مامک

                  مەتەلوک

مەتەلوک : مامک : رێژە : خشتانوک: دەرخستنوک

لغز : حزوره , أحجية , خباوة , فزورة , زُعُل , جُفُل , معماية

Riddle , puzzle, enigma , conundrum )    

           مەتەلوک : رەنگەکی هوزانا یە تشتەکی شروڤەدکەت بێ کو ناڤی وی بینیت ، دهێلیت خاندەڤان ڤێ بکەڤێت و مەرقێ بو چێ دکەت دا بزانیت کا ئەو چیە. مەتەلوک دبیت هەر تشتەک بیت: گەناوەر، تشت یان مروڤ بیت. هوزانا مەتەلوکێ دهێتە ڤەهاندن ب کەلەک رەنگ  وجورا. 

          هندە جارا مەتەلوک دهێت وەک پسیار یان ئاخڤتن وگوتنەکا لێکدای ئو دمینیت ل هیڤیا بەرسڤەکا راست وتێ گەهشتی. مەتەلوک جورەکە ژفلکلوری. دەما دهێت وەک پسیار هەڤرکیەکا هزرینیێ د ئێختە ناڤ بەرا وان کەسێت وەرگر، دا ئەو دیارکەن کا ئەو چیە. ئو دبیت مەرام ژێ کەنین بیت گەلەک جارا. زوربەی جارا مامک نا هێتە زانین ژ چ لایاڤە ئو د مینن نەچار کەلەک دەم هژمێرا ئو نا گەهنە واتا درست. بەس ئەڤ رەنگە رێژە ومامک هزر وبیرا ڤەدکەن سەر زور پێ زانینا.

   جورێت مەتەلوکا : دوو رەنگێت سەرەکی نە.

       ئێک وەک هەلبەست وهوزانا. ئەڤ رەنگە دهێتە پێک هینان ودارژتن وڤەهاندن بشێوەکێ هوزانی یێ لێکدای ونەپەنی، پیدڤیێ هزرەکا هشیار ورەوانە دا بگەهتە بەرسڤەکا راست ودرست.    

سود وقازانج ژ مەتەلوکا :

         مامکا نڤێسای زوربەی جارا ئەو کەسێ  بەرامبەر د خاپینیت ژ بەر واتا نە دیار ونهێنی تێدا. چنکی ئەو رەنگە پسیارە د هێلیت هزرا خو کویر بکەت د زور تشتێت گرنگدا. 

   بەلێ مامکا گوتی ئەوا  ب دەڤی دهێتە پەیڤتن کارەکی هەڤرکیێ ورکداریێ پەیدادکەت ناڤ بەرا وان کەسێت بەشداردبن تێدا. ئەگەر هات وسەر واتا وێ هەلبون دبیتە جهێ شانازیێ وخوشیێ وکەیفێ ل دەف وان ئو حەزدکەن دو بارەبن. ئەڤ رەنگە مەتەلوک رەوشتێ پترتر لێ دکەت لدەف وان بو پێ زانینا زمانێ دەیکێ ئو رێزمانا کوردی.

  مامک  (حزورات , Riddles)  

  دەست پێکا مامکێ ئەڤەیە:

  تشێ منو تشتانی...؟

ئەڤە چییە ؟

چ دبێژنە ڤێ ؟

 جومە سەر دارەکێ

دکەم هشکە هەوارەکێ

سەد مێر د هێن ب جارەکێ 

مەلەیە سەر منارێ

چومە بەحرەکا شین

دو سویار پێدا خشین

ئێک هەسپە ، ئێک ماهین

بەرسڤ : ئەسمان ، روژ ، هەیڤ

لاوکێ ئەرمانا

تو دگەری ل سەر بانا

قوین تیژترە ژ ددانا

بەرسڤ : تویپشکە

سەر ئاڤەنوز

 بن ئاڤەنوز

چار چەنگی،  

فێل و فەنگەنوز

 بەرسڤ : کێڤژالە  

تەنیرا مەتێ

پەلەک کەتێ

دەستێ کەسێ نە گەهشتێ  

بەرسڤ : تڤەنگ  

ماهینا مەلای  

بەردا چییای

زلەک نەهێلای

 بەرسڤ : گویزان ، دەف موزک

سمورە ، سکی سکی

سەر دارەکا پندکی

هزار و ئێک ل زکی

بەرسڤ : هنارە  

تشتەکێ منو تشتانی

ل سەرمێزەرا سولتانی

ژ خودێ پێڤە نوزانی

بەرسڤ : بچیکێ د زکێ دەیکێدا   

هوڤە مل ، هوڤە مل

 د ناڤدا میر کوڤل

بەرسڤ : سەر و هەر دو مل  

چومە مێرگا لاوازا

ژوردا هاتمە چرایێت فاتمە نەبییا

پاشی هاتم کون رویڤییا

بەرسڤ :ئەنی و دفن و هەر دو چاڤ

ئێکێ رازایە

ئێکێ روینشتی یە 

ئێکێ برێڤە دچیت

بەرسڤ : ماهین و سویار و جانیکا د زکیدا  

شوات و شیت و شەندەر  

کانوین و کیت و کەندەر

یا د هەلیت ، یا دادهێت

ئو یا پەزا مالا بابێ تێ دزێت

بەرسڤ : نەهن مەهێت ژنکا ب حال   

ل خولوقینێ

لڤینێ ، ل بینێ

وەکی چویچکا سەر هێلینێ  

بەرسڤ : بچیکە د زکێ ماکێدا

روژەکێ جارەکێ

هەیڤێ جارەکێ

سالێ جارەکێ

بەرسڤ : خارن ، نڤینا مروڤی ، خوین بەردان

پرتە هو ، قەلەم تە هو 

سنگێ شێرا ، چاڤێت مارا

عەجایبە .. درندەیە

بەرسڤ : ماسیە

ژ ڤێرێ حەتا بەغدایێ

د جانگی قوتایێ

بەرسڤ : جادەیە

دارا دناڤ دارا

ژێ دهێت دەنگێ برین دارا

بەرسڤ : مێشا هنگڤینی

تەنیرا زمزمی

تژی نانێ گەنمی

بەرسڤ : گویزە  

چومە شکەفتەکا تاری

تژی تێدا مراری

بەرسڤ : دەڤ و ددان

شێستو سێ کەر و شەش گوهن

بەرسڤ : شێستو ناڤێ مروڤەکی یە  

شیم شری شام تاق ، پیسکو برنجو داری جان

بەرسڤ : دفن و کلمیشە

سەبەتا ل سەر سەبەتێ ، کلیلکا دەستێ مەتێ

بەرسڤ : دستارە

شەش بەندکو بەندلک ، دو نان و کوتلکەک 

بەرسڤ : تەرازیا داری یە

من دیت و تە نە دیت ، تە دیت و من نەدیت

بەرسڤ : ستافکا مروڤی یە  

دور تە د هێت ، تنێ تە نا مێت ( گێت ). 

بەرسڤ : شویتکە  ئان قایێشە

دەیکا تە هەرو قەفتەکا تێرا ( کیرا ) د شوت

بەرسڤ : کاچکن  

بابێ تە هەرو هندێ د بەتە دەیکاتە 

بەرسڤ : کلێل و دورن

قەشێ ب ریها هەلاویستی

بەرسڤ : دەرگەهە

چار خو ب تە ڤە ن ، ئێک شاهدە

بەرسڤ : تبلێت دەستی نە

دەیکا تە هەرو عەرەبەکی ب پشتا خو ڤەدەت

بەرسڤ : کونێ ئاڤێ یە

سنگەکێ د مێرگێ قوتایێ ، دو گولولکێت پێدا بەردایێ

بەرسڤ : کیر و گونن

گورگەکێ درەڤیت ، مازیەکا د دەڤی دا

بەرسڤ : قوزە

هەژدەی ئادارێ

هەژدەی ئادارێ

مەلکەزن هاتە خارێ

سەرێ دارێ

خوشترە ژ بن داری

هەژدەی ئادارێ

هەژدەی ئادارێ

نە ل ڤێرێ

بەلێ ل بەریا شنگارێ 

هەژدەی ئادارێ

هەژدەی ئادارێ

مەلکەزن هاتە خارێ

دەنگ کر ل بهارێ

سەرێ دارێ خەملی

بنی دارێ کەملی

هەژدەی ئادارێ

دەنگ کر ل بهارێ

مەشکل دارێ

نە ل هێرە 

ل چیا یێ شنگارێ

خزیران

خزیران خنزری

چ تشت خو خو ل بەر ناگری

ژ بلی خورنیفکێ و دارا تری

خزیران

خزیران خنزری

چ خو ل بەر نا گری

ژ بلی دارا تری

ئو بنا شافری

هەژدەی خزیرانێ رەش چو قاپانێ

ئەڤ توروکەلتورە من یێ کومکری ژ زار دەڤێ دەیکا خو رەحمەتا خودێ ل سەر بیت وجهێ وێ بەهشت بیت سالێت حەفتێدا هیڤی دارم ب دلێ هەوە بیت.

Kurdish Folklore

 collected and  adapted

 by Ahmed Ali 

                فێل وفەندێت ژنکا

ل گونده کی کوردا مرۆڤه کێ گه له ك دیندارهه بو ودوعایه ك پتنێ دکر و دا بێژیت یاخودێ تو من ژ شه یتانی ب پارێزی.

هندی ژنکا وی د ما پێڤه ودگوتێ فێل وفندێت ژنکا مه زنترن و بخو دوعا بکه کو خودێ ته ژوان پارێزیت وی هه ر دگوت نه بخودێ هه که مروڤ ژ شه یتانی هاته پاراستن ما ژنك چنه

ژنکێ د دلئ خودا دگۆت . پا ئه ز دێ ئێکێ ب سه رێ ته ئینم کو تو بهایێ ژنکان بزانی ودوعایێت خو دا خو ژفێل وفندێت ژنکان ب پارێزی.

روژه کێ ژنك چو ناڤ بازارێ وچەند ماسی کرین وچوناڤ زه ڤی دا ولبه ر به روکا جوتی وئه و ماسی کرنه دبن ئاخێ ڤه وده ما زه لامێ وێ جوت دکر، دیت چەند ماسی یێ ژبن ئاخێ  ده ردکه ڤن و وی ژی ئه و ماسی ڤێگدان وکرنه د چانتکێ خودا وئێڤاری ڤه گه ریا مالا خو وماسی نیشا ژنکا خودان.

ژنکئ گوتی ته ئه ڤ ماسیه ژکیرێ ئیناینه ؟

زه لامی گوت من یێت ژناڤ جوتی ئیناین ودبن ئاخێ ڤه بون

زه لامی گوتی ڤان ماسیا بومه جوان چێکه جابا برایێت خو و برایێت من ژی فرێکه وبلا ل مالا مه ببن مێڤان وئەم دێ ڤان ماسیا پێکڤه خوین. ژنکێ ژی گوتێ بلا. رۆژا پاشتر بو نیڤرو ژنك چو هه ر وە ک وزه لامێ وێ گوتی جابا برایێت خو وتیێت خو فرێکر. بو فراڤینێ داخازا خارنێ کرن.

هه می بونه مێهڤان وده مێ ڤراڤینێ زه لامی گوته ژنکا خو هلو هه ره بو مه خارنێ بینه وژنکێ به ری هینگێ ئه و ماسی ڤه شارت بون. بو خارنا مێهڤانا نیسکه کا روهن چێکربو و ئینا دانا به ر وان. زه لامی به رێ خودا نیسکێ وگوته ژنکا خو پا کا نێنە ئه و ماسیێت من ئیناین؟ ئەوێت من ژبن ئاخێ ده رئێخستین؟ ته بوچی بومه چێنه کرینە؟ ژنکێ گۆتێ ماسیێت چێ جامێرو؟

زه لامی گوتێ دەما من کێلان دکر وئه و ماسیێت ژ به رگێسنی ده رکه تین؟ ژنکێ گوتێ دیاره تویێ دین بوی جامێرو؟

زه لامی ده ست دا گوپالی خو وبه زی ژنکێ دا ب قوتیت و برایێت ژنکێ رابونه به رسینگی وگۆتنێ ئه ڤه تو چ دکه ی راست دبێژیت تویێ دین بوی، ما ته گوهـ لێ بویە ماسی ژبن

عه ردی ب ده رکه ڤن. زه لامی هه ر هه ولدان دا خوش له پێت وان ده ربێخیت وبچیت  ژنکێ بقوتیت. ژنك ب دزیکی ڤه هه ر یا کوریا ماسیێ نیشان د ده ت و مێرك یێ دبێژیت ئەڤەنە.

ئه و ماسیێت ده ستێت وێدا وهه ر زوی ژنك دا ڤه شێریت. 

دبێژن برایێت ژنکێ وتیێت وێ نه چاربون زلامێ وێ ب ستوینێ ڤه گرێدا وب وان سه ر ودلان ڤه قه ستا مالێت خو کرن. ژنکێ ژنوی گوته زه لامێ خو دێ تو ژ نوکه وێڤه دگه ل دوعایێت خو بیژی کو خودێ ته ژ فند وفیلێت ژنکا قورتال که ت زه لامی گوت سوز بیت ئه ز ژنوکه وێڤه ڤێ دوعایێ بکه م پشتی من ب چاڤێت خو دیتی. رابو ده ستێت زه لامێ خو ڤه کرن وچو جاره کا دی برایێت خو وتێیت زه لامێ خو گازی خارنێ کرن و چیروکا وی ودوعا وفێل وفندێت ژنکا بو وان  گوت وڤه گێرا.

ئەڤ سەرهاتیە ژ فلکلورێ کوردی.    

Women's tricks

          In a Kurdish village, there was a religious man, and often used to call God only a single one and that was: God prevent me from Devil. But his wife always insisted on him to change it and say to keep him away from women's tricks and mockery, but he ignored her advice and continued his usual one by saying what are women to fear of in his heart. Then wait and see, I will show you what great value we have which will make you change your call and attitude towards us.

One day she decided to go to the market and buy some fish. As her husband was a farmer, the next morning she took them there and put them under the sand on his way while plowing. When the man began to plow he found the fish and started gathering them. He put them in his bag. In the evening he returned home and gave them to his wife. From where did you get these fish?

          Her husband told her that he came across as he was cultivating the ground. He added try to prepare them for lunch tomorrow and send for your brothers and mine to attend as guests to eat together. She said why not, the next morning she did so.

At lunch time, all arrived, the man ordered his wife to set up the meal. Instead of the fish, the wife had cooked soap for them and put those fish aside. To his surprise, when she served the lunch, it was only soap, and could not find fish there.

Where are the fish which I fetched ? Those which I found under my land while plowing yesterday. Why didn't you cook them for us?

His wife replied," what fish you mean, man!

The man said those I found while I was cultivating the land. His wife mockingly told him maybe you got mad. At that moment, he held his stick and ran after her to beat her, but her brothers prevented him from doing so, and they told him what kind of behavior , really you got insane, have you ever heard that fish live under the earth? The man was still resisting to hurt his wife for her disobedience. While this, the wife from time to time was showing him the tail of the fish to make him get more furious, and the was repeatedly saying those they are!

Which she held in her hand, but the wife hid them from the other's eyes very quickly.

They all managed to tie him up to a post, and they left the house hungry and went home. The wife triumphantly, told him from now on you will add to your call from God to prevent and save you from women's tricks. The man promised to do so after he had seen with his bare eyes what he saw. She set him free and sent again for all to come and have lunch. She retold what she did for them to understand the lesson.

    This episode is from Kurdish folklore 

   Translated by Ahmed Ali 

نڤێسیا رزقێ

دبیێژن روژەکێ مروڤەکی بریاردا کو ل دیف رزقێ خو نه گه ریت وکا دێ چەوا خودێ رزقێ وی ده ت. ئەو مروڤ ژگوندی ده رکه فت وچو حەتا گەهشتیە چیای وخو لگه لیه کێ ئاسێدا و چو د شکه فته کێ ڤه وبو خو گوت : پا بلا خودێ رزقێ من بینیت .

                  خودێ وەسا حەز کر، کاروانه ک

 ل رێکێ خەلەتبون، رێك ل وان به رزه بو ئینا لوی گه

 لی درکه تن دەمێ روژ ئاڤا. سه رکێشێ کاروانیا

بریاردا کو کاروانی بچنە شکه فته کێ دانن ولێ

بمینن حەتا دبیته سپێده وچونه دوێ شکه فتێ ڤه یا

ئەو مروڤ تێڤە.

ئه وی مروڤی دیت کو ئه و کاروانی هاتنه دشکه فتێ ڤه، رابو چو  دپاشیا شکه فتێ ڤه. ئو خو مت کر دەما دیتی کو کاروانی ب ژور که تن و سه روکێ کاراونیا گوته هنده ك زەلاما هه رن ل پاشیا شکه فتێ بنیرن نه کو ده هبه ك تێڤه بیت. هندەک چون ودیت کو مروڤەک یێ ل وێرێ. وان ملێت وی هه ژاندن بەس وی خو شرکر و ئه و مرۆڤ رابون هه لگرتن و ئینانه ده ف سه روکێ کاروانیا و وی گۆتێ دیاره تو یێ برسیێ. نە دا نە ستاند خو مت کر. ده ف لێ زوها ببو. گوت هەرن هنده ك شیری گەرم بکه ن وبده ڤی داکه ن. پشتی هنده ك شیر ب ده ڤی دا کری، ئەو مروڤ رابو سەر خو ئو تیق و تیق کره که نی. کاروانی مانە مەندەهوش دەما وی چیروکا خو یا رزقێ نڤێسی بو وان هاتیە گوتن.

ئەڤ سەرهاتیە ژ فلکلورێ کوردی یە

        It is said that one day a man decided not to go after his daily bread to defy the saying that God is the one who provides that for all kinds of creatures. The man left the village and went to the mountain and there was a cave beside the mouth of the valley muttering to himself " let God supply me with food."

To God wish a caravan which has strayed their way wrongly came straight to the valley where the man had hidden himself there before sunset. The head of the caravan ordered them to go inside the cave for shelter and pass the night there.

When the man noticed that they were coming towards the cave, he made his way to the end in order not be seen there and kept silent as if he was dead. Their head told some to go and have a look inside the cave lest there should be a beast in one of the corners. While searching they found a man lying there without movement in spite of their trying to make him awake, but in vein he remained still. Hence, they held him and brought him to their head telling that he was unconscious. He said perhaps you were hungry, but he kept silent. So, he asked someone to prepare some hot milk, and they did so and the man began to recover and started laughing. The whole caravan was puzzled to hear his story and his wrong attitude towards God.

Kurdish Folktale

Written and translated by:

Ahmed Ali

  میرێ دوو ژنە ومزگەفت

           دبێژن بەری دەمەکی زەلامێت دگوندی دچون نڤێژا سپێدئ دا بینن ئێك بەری وان ئێکی ل وێری بەری وان هەمیا. هەر وەسا چەند روژ پێڤە چون ئەو مروڤە ما ل سەر ڤی حالی. ئینا ئیکی گۆتئ: ئه رئ بێژه من تو چه وا وەسا سپێدئ زوی دهی ؟ چەند ئەز دهێم تو بەری من یێ ل ڤێرێ. وی بەرسڤ دا گوت : برا هەما بهێله من دوو ژن یێت دهەین، ئەز یێ دخێرا خودێدا.ئێك من هشیار دکەت، حەتا ئەو من هشیاردکەت یا دی ئاڤێ بومن گەرم دکەت ، حەتا ئەو ئاڤئ گەردکەت، یا دی جلك وپێلاڤێت من دروست دکەت. وە سا ئه ز هەر رۆژ سپێدێ زوی دهێم. یێ دی گۆت پا هەکە وەسایه ئەز ژی دێ دوو ژنا ئینم. دبێژن دوو ژن ئینان، پشتی دەمەکی چەند هەڤالێ وی دهات دا بینیت ئەو بەری وی یێ هاتی ئینا گۆتئ چ حاله هەڤاڵ؟ گۆتێ : تو باش دزانی چ حاله، بسەرێ تە ئەز ڤێجا ل ماڵ نا نڤم نڤستنا من یا کەتیە مزگەفتێ.

              It was said, long ago, the people of the village used to go to the mosque for the early morning prayer, before them all they saw a man there. This took many days as usual the same person arrived the place before all. A curious person asked him for the reason how and why he used to advance them in coming. Then, he replied," I have two wives, up to me it, is a grace from God, one of them awakes me, at the same time the other one fetch me hot water while the former quickly prepares my clothes and shoes. hence, I reach the mosque before all. It is so, I will do the same. I will marry another one. He did so, it didn't take a long time after his second marriage, his friend saw him there in the mosque before all. He questioned him mockingly, how things are going on with you nowadays? He answered him ironically, you know everything well no need to say how. You see I used to sleep here instead of my own home.     

Kurdish Folktale

Written and translated by:

Ahmed Ali