόντων από γυναίκες).

Ο W. Miller, ο οποίος έχει συγγράψει ιδιαίτερη πραγματεία (άγνωστη σε πολλούς) με τίτλο " Η Μαρκιωνία της Βοδονίτσας", δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία του Κρατιδίου και τα ίχνη που άφησαν οι Φράγκοι.

Η Βοδονίτσα διατήρησε την σημασία της και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οπότε για πρώτη φορά εμφανίζεται ως έδρα ορθόδοξης επισκοπής.

Την σημασία του χωριού κατά τον 17 αιώνα προσδιορίζει με ενάργεια το γεγονός ότι κατοικούσαν σ' αυτό 250 οικογένειες.Σύμφωνα με την ίδια πηγή (Evliva Tselebi) η Βοδονίτσα ήταν Βοϊδοβολίκι (με βοεβόδα επικεφαλής) και έδρα Ιμαρετίου. Επρόκειτο για τούρκικο μοναστήρι - πτωχοκομείο, χτισμένο στην θέση του τάφου του μουσουλμάνου αγίου Σεΐχη Σουλτάν Βελιουλλάχ.

Στα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Βοδονίτσα έγινε έδρα Αρματωλικιού. Τελευταίος και μόνος γνωστός αρματωλός της υπήρξε ο Γιάννης (Νάκος) Δυοβουνιώτης, γνωστός ήρωας της Επαναστάσεως του 1821.

Ο Δυοβουνιώτης κύρηξε την επανάστηση στην Βοδονίτσα την 8/4/1821. Οι Τούρκοι, που κλείστηκαν στο Κάστρο της, παραδόθηκαν σε λίγες μέρες με συνθήκες. Δυστυχώς οι αιχμάλωτοι σφαγιάσθηκαν. Τότε καταστράφηκαν πολλά Τούρκικα οικοδομήματα, μεταξύ των οποίων και το Τούρκικο μοναστήρι.

Μετά την απελευθέρωση η Βοδονίτσα έπαψε να έχει αξιόλογη αμυντική σημασία, καθώς βρέθηκε πίσω από τα σύνορα του νεοσύστατου Κράτους.

Για τελευταία φορά η οχυρή της θέη εκτιμήθηκε κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, οπότε επιλέχθηκε ως έδρα αντάρτικου τάγματος και κέντρο του απελευθερωτικού αγώνα στη Λοκρίδα.

Κατά το Φθινόπωρο του 1943, λίγο καιρό ύστερα από σφοδρές συγκρούσεις στα στενά των Θερμοπυλών, πολύ ισχυρές δυνάμεις των στρατευμάτων κατοχής, κατέλαβαν το χωριό και τόκαψαν απ άκρη σε άκρη. Μόνο η εκκλησία και 5-6 σπίτια γλύτωσαν. Αληθινό ολοκαύτωμα.

Ξαναχτίστηκε με μύριες θυσίες, ευτυχώς χωρίς σημαντικές παρεκκλίσεις από τη λιτή παραδοσιακή αρχιτεκτονική του, με τα λιθόκτιστα, δίπατα, χωρίς εξωτερικό σοβά, κεραμοσκέπαστα σπίτια.

Η κληρονομιά της Μενδενίτσας

Ο θόρυβος που προκάλεσε η απόφαση της κυβέρνησης να τεμαχίσει τα ευρήματα στο μετρό της Θεσσαλονίκης για να τα επανατοποθετήσει αργότερα έφερε στην επιφάνεια και τη συχνή διαπίστωση ότι σε πάμπολλα σημεία της χώρας ανακαλύπτονται ιστορικά ευρήματα διαφορετικών μεταξύ τους περιόδων.

Μια τέτοια περίπτωση είναι και το χωριό Μενδενίτσα, που βρίσκεται σκαρφαλωμένο στο όρος Καλλίδρομον στη Φθιώτιδα, πάνω ακριβώς από τις Θερμοπύλες. Εδώ, η ιστορία ξεκινά από τα ομηρικά χρόνια. Ευρήματα στο μεσαιωνικό κάστρο του χωριού οδηγούν τους επιστήμονες στη διαπίστωση ότι αυτό έχει χτιστεί πάνω στα ερείπια της οχυρής ακρόπολης της Αρχαίας Επικνημίδιας Λοκρίδας. Εικάζεται πως είναι οι ομηρικές πόλεις Τάρφη ή οι Φαρύγαι.

Η στρατηγική θέση του χωριού είναι εξαιρετικά σημαντική. Λέγεται πως ουσιαστικά αυτό το κάστρο υποστήριξε η μάχη των Θερμοπυλών. Γιατί, αν κάποιος το κυρίευε, τότε μέσα από δύο περάσματα του Καλλιδρόμου καταλήγει στην πίσω μεριά του βουνού, στο τέλος δηλαδή του κάμπου της Κωπαΐδας, από όπου έχει άνετη πρόσβαση προς Θήβες, Αθήνα και Πελοπόννησο.

Μετά λοιπόν από την αρχαία εποχή, η Μενδενίτσα ξαναγεννιέται ως Μαρκιωνία Βοδονίτσης, επί φραγκοκρατίας, όταν ο Λομβαρδός ιππότης Γκουίντο Παλαβιτσίνι στέλνεται από τον βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιο τον Μομφερατικό να φυλάξει το στενό των Θερμοπυλών. Ο Παλαβιτσίνι επέλεξε το στρατηγικό σημείο της Μενδενίτσας χτίζοντας πάνω στα ερείπια των αρχαίων τειχών το μεσαιωνικό κάστρο. Η μαρκιωνία μακροημέρευσε. Έζησε για διακόσια χρόνια, με μέλη της ίδιας οικογένειας να διαδέχονται το ένα μετά το άλλο στο αξίωμα του μαρκήσιου. Πιο γνωστή είναι η Γουλιέλμα Παλαβιτσίνι, μια εκρηκτική όπως φαίνεται προσωπικότητα. Οι σχέσεις της με τη Βενετία δεν ήταν καθόλου καλές. Έτσι λοιπόν η Γαληνοτάτη Δημοκρατία προσπάθησε να την ελέγχει μέσω... συζύγων που της έστελνε. Οι σύζυγοι όμως δεν μακροημέρευαν. Ο τελευταίος μάλιστα, ο Τζώρτζης της Καρύστου, έφυγε από τη Μενδενίτσα σε φορείο. Μετά τον θάνατό της, ηγεμόνευσαν τα παιδιά της από τον Τζώρτζη σε ένα ενιαίο κρατίδιο που περιελάμβανε τις περιοχές της Μενδενίτσας και της Καρύστου. Το 1414 το κάστρο έπεσε στους Οθωμανούς.

Ενδιαφέρον έχει και η ύπαρξη στο χωριό του πιο ονομαστού Ιμαρέτ των Βαλκανίων, (κάτι σαν πτωχοκομείο και μοναστήρι μουσουλμάνων δερβίσηδων), που ίδρυσε ο άραβας Βελιουλάχ, απευθείας απόγονος του Προφήτη, κάπου στα 1240, διακόσια χρόνια δηλαδή πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Κατά την τουρκοκρατία, η Μενδενίτσα ήταν έδρα ισχυρού διοικητικού κέντρου και έδρα μητροπόλεως. Με την κήρυξη της Επανάστασης του 1821, ο Γιάννης Δυοβουνιώτης, ο Αθανάσιος Διάκος και ο Κομνάς Τράκας πολιορκούν τους Τούρκους στο κάστρο. Με την παράδοσή τους, καταστρέφεται και το Ιμαρέτ του Βελιουλάχ. Κατά την ανακατάληψη του κάστρου από τους Τούρκους αφανίζεται όλος ο χριστιανικός πληθυσμός του χωριού. Με την απελευθέρωση βρίσκουμε στην Εθνοσυνέλευση του 1843 για την καθιέρωση συντάγματος δύο αντιπροσώπους από την Μενδενίτσα. Τους Αναγνώστη Εγκολφόπουλο και Γεώργιο Ντερνιτσιώτη.

Τα χρόνια περνούν και νέα στρώματα ιστορίας δημιουργούνται σ’ αυτόν τον μικρό τόπο της πατρίδας μας. Κατά τη γερμανική κατοχή οι κάτοικοί της αντιστάθηκαν με ψυχή. Πολλοί Μενδενιτσέοι κατατάχθηκαν στις ομάδες αντίστασης, στον ΕΛΑΣ και στην ομάδα του Ψαρού. Οι δραστηριότητες για τη λευτεριά της Ελλάδας πληρώθηκαν ακριβά. Οι Γερμανοί παραδίδουν στις φλόγες τη Μενδενίτσα στις 9 Οκτωβρίου του 1943. Οι κάτοικοι παρακολουθούσαν από δυσπρόσιτες πλαγιές του Καλλιδρόμου το βιος τους να καίγεται, τα πατρογονικά τους να γίνονται στάχτη. Αυτή η θυσία κατέταξε τη Μενδενίτσα στα «μαρτυρικά χωριά» της πατρίδας μας.

Αυτό λοιπόν το όμορφο ρουμελιώτικο χωριό δεν είναι παρά μόνο μία περίπτωση από τους εκατοντάδες χιλιάδες τόπους της Ελλάδας που κρύβουν στα σπλάχνα τους ιστορικές περιόδους ειρήνης, πολέμων, πολιτισμού, ζωής.

Από την αρχαία Τάρφη στη Μαρκιωνία Βοδονίτσης κι από κει στα 1821 και στο 1943, στρατιώτες, αγρότες, Φράγκοι, μουσουλμάνοι Δερβίσιδες, ο Αθανάσιος Διάκος, αντάρτες ενάντια στους Γερμανούς, σημερινοί κάτοικοι της Μενδενίτσας συνθέτουν έναν σπουδαίο πίνακα διαρκούς ζωής, φέροντας ακριβά φορτία πολιτισμού.

Είναι μεγάλη η κληρονομιά που έφτασε έως εμάς. Ελπίζουμε πως θα τη διαχειριστούμε με τη σοβαρότητα και τον σεβασμό που της αρμόζει.