هوزانێت کەڤن

 هوزانا کوردی: الشعر الكوردي:Kurdish poetry

هوزان : هەلبەست: (شیعر)

      ئەڤ هەر سێ پەیڤە، پەیڤێت سەرەکینە بو کارهینانێ دەما ئەم باخڤن سەر ڤی بابەتی. هەر سێ دهێن ب ڤێ واتێ بێ جێوازی . پەیڤا( شیعر) یا عەرەبی زور کەڤن ترە ژهەر دوکێت دی. بەلێ نوکە دناڤ چڤاکیدا ل نک زوربەی هوزانڤان وهەلبەستڤان ورەوشەنبیرا هەر دوکێت دی جهێ خو یێ تایبەتێ کری دناڤ چار چوپیا وگوڤەند وئاهنگادا ئو سمینارێت شیعری.

       جهێ گوتنێ یە لڤێری ئەم بێژین کو ل رەخ گوتن وبەندێت مەزنا ئو قەسێت پیرمرندێت کەڤن، هوزانێ ژی ئەو جهێ تایبەت مەندیا خو یا هەی دناڤ دیروکا تور وئەدەب وکەلەپورێ کوردی دکەڤندا حەتا سەر ڤی دەمی. مەبەستا مە ژپەیڤا هوزانێ ئەوە چەند ئەو چق وتاکێت دینە ل سەر ڤێ شوپێ وەک: ( مەقام وستران وحەیران ونارینک ولاڤژەنە..). ئەڤە وهندەک جورێت دی پێگڤە ئو هەر ئێک ژوان جودا جودا شەنگەستێ ودیوار وبنیاتێ هوزانا کوردی یا دامزراندی وئاڤاکری. چنکی ئەڤە هەمی پێگڤە یەکسانن حەتا رادەکا مەزن ب رەوش وتیتالێت هوزانێ ڤە دگریداینە ئو دکەڤنە دبن مەرجێت وێ ب زور خسلەتا ئەوێت دکەڤنە دبن بابەتێ هوزانێ ب تایبەت.

     بڤان هەمی رەنگێت هوزانی ئەوێت زمانێ کوردی پی دەولەمەند، مللەتێ کورد شیابو زور وێنێت ژیانا خو یا زندی پێش چاڤکەت ئو ب دارێژیت  وڤەهینیت، ئو مێژویا خو ئەوا بەرز وگرنگ بینیت وبگەهینتە خەلکێ خو ئو بوجیهانێ برەنگەکێ جان وتازە وراگرتی. ئو ئەو هەمی رەنگێت هوزانا یێ دبوین لەپەرەکا دیروکی بو پارزتنا ڤی کەلەپوری ژبەرزەبونێ ونەمانێ. چنکی تیتالێت هوزانێ ئەون کو تێدا هەبیت کێش وسەروە ئو جەرەسا مەزیکا وێ یا هەژوک بیت ویا پڕ ئەسەربیت، کو بساناهی ب هێتە ژبەرکرن ئو بمینیت دناڤ هزرا مللەتیدا.

           ژبەر ڤان رەوش وتیتالێت دناڤ هوزانێدا، یا شیای بیر ورامانێت نەتەوتی ورەوشتێ ودلداری وجڤاکی بدەتە پێش نیاسکرن ب ڤەهاند ودارێژتنەکا لێکدای یا   پر ئەسەر وکارتەکەر ل دەمێ گوتنێ وپێش کێشکرنێ ودەمێ بهیستنێ. ئو ژبلی ڤان تیتال وسالوقدانا ئەوێت من بەرچاڤکرین، چ دەقێت دی ب چ رەنگا نا کەڤنە دبن خانا هوزانێ ڤە.

      ئەڤەنە چەند خسلەت وتایبەت مەندیا هەلبەست وهوزانێنە ئەوێت بەرز وگرنگ لنک زوربەی رەخنەگرا دهەمی زمانێت جیهانێدا:

      هێز: العاطفة : emotion: هێز یان هوز یا بویە هوزان، ئەو هەستە یا هوزانڤان دشێت دارێژیت دناڤ هوزانا خودا برێکەکا پرهێز و زاخ وبزاڤ جهێ داخاز وپێ حەسینا شاد وبەختەوەریێ، ئازار ونەخوشیێ، ڤین وئەڤینێ، کەرب وکینیێ وب هیڤیێ یان ب دامان وناچاریێ ئو زور هەستێت دی ئەوێت هوزانڤان بکار دهینیت ودڤێت مەبەست ورامانێت خو بەر چاڤ ودیارکەت بو خەلکەکی.

      بیر:الفكرة: thought : دڤێت هەر هەلبەستەکێ پیرەکا سەرەکی هەبیت کو هوزانڤان بشێت ب جورەکێ رێک وپێک، دەقێ خو یێ هوزانی پێکڤە گرێدەت ب هندەک هزرێت دی بو پێکڤە ئینانا مەبەستا خو یا تایبەت ژ وێ هوزانێ.

   هزر: الخیال:imagination: ئەو خسلەتن یێت نە دگرێدای دناڤ راستیا ژیانێدا، بەلێ ئەون یێت مەژی دکاریت دڤەهینیت ب شێوەکێ ڤەبستی ب چەند وێنێت هوزانیێ ڤە کو جهێ خو یێ تابەت بکەت دهزرا خویندەڤانیدا دەما دخوینیت یان گوهلیبیت.

    شێواز: الأسلوب::style ئەو رێبازە یا هوزانڤان دگریت دقویناغا ڤەهاندن و نڤیسینا وان دەقێت هەلبەستێت خو کو دبیتە رەنگەکی جێواز ژیێت هوزانڤانێت دی، ئو بڤێ تەوری دهێتە پێ نیاسکرن وڤاڤێرکرن ژ ئەوێت هەڤچەرخ دگەل وی دوی شێوازێدا.

   ناڤەروک: النَّظم:content : ئەو شێوازە یا کو هەلبەستڤان ب کار دهینیت بنکڤە هینانا بێژ ووێژ وواتێت خو یێت وی دڤێت دیار وئاشکرا بکەت ب رێکەکا لێکدای ودارژتی دناڤ دەقێ هەلبەستا خودا ب تەرزەکی ڤاڤێر ژئەوێت دی کو گرنگی وبها بو وی دهێتە دانان ژلایێ پەسەند وخویندەڤاناڤە.

     بابەتێت هوزانێ دزورن، ئو هندەک هوزانڤان دهێنە پێش نیاسکرن ب وی جوری بابەتی ژهوزانڤانێت دی وەک : دلداری وخوشەویست، مەدحە، نەتەوەتی، جڤاکی، پێگوتنا مریا، جەنگ ومێرخاسی ئو یێت شیرەت ورەوشتا ئو گەلەکێت دی دناڤ جڤاکیدا ئەوێت بەر نیاس ژکەڤندا ئو حەتا دەمێ نوکە.

٢١-٥-٢٠١٧ دهوک – ئەحمەد عەلی

مەبەستێت هوزانا کوردی

     ئەگەر ئەم بهێین وبنێرین ل سەر دویروکا هەر نەتەوەکی یان مللەتەکی دێ بینن وان ئەڤ مەبەست ومژارێت ژێری ل سەر نڤیسینا هەلبەستێ یێ ب کار ئیناین. بەلێ ژئێکی بو یا دی دبیت جێوازی هەبیت یان جۆرەک پتر خو دیارکەت. هەر وەسا ئەڤە ژی ل دەف مە کوردان یا دیارە، هندەک ژوان جهێ خو یێ تایبەتێ کری ژ یێت دی وەک: نیشتیمانی، ئەڤینی، دویروکی، جڤاکی، سیاسی وئایینی دکەڤندا وحەتا نوکە. من پەیڤێت وان رەنگ مەبەستان یێت هەمبەری ئێک کرن دهەر سێ زماناندا: کوردی وعەرەبی وئنگلیزی، ئەوژی ژبەر وێ چەندێ دا سود ومفا لێ ب هێتە وەرگرتن. دبێت هندەکێت دی ژی هەبن بەلێ نە هند گرنگن ل دەف مە. ئو ئەز لێبورینێ دکەم، من ل ڤێرێ نمونە ل سەر نەئینابن، دبیت ل دەمێ داهاتودا ئەز بابەتکێ دی تەرخان کەم بو ڤێ چەندێ ب درێژی سەر هوزانێت کوردی ژکەڤن حەتا چەرخی نوکە.  

جۆرێت مەبەستان:

١- ئەڤین: ئەڤینی: دلدارای: خوشەویستی: الحب والعشق: love

    هوزەنڤانێ ڤێ هەلبەستێ: خەم وخیالێت خو، خوزی وداخازێت خو، ئاه وئاخینکێت خو، کول وژانێت خو، بار وپشتیێت خو، هش وهەستێت خو، کوزریک ودلسوزیا خو، دویربون وژێکڤەبوونا خو، نەگەهشتن وهێلانێ، هەلویست ووژدانێ خڕی دیار وبەرچاڤدکەت ب شێوازەکێ پڕ ئەڤین وڤینداری. ڤیانەکا پاقژ وبژین یا پڕ باوەر دئارستا ئەڤیدارا خودا.   

٢- داخازیا ژنێ: الغزل :    flirtation, courtship: to request for erotic 

ئەڤەژێ دوو تەرزن: پاقژ وبژین یان چەپەل وپیس.

    دیا ئێکێدا هوزانڤان دهەلبەستا خودا بەحسێ ژنکێ، دەزگرێ یان یارێ دکەت ئو وان سالوخدانا دەتە بەرچاڤ ئەوێت ب سەر حەژێکرن ودویربوونێ وژێکڤەبونێ ونەگەهشتنێ دکەت ب شیوەکێ دیار وئاشکرا ودلسوزی ئەڤە دەتە ب سەر ئەڤینیێ ڤە، ئو دیا دووێدا داخازیا رەوشتیت نەچاک وخراب دکەت دهەلبەستا خودا ب شێوەکێ بێ هەتک وبێ تۆر.

٣- سیاسی: الشعر السياسي: political

    ئەڤ رەنگە هوزانا سیاسی سەرانسەر خو رادەست دکەت ل سەر هزر وبیرێت گەلێ خو. مەبەست ژێ ئەوە هزرا کەسانی یا تایبەت ب گەهینیت خەلکەکی ب شێوەکێ دیار ورەوان بێ چەپ وچیر ئو وێ بو وان پێژیت ئەوا وان پێ حەز ودڤێت. خو ب کەتە پشتەڤان وپالپشت دژێ نەیارێت مللەتی ئو بەرگیریێ بکەت ل ماڤێت وان ئو ل بەر وان کەسا ب راوستیت ئەوێت هەولدەن دا وان بن دەستێت خو بکەتن.

٤- نیشتیمانی: نەتەویێ الشعر الوطني أوالقومي: patriotic     

      هوزانڤانێ ڤێ هەلبەستێ ب هەمی کار وشیانێت خو هەولدەت دا ئێش وژانێت هاولاتیێت خو بەرچاڤکەت، ئو هیڤی وداخازێت وان پێش نیاسکەت، هەر وەسا دێتن وتێبینێت وان دژێ داگێرکریا ودوژمنێت مللەتی بەلاڤکەت.                                                                                            

٥- جڤاک: جڤاکی: الشعر الأجتماعي: society, social

      ئەڤ بابەتە یێ زۆر چق وتایە. مەبەست ژێ ئەوە رەوشا جڤاکێ چ ب باشی یان ب خرابی بەر چاڤکەت، خار ولەنگیێت پەیدادبن بینیت بەر چاڤ وبشێت وان دەردێت پیس دیارکەت وچارەسەرکەت وەک: هەژاریێ، بێدادیێ، تەعدایێ، خیانەت ئو هەمی رەنگێت دژاتیێ ئەوا دکەڤتە ناڤ بەندا وگیانێ جڤاکی.

٦- پاشبێژی: جڤیندان: الهجاء: satire, defamatory poetry

     دڤێ هەلبەستێدا هوزانڤان هندی بشێت خرابی وکێم وکاسیێت نەیار ودوژمنێت خو دەتە بەرچاڤکرن ب شێوەکێ درندە وچەپەل وپیس. ئو وەلێ دکەت ناڤێ وی کەسی ومروڤێت وی دگەل هۆز وئیجاخا وی ژی دبن پیا ڤەدەت وسەرێ وان شۆرکەت ناڤ خەلکەکی ئو وان دیارکەت ب رەنگەکێ ترسنوک ورەڤوک وبێ رەوشت. 

٧- زیمار: الرثاء: keening, lamentation, eulogy, mournful bewailing

   هوزانا ڤێ جۆری بارا پتر ب سەر خەم  نەخوشیێ ڤەیە دچیت، ئو یا پڕە ژئاخینک ودلسوژیێ، دهێتە گوتن ب مریێت بها وقەدرگران یان وان کەسێت خو کرینە قوربان وگۆرێ درێکا دوزا مللەتێ خودا ئو مرین ب سەر بلندی وسەرفەرازی. 

٨- سالوخەتدان: الوصف: description: depiction

     ئەو هوزانە یا دهێتە ڤەهاندن ل سەر سروشتی چ ب گشتی یان تایبەت، وێنەکێ حشک یان زندی، گیانەوەرەکی یان دەمەکی پێ بێژیت ورەوشا وان دیار وشروڤەکەت ب شێوازەکێ جان وتازە.

٩- شانازی: فەخر: الفخر والحماسة: enthusiasm, zeal

      هوزانڤانێ ڤێ هەلبستێ فەخر وشانازیێ ب کارێت قەنج وچاکێا خو دبەت یان یێت کەس وکار وهوز ومللەتێ خو دناڤ  شەر وجەنگ وسەرکەڤتنێ دا پێش نیاسکەت. ئەڤ بابەتە دەتە سەر نیشتیمانیێ ونەتەوا مللەتی ڤە ژی حەتا رادەکا بلند.

١٠- هەڵنان: پێهەلکەڤتن: مەدح: المدح: praise

      ئەڤ رەنگێ هوزانا دوو تەرزن: یا راست ودرست ئەوە یا ب سەر خودانی ڤە بیت ب درستی وەک: خوشمێری، زیرەکی، ناندەهی، هاریکاری ولێبۆرین ل دەمێ شیانێ ئو چەند خسلەتێت چاک وباش. ئو یا دی  هەڵنانا مەلەقدارە ئەوا دهێتە گوتن ژدرەو ئو ب شێوەکێ سەختە، نە ب سەر بەرانبەری ڤە یە ب چ رەنگ وتەرزان ئو سود ژێ ئەوە نەرخ وبهایە.

١١- دینی: ئایینی: الشعر الديني: religious

    سنۆرێ هوزانا دینی یێ گرێدایە ب وان بابەتێت ئایینی ڤە ئەوێت دهێن سەر پێغەمبەرا وخوشتڤیێت خودێ وچاک وباشیا دینێ پاقژ وبژین، ئو بەرچاڤکرنا بهایێ رۆژی ونڤێژا ورەوشتێت قەنج دناڤ موسلمانادا. وێنەکێ رونکرنێ یە بو خەلکەکی دا کو فێری رەوشت وخسلەتا بن.

١٢- زانین وتێگەهشتن: شعرالحكمة: wisdom: sapience, prudence

      ئەڤ رەنگە هوزان ڤەرێژا سال ودەمانە، ڤەدانا سەربۆر وسەرهاتیانە، وەرگرتنا سەر بۆرانە ئەوێت دهاتین ژزانین وپێزانینێت کەڤن وپێکری دناڤ دوز ودویروکا ژیانێدا. ئەڤە کارێ پیرمەند وبیرمەندایە ئەوێت پڕ هزر وبیر. دبیت ونەیا دویرە ئەڤ رەنگە پێزانین وگوتنێت پڕ بها ب دەرکەڤن ژزار دەڤێ بچیکان یان شێت ودینان ژی دهندەک دەلیڤاندا.

١٣- لێبورین: الأعتذار: apology

       دڤی رەنگیدا هوزانڤان هەولدەت  هندی بشێت دا کو لێبۆرینی پەیداکەت ژوی کەسێ بەرانبەر، ئو خو ل نک وی وەسا دیاردکەت کو یێ پەشیمانە سەر ئەوی کارێ هاتیە کرن چ ژوی یان ژکەسەکێ دی پێش وی ڤە ڤێ رەنگێ هەلبەستێ دڤەهینیت.

١٤- نەکامێ: هەلبەستن: أفتراء: calumny

     ئەو هەلبەستە یا پڕە  ژدرەو وبوهتانان، نەراستی خو تێدا دیاردکەت، ئەگەر ومەبەست ژێ ئەوە دا کو شکەستنێ بێختە بەرێ وی کەسی یان وێ جڤاکێ یان وی مللەتی ب هندەک پێزانیێت نە درست یێت خار ولەنگ ئو دهێتە دیارکرن ل دەمەکی کورت کو نەیا راستە.

 ١٥- تارێت: الشعر المأساوي: tragedy

      دڤی رەنگێ هوزانێدا هوزانڤان وێ تارێتا دهێت سەر وەلاتێ وی پێش چاڤدکەت ودیاردکەت ب شێوازەکێ پڕ هژین وپڕ هەلویست.  

١٦- پێکەنین: ترانە: الشعر الهزلي: الظرف: comedy

   دوو تەرزێت پێکەنین وترانان یێت دهەین دناڤ هەلبەستێدا: ئێک ژوان ئەوە پێکەنین بو پێکەنینێ، دووێ ئەوە ب شێوێ تران وگەمێ دیارکرنا چەند چەپ ولەنگیا، خار وڤیچیا دناڤ رەوشتێت جڤاکی وکارێت چەپەل وپیس دەتە بەر چاڤێت خەلکەکی دا سودێ وپاشڤە زڤرینێ بەر وان ڤە بینیت دا خو ب دەنە پاش ژوان رەنگە رەوشتان.

 ١٧- دیرۆکی وفێرکرن:الشعرالتاريخي والتعليمي: historical and educational

   بابەتێ ڤێ هەلبەستێ دکێشتە سەر مێژویا وەلاتی، ب شێوەکێ زانیاری، چەند پێزانینا دەتە بەر چاڤێت خویندەڤانی دا سود ژێ ب هێتە وەرگرتن. هەر وەسا ب رێکا ڤی تەرزێ هەلبەستان فێرکرن وئامۆژکاری جهێ خو دکەت دناڤ رێزێت خەلکەکی دا ئو ل دەف وان زانیاری پەیدا دبیت.

٢٥-٣-٢٠١٨- دهوک

هەلبەستا سترانی: الشعر الغنائي

هوزانا ئەڤینی: دلدارای: خوشەویستی: الحب والعشق: الشعر الغزلي

    هوزەنڤانێ ڤێ هەلبەستێ:خەم وخیالێت خو، خوزی وداخازێت خو، ئاهـ وئاخینکێت خو، کول وژانێت خو، بار وپشتیێت خو، هش وهەستێت خو، کوزریک ودلسوزیا خو، دویربون وژێکڤەبوونا خو، نەگەهشتن وهێلانێ، هەلویست ووژدانێ خڕی دیار وبەرچاڤدکەت ب شێوازەکێ پڕ ئەڤین وڤینداری. ڤیانەکا پاقژ وبژین یا پڕ باوەر دئارستا ئەڤیدارا خودا.     

هوزانا خوشەویستیێ یە دگەل یارێ ودیارکرنا جانترین سالوخەتێت تازەتیێ وخوشکوکیێ ورەوشت ورەفتارێت جوان ل نک وێ دهوزانێدا. پەیڤێت هوزانێ دهەلبژارتی نە ژکویرترین واتە ورامانان، جوانترین وێنان، هژینترین ئاواز وسەلیقان، پڕترین ژهەست وحەزان. هوزانڤان تێدا ئاشکرا دکەت گەرما ڤیانێ وبێهنڤەدانا گیانی وشەوقا دیتنا خۆ بو یارێ ب تەرزەکێ هژوک یێ جان وتازە. ئەڤ هوزانە یا پڕە ژهەستا درست ژنە ڤێکەڤتنێ ودویرکەڤتنێ وژێکڤەبونێ جودا جودا یان هەمی پێگڤە.   

هەلبەستا هوزی: هەستیاری: الشعر العاطفي 

هێز، هوز یان هوزی یا بویە هوزان، یا ژهەستێ هاتی، ئەو هەستە یا هوزانڤان دشێت ب دارێژیت دناڤ هوزانا خودا بریەکا  زۆر هێز وتژی زاخ وپڕ بزاڤ، جهێ داخاز وپێ حەسینا شاد وبەختەوەریێ، ئازار ونەخوشیێ، ڤین وئەڤینێ، کەرب وکینیێ وب هیڤیێ یان ب دامان ونەچاریێ ئو زور هەستێت دی ئەوێت هوزانڤان بکار دهینیت ودڤێت مەبەست ورامانێت خو بەرچاڤ ودیارکەت بو خەلکەکی ب شێوەکێ بێ سنۆر.

شیعرا وژدانی: هشدانی: الشعر الوجداني

دڤێ هەلبەستا سترانیدا هەستێت کویر وهزر وبیرێت کەسانی یێت دژوار دهێنە دارژتن وڤەهاندن ل سەر خوشیێ نەخوشیێ، شەوق وخەریبیێ، سوز وهیڤیێ، خەم وخەمگینیێ، کەر وکینیێ، ڤین وئەڤینیێ وچەند هەستێت دی یێت مروڤاتیێ.

٢٥-١١- ٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی