HOOFDSTUK 8

Waarom burgemeester van den Berg, geleid door slapheid, angst en valse vrienden. de onvergeeflijke fout maakte de Duitsers per brief om bescherming te vragen en vervolgens pontificaal de bezetters van Schiermonnikoog te verwelkomen, is een geheim dat hij in zijn graf heeft meegenomen. De als slap bekend staande burgemeester van den Berg wilde kost wat kost de indruk wekken het eiland te behoeden tegen oorlogsgeweld. Maar de grote vraag blijft waarom hij in zijn brief aan de vijand om bescherming vroeg. Het grote raadsels blijft het woord 'derhalve' hetgeen 'om die reden' betekent; welke reden zal men zich blijven afvragen. En het staat ook onomstotelijk vast dat hij dit in dit streven werd gesteund door zijn vriend en toeverlaat, hotelhouder Sake van der Werff, die zijn sympathieën met Nazi-Duitsland (door met twee monden te praten en te handelen) probeerde te camoufleren.

Het morele overwicht van Van der Werff op de eilandburgemeester was algemeen bekend en niet voor niets liet de gewezen veldwachter zich gnuivend 'koning van het eiland' noemen.

Deze houding riep bij vele rechtgeaarde eilanders ergernis en verzet op, maar de macht en invloed van Van der Werff waren zo groot, dat hij zijn wil aan het 'gewone volk' wist op te leggen. Dat de in Den Haag geboren en getogen burgemeester van den Berg het schrijven van de oneervolle brief later erg betreurde en het bestaan ervan als een loodzware last voelde, mag niet worden betwijfeld, maar nimmer heeft hij erover gesproken. Merkwaardig was wel, dat de twijfelachtige vriendschap met van der Werff een abrupt einde kreeg toen van den Berg in 1942 door de bezettende macht was gewipt als eilandbestuurder en vervangen werd door de N.S.B. er Simon Perdok, die zijn aanhankelijkheid en geloof in Nazi-Duitsland openlijk beleed, maar die zijn gezindheid nimmer heeft misbruikt. Voor zover dat in zijn vermogen lag, heeft hij met inzet van zijn ontegenzeggelijk bestuurlijke kwaliteiten er het beste van gemaakt. Hij wist de Duitse commandant in tal van gevallen te weerstaan en hij was niet op zijn mondje gevallen wanneer bepaalde maatreregelen van de bezetter niet bij hem in de smaak vielen. Simon Perdok werd geen vriend van Van der Werff en dat viel velen op. De joviale en intelligente Perdok wist na het overlijden van zijn echtgenote, de jonge eilandse Elsje van Bon te 'strikken' en kort voor zijn overplaatsing naar Terschelling in 1944 trouwden zij in alle stilte.

De wijze waarop de 'foute' burgemeester Perdok zich heeft ingezet tijdens het eerste en enige bombardement op Schiermonnikoog, oogstte alom waardering en dat is ook wel de voornaamste reden geweest dat Simon Perdok zich na de oorlog, zonder haatgevoelens onder meeste eilanders, weer op Schiermonnikoog kon vestigen en door hard en eerlijk werken een welvarend man kon worden.

53

Bij het 'verkeerde' bombardement van Schiermonnikoog op 28 juli 1943 kwam ook oud burgemeester van den Berg met zijn vrouw om het leven. Op het eiland werd gezegd: 'De gerechtigheid heeft toegeslagen,' maar dominee Drost (in de volksmond dominee Dorst genoemd vanwege zijn liefde voor het kleine glaasje) verkondigde vanaf de kansel in de Hervormde Kerk op Schiermonnikoog: 'De vijand komt niet uit het oosten maar uit het westen,' daarbij doelend op het feit, dat het de geallieerde vliegtuigen waren, die hun bommenlast op de dorpskom van het eiland hadden laten vallen.

Om precies elf uur in de morgen werden er op die fatale dag op grote hoogte eskaders van Engelse en Amerikaanse bommenwerpers boven Schiermonnikoog waargenomen. Een dagelijks voorkomend verschijnsel, dat alleen de duizend man sterke bezettingsmacht van het eiland in beweging bracht. De burgers in het dorp en ook de boeren in de polder keken nauwelijks meer omhoog. Alleen wanneer het vliegtuigafweergeschut in het bunkerdorp 'Die Schleie' en de 'Batterie' bij het Strandhotel begon te blaffen en vuur te spugen, riep Taeke Holwerda zijn kinderen naar binnen en dreven zij net als Yde Talsma en Willem Visser hun kostbare koeien naar de stallen.

Burgemeester Perdok en zijn ambtenaren waren op die dag naar buiten gesneld en zij volgden met verrekijkers de luchtgevechten, die zich op grote hoogte afspeelden tussen in Leeuwarden opgestegen Duitse jagers en rustig voortdreunende bommenwerpers, wier uitwaaierende condensstrepen een onbegrijpelijke taal 'schreven' in de ijle lucht. Perdok was de eerste die zag hoe een der 'Terrorflieger' zijn bommenlast in de Waddenzee liet neerkomen. In een rapport dat hij een dag later maakte en dat in het gemeentearchief van Schiermonnikoog is bewaard gebleven, schreef Perdok: 'Enige series projectielen kwamen vervolgens op het eiland terecht en wel in de komende van zuidwest, gaande naar noordoost.

Juist in deze lijn ligt het dorp Oosterburen, in en bij welk dorp in totaal plm. twintig bommen neerkwamen, die allen explodeerden. Blindgangers werden tot nu toe niet gevon

den, evenmin als brandbommen.

In het centrum van het dorp was de ramp het grootst. Blijkens binnengekomen berichten (29 juli te 00.30 uur) vielen direkt vijf doden te betreuren, terwijl een meisje wordt vermist. Gevonden lichaamsdelen wijzen er echter op, dat dit kind als dood moet worden beschouwd. Twee zwaar gewonden werden geborgen, waarvan één in de loop van de namiddag aan de verwondingen is bezweken.

De andere zwaar gewonde kon pas na opkomend water in de namiddag van 29 juli naar het ziekenhuis te Groningen worden vervoerd,' aldus Simon Perdok. Die zei het erg te betreuren, dat ook oud burgemeester Hendrik Willem van den Berg tot de gesneuvelden behoorde.

Té plotseling was Schiermonnikoog met een verschrikkelijke klap veranderd van een vredig oord in een wereld vol geweld. De vernietiging en gevaren waren tot binnen de grenzen van het eiland doorgedrongen.

54

Dat Schiermonnikoog zich tijdens de oorlog mocht 'verheugen' onder de bijzondere bescherming van Adolf Hitler te staan, komt wel het meest tot uitdrukking in de wijze waarop de bezettingsmacht eiland en eilanders destijds spaarde en omringde met gunsten.

Mensenrazzia's zijn er nimmer gehouden en van 'Arbeitseinsatz' (verplicht werken in Duitsland in munitiefabrieken en oorlogsindustrieën) hadden boeren, burgers, kruideniers en vissers ook geen last. Terwijl in Groningen of Amsterdam mensen en fietsen op straat in beslag werden genomen en zonder pardon naar de Heimat werden gesleurd, werd er tussen eilanders en bezetters een vriendschappelijke voetbalwedstrijd gespeeld....

De verstandhouding tussen Nazi's en Schiermonnikogers was veelal probleemloos en vaak zelfs innig. Verkeringen en huwelijken tussen eilandmeisjes en Duitse militairen waren naar verhouding hier het hoogst van geheel Nederland.

Slechts weinigen namen daar aanstoot aan. Het feit, dat de jonge beurtschipper Gijs Smeenk na in 1941 te zijn betrapt op verboden wapenbezit (Smeenk had uit de cockpit van een neergeschoten Engelse bommenwerper bij paal negen, een brengun met munitie ontvreemd) reeds na een maand uit de gevangenis van Cleve werd ontslagen, wees op de aparte status en hoge bescherming van Schiermonnikogers. Voor hetzelfde vergrijp werden in Leeuwarden, Amsterdam en Maastricht tal van jonge vaderlanders zonder pardon doodgeschoten. Van hun kant lieten de eilanders zich ook niet onbetuigd en nergens in bezet Europa is door Nederlanders met zoveel overgave en snelheid meegewerkt aan de Atlantikwall van Hitler als door de metselaars, timmerlieden, schilders en aannemers van Schiermonnikoog. De als een afzichtelijk verbrokkeld betonnen gebit ogende bunkers en vestingwerken van toen zijn nimmer opgeruimd en zij zijn getuigenis van een smadelijk verleden. Voor vele zwervende toeristen zijn de vochtige grauwe bunkers tot uitwijkhaven geworden. Als zij met een lamp of lucifers de wanden beschijnen komen de' hakenkruizen en ingegrifte leuzen der Nazi's te voorschijn.

De eilandse Wiebus Dubblinga (bij wie de vroegere ambtenaar ter secretarie van Appingedam, Simon Perdok, kamers betrok na zijn benoeming in 1942 tot burgemeester van Schiermonnikoog) vertikte het om het uitdagende portret van Adolf Hitler, dat boven het bureau van Perdok hing, af te stoffen. Telkens draaide zij de Hitlergrijns om en dan moest Perdok zelf het euvel herstellen. Moeilijkheden heeft Wiebus daar nooit mee gehad, want Perdok, hoewel vurig aanhanger van het nazisme, had begrip voor haar 'onbegrip', zoals hij het noemde.

55

Nadat zijn vrouw (de vroegere secretaresse op het provinciale bureau van Seys Inquart te Groningen) in 1943 was overleden, trouwde Perdok in 1944 met de jonge eilandse Elsje van Bon, dochter van de omstreden kapitein. Het huwelijk werd voltrokken door Perdoks boezemvriend de burgemeester van Anjum, Elsinga.

Ravage van het huis waarin oud-burgemeester Van den Berg omkwam.

56