Ανατολική Λοκρίδα. Η Ιστορία της μέσα από τα Μνημεία και τις Αρχαιολογικές Έρευνες

Φανουρία Δακορώνια

Δρ. Αρχαιολογίας - Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων Λαμίας

Το άρθρο αυτό της αειμνήστου Φανουρίας Δακορώνια, έχει δημοσιευτεί στο Βιβλίο "Λοκρίδα. Ιστορία και Πολιτισμός", Εκδόσεις "Κτήμα Χατζημιχάλη", Αθήνα 2002, το οποίο διατίθεται εδώ με την ευγενή συγκατάθεση των εκδοτών, μαζί με μια συλλογή έγχρωμων φωτογραφιών αρχαίων Λοκρικών ευρημάτων από το αρχείο της ΙΔ' Εφορείας Προϊστορικών Αρχαιοτήτων.

Η εργασία αφορά μια λεπτομερή μελέτη που περιλαμβάνει ιστορικά στοιχεία για την αρχαία Οπούντια και Επικνημίδια Λοκρίδα. Βασίζεται στην Ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία όπως και σε ανασκαφικά δεδομένα των τελευταίων 50 χρόνων, κυρίως στη περιοχή της Οπούντιας Λοκρίδας (της Αταλάντης και των γύρω περιοχών).

Σύμφωνα με τη συγγραφέα, και σε αντίθεση με το σημερινό γεωγραφικό διαχωρισμό σε Ανατολική και Δυτική Λοκρίδα, "Η Ανατολική Λοκρίδα συνέπιπτε κατά την αρχαιότητα με τη λωρίδα γής που εκτείνονταν απο τις Θερμοπύλες ως τη Λάρυμνα και ορίζονταν δυτικά-νοτιοδυτικά από τους ορεινούς σχηματισμούς του Καλλίδρομου, της Κνημίδας και του Χλωμού. Δυτικά συνόρευε με την κοιλάδα του Σπερχειού, τους Μαλιείς και τους Οιταίους, νοτιο-νοτιοδυτικά με τους Φωκείς και νότια-νοτιοανατολικά με τους Βοιωτούς".

Είναι ενδιαφέρον ότι στην εισαγωγή η συγγραφέας αναφέρει: "Από το Όμηρο μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι Λοκροί ήταν το πρώτο ελληνικό φύλο που πήρε το όνομα "Έλληνες". Από τη γενεαολογία εξάλλου γνωρίζουμε ότι ο Έλλην ήταν γιός του Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι οποίοι συνδέονται στενά με το μυθικό παρελθόν των Λοκρών, και αδελφός του Αμφικτύονα, πατέρα κατά μία παράδοση του Λοκρού, γενάρχη του ομωνύμου φύλου."

Πέραν μιας σύντομης εισαγωγής, το άρθρο περιλαμβάνει τις ενότητες: 1) Όρια - Γεωγραφία, 2) Όνομα-Προέλευση, 3) Εποχή του Λίθου, μέχρι 3200 π.Χ., 4) Εποχή του Χαλκού, 3200 - 1100 π. Χ., 5) Υπομυκηναϊκή περίοδος, 11ος αι. π. Χ., 6) Πρωτογεωμετρική-Γεωμετρική περίοδος, 10ος - 8ος αι. π.Χ., 7) Αρχαϊκή εποχή, 700 - 480 π.Χ., 8) Κλασσική εποχή 480 - 323 π.Χ., 9) Ελληνιστική περίοδος 323 - μέσα 1ου αι. π.Χ., και 10) Ρωμαϊκή περίοδος 30 π.Χ. - 324 μ.Χ., 11) Σημειώσεις, και 12) Βιβλιογραφία.

Η εκτενής εργασία της Φ. Δακορώνια, μαζί με έγχρωμες φωτογραφίες αρχαιολογικών ευρημάτων της Λοκρίδας στο τέλος του άρθρου, βρίσκεται ΕΔΩ .

Παλαιοχριστιανική, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Λοκρίδα

Βασιλική Συθιακάκη*

7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Το άρθρο αυτό της Βασιλικής Συθιακάκη έχει δημοσιευτεί στο Βιβλίο "Λοκρίδα. Ιστορία και Πολιτισμός", Εκδόσεις "Κτήμα Χατζημιχάλη", Αθήνα 2002, και διατίθεται εδώ με την ευγενή συγκατάθεση των εκδοτών και της συγγραφέα.

Η εργασία επικεντρώνεται στην χριστιανική ιστορία της Λοκρίδας, αρχίζοντας από την παλαιοχριστιανική περίοδο που ξεκινά στα μέσα του πρώτου μ.Χ. αιώνα όταν διεισδύει ο Χριστιανισμός στην Ελλαδική χερσόνησο. Στη συνέχεια το άρθρο αναφέρεται στη Βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο όταν οι Φράγκοι επικρατούν στη Λοκρίδα, και κατόπιν στη Τουρκοκρατία μέχρι και την Ελληνική επανάσταση όταν τα χριστιανικά κέντρα και μνημεία αντιπροσωπεύονται κυρίως από τις μεγάλες μονές που έχουν εδραιωθεί στη περιοχή. Παράλληλα με την αρχιτεκτονική περιγραφή των πλέον σημαντικών χριστιανικών μνημείων όλης αυτής της μακράς περιόδου, η συγγραφέας αναφέρεται σε ιστορικά ορόσημα και εποχές όταν αλλόφυλοι επιδρομείς καθόρισαν την υπαρξιακή, πολιτισμική και θρησκευτική πραγματικότητα στη Λοκρίδα.

Τα περισσότερα θρησκευτικά μνημεία της Λοκρίδας που έχουν ανασκαφεί ανήκουν στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Αντίθετα, είναι ενδιαφέρον ότι δεν υπάρχουν σημαντικές ιστορικές αναφορές και θρησκευτικά μνημεία κατά τη Βυζαντινή περιόδο από τον έκτο ως το δέκατο αιώνα, όταν η Λοκρίδα φαίνεται να διανύει πολύπλευρη παρακμή και πληθυσμιακή συρρίκνωση. Αυτό αποδίδεται στις καταστροφικές επιδρομές ισχυρών αλλόφυλων και αλλόθρησκων εχθρών σε συνδιασμό με τη στρατιωτική και οικονομική αστάθεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στη κεντρική Ελλάδα. Τον ενδέκατο και δωδέκατο αιώνα η Λοκρίδα ανακάμπτει, έτσι ώστε από την εποχή αυτή διασώζονται σημαντικά μνημεία εκκλησιών στην Ανατολική Λοκρίδα.

Κατά τη Φραγκοκρατία, η οποία εδραιώνεται για δύο αιώνες μέσω της Μαρκιωνίας της Μενδενίτσας, οι επιδράσεις αφορούν κυρίως την οχυρωματική αρχιτεχτονική, με το πλέον σημαντικό μνημείο αυτής το Κάστρο της Μενδενίτσας, ενώ ελάχιστα εκκλησιατικά μνημεία έχουν βρεθεί που ανήκουν στην εποχή αυτή. Τέλος, και παραδόξως, κατά τη μακρόχρονη Οθωμανική περίοδο, η θρησκευτική δραστηριότητα και το φρόνημα των κατοίκων ενισχύεται στη Λοκρίδα, έτσι η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική την εποχή αυτή εξελίσσεται, αφήνοντας αξιόλογα δείγματα.

Η εργασία βρίσκεται ΕΔΩ.

*Παρούσα ιδιότητα και διεύθυνση: Δρ. Βασιλική Συθιακάκη, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου, Ξανθουδίδου & Χατζηδάκη , 71202 Ηράκλειο

Πολίχνες στον Αρχαίο Δρόμο

Στοιχεία για τη Λοκρίδα κατά τους νεώτερους χρόνους

Γιώργος Τόλιας

Ιστορικός, Ερευνητής ΚΝΕ/ΕΙΕ

Το άρθρο αυτό του Γιώργου Τόλια έχει δημοσιευτεί στο Βιβλίο "Λοκρίδα. Ιστορία και Πολιτισμός", Εκδόσεις "Κτήμα Χατζημιχάλη", Αθήνα 2002, και διατίθεται εδώ με την ευγενή συγκατάθεση των εκδοτών και του συγγραφέα.

Στη μελέτη εξετάζεται η ιστορικότητα της Λοκρίδας με βάση την ιδιότυπη γεωμορφολοφία της που επιβάλει ένα στρατηγικό αποτύπωμα στη περιοχή και στο χάρτη, αυτού του "περάσματος" μεταξύ των βορείων και των νοτίων περιοχών της Ελλάδας, με τα στενά των Θερμοπυλών να παίζουν ρόλο "κλειδιού" σε αυτή την επικοινωνία. Ο ρόλος των στενών γίνεται καθοριστικός σε ορισμένες ιστορικές περιόδους για τον επιπλέον λόγο ότι η διαπερατότητα τους ακολουθούσε μια εποχική μεταβολή λόγω της εκβολής των υδάτων του Σπερχειού που πλημμύριζε την περιοχή το χειμώνα καθιστώντας την αδιάβατη. Αυτό, σε συνδιασμό με τη λογική παραδοχή: "ενας δρόμος μέσα από μια περιοχή είναι συντελεστής ευημερίας σε καιρό ειρήνης, αλλά καταστροφής σε καιρό επιδρομών εχθρικών στρατευμάτων", είναι κατά το συγγραφέα ο κύριος, μεταξύ άλλων, λόγος που καθόρισε την ιστορία της Λοκρίδας διαμέσου των αιώνων.

Με βάση την παραπάνω ιδιότητα, του "εν δυνάμει περάσματος", της Λοκρίδας, ο συγγραφέας παρουσιάζει την ιστορική πραγματικότητα της περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι και τη σημερινή εποχή (των σιδηροδρόμων και αυτοκινητοδρόμων), με την κύρια έμφαση να τοποθετείται στις περιόδους της Φραγκοκρατίας και Τουρκοκρατίας. Ενώ στη Φραγκοκρατία ο ρόλος της Μενδενίτσας (Βοδονίτσας) στην ιστορία της Λοκρίδας γίνεται κεντρικός και σχεδόν αποκλειστικός, στη Τουρκοκρατία, μοιράζεται μεταξύ δύο πόλων: της Μενδενίτσας (Μπουντουνίτσας) στην Επικνημίδια, και της Αταλάντης (Ταλαντίου) στην Οπούντια Λοκρίδα .

Η μελέτη συνθέτει και παρουσιάζει ένα πλήθος στοιχείων με βάση αφηγηματικά κείμενα περιηγητών και την επιστημονική βιβλιογραφία, και καταλήγει σε συμπεράσματα τα οποία διαφωτίζουν σημαντικές πτυχές της μεταβυζαντινής ιστορίας της Λοκρίδας, από τον δέκατο τρίτο (13) μέχρι και το δέκατο ένατο (19) αιώνα.

Η εργασία βρίσκεται ΕΔΩ

Η Περιοχή Αταλάντης και Μουδουνίτσας

στους πρώϊμους Οθωμανικούς χρόνους (15ος - 16ος αι.)

Ευαγγελία Μπαλτά, Ιστορικός, Διευθύντρια Σπουδών ΚΝΕ/ΕΙΕ

Το άρθρο αυτό έχει δημοσιευτεί στο Βιβλίο "Λοκρίδα. Ιστορία και Πολιτισμός", Εκδόσεις "Κτήμα Χατζημιχάλη", Αθήνα 2002, και διατίθεται εδώ με την ευγενή συγκατάθεση των εκδοτών και της συγγραφέα.

Πρόκειται για μια τεκμηριωμένη μελέτη της Οθωμανικής διοίκησης, του πληθυσμού και της οικονομίας των περιοχών Μενδενίτσας και Αταλάντης, που αποτελούν τους δύο διοικητικούς πόλους της Τουρκοκρατούμενης Λοκρίδας. Η μελέτη στηρίζεται σε αρχειακό υλικό (καταστιχώσεις) που βρίσκεται στα κρατικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης και αφορά το 15ο και 16ο αιώνα. Πριν την παράθεση των τοπωνυμίων και αριθμών των καταστίχων για διάφορες απογραφές, όπως και την ανάλυσή τους, η συγγραφέας παρέχει μια περιγραφή των σημαντικών ιστορικών συμβάντων στη κεντρική Ελλάδα κατά τη μεταβατική περίοδο απο τη Φραγκοκρατία στη Τουρκοκρατία το 13ο αιώνα. Επίσης παρέχονται δομικές πληροφορίες για τα δύο διοικητικά κέντρα της Οθωμανικής διοίκησης στη Λοκρίδα, τους καζάδες Μουδουνίτσας και Ταλαντίου και τους οικισμούς τους, όπου διαπιστώνεται ότι η Μενδενίτσα κυριαρχεί διοικητικά στη Λοκρίδα έναντι της Αταλάντης τους δύο πρώτους αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Στη μελέτη εντοπίζονται και ονοματίζονται 80 οικισμοί στη Λοκρίδα, που διαμοιράζονται γεωγραφικά εξ' ίσου περί τη Μενδενίτσα και την Αταλάντη, και που φορολογούνται ανάλογα με τη παραγωγή και τον αριθμό των κατοίκων. Είναι ενδιαφέρον, ότι με βάση τα φορολογικά κατάστιχα η συγγραφέας καταλήγει στην εκτίμηση ότι ο πληθυσμός της Λοκρίδας στους δύο πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας έφτανε μεταξύ 20 και 24 χιλιάδες κατοίκους, δηλαδή ήταν αρκετά μεγαλύτερος απο αυτόν που καταγράφεται στις πρώτες απογραφές του ελεύθερου Ελληνικού κράτους. Όσον αφορά τη γεωργική παραγωγή της Λοκρίδας, η κύρια καλλιέργεια αφορά τα δημητριακά, που αποτελούν τη βάση της διατροφής του πληθυσμού, με δεύτερη την αμπελουργία και τρίτη τη κτηνοτροφία. Είναι ενδιαφέρον ότι δεν αναφέρεται τίποτε για ελαιοπαραγωγή, που σήμερα αποτελεί σημαντικό ποσοστό της γεωργικής παραγωγής στη Λοκρίδα.

Το άρθρο βρίσκεται ΕΔΩ

ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΝΗΜΙΔΙΑ ΛΟΚΡΙΔΑ

Adolfo J. Domínguez

Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι η σύντομη παρουσίαση του οικιστικού χάρτη της Επικνημίδιας Λοκρίδας κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Βασισμένοι στα λιγοστά δεδομένα που έχουν δημοσιευθεί και στα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγαγε το Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, παρουσιάζουμε τους γνωστούς οικισμούς της αρχαϊκής περιόδου, εφόσον σε αυτούς τους χρόνους πιστοποιείται η δημιουργία των πρώτων οικισμών στην Επικνημίδια Λοκρίδα. Κατά τον ίδιο τρόπο, βλέπουμε πώς αυτή η εξέλιξη φτάνει στην ωριμότητά της στην κλασική περίοδο. Σχολιάζουμε επίσης μερικές κλασικές πηγές που διαφωτίζουν το συγκεκριμένο ζήτημα, ώστε να ορίσουμε τις γενικές αρχές που διέπουν αυτήν την οικιστική δραστηριότητα, βάσει της οποίας οι πόλεις κατέλαβαν τα ιδανικότερα σημεία στην παράκτια περιοχή και στην ενδοχώρα, και καθιέρωσαν φανερές αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. Η επικοινωνία και η εκμετάλλευση των ιδανικότερων προς καλλιέργεια περιοχών αποτελεί τη βάση της κατοίκησης της Επικνημίδιας Λοκρίδας. Η θάλασσα, τα ορεινά περάσματα προς την Φωκίδα και το ζωτικό στενό των Θερμοπύλων μαζί με τα κοντινά σε αυτό περάσματα, αποτελούν τα σημεία κλειδιά για την κατανόηση της κατοίκησης αυτής της περιοχής κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Η συνεκτικότητα αυτού του μοντέλου φανερώνει μια συντονισμένη στάση, που παρακινείται από μια πολιτική δομή ανώτερης τάξεως από την πόλη· σε αυτήν την περίπτωση, το Κοινό των Ανατολικών Λοκρών

Το άρθρο είναι στα Αγγλικά με τίτλο "Cities and Territories in Epiknemedian Lokris" και βρίσκεται ΕΔΩ