رێگا سەرەكیەكانی گواستنەوەی دەریای لە جیهاندا:

 ئەم رێگا سەرەكیانە بە گوێرەی چڕی جوڵەی گواستنەوە تیاندا پۆلین دەكرێن، بەم شێوەیەی خوارەوە:

ا. رێگای زەریای ئەتڵەسی باكور: لە نێوان رۆژئاوایی ئەوروپا و كەناراوەكانی رۆژهەڵاتی ئەمریكای باكور درێژدەبێـتەوە، كە چەند رێگایەكی لاوەكی لێ جیادەبێتەوە هەندێكیان بەرەو دەریای ناوڕاست و هەندێكی دیكەیان بەرەو كەنداوی هدسن و دەریای كاریبی.

بە زۆری بەشێك دەبن لە بەندەرە بازرگانیەكان بە تایبەت بەندەرەكانی ناوچەی ئازاد كە بەرهەمە ئامادەكراوە تایبەتیەكانی بۆ دەنێرێت یان كەسانی دەرەكی بە ناسنامەی جیاواز تێیدا مامەڵە دەكەن، كە ئەم رێگەیە گرنگی زۆری هەیە لەبەر ئەم هۆكارانە:

1. بەرزی چڕی دانیشتوان و جۆراوجۆری بەرهەمی ئابووری لە هەرێمەكانی نزیكی بەندەرەكان، وەكو نیویۆرك و بوستن و فیلادلفیا و بلیتمور و مۆنتریال لە كەناراوەكانی ئەمریكا و هامبورگ و لندن و لیڤەرپول و ئانتۆرب و هافر لە كەناراوەكانی ئەوروپا.

2. گەورەبوون و گەشەكردنی بەندەرەكان و زۆربوون و قووڵبوونی بەربەستەگەكانی و زیادكردنی جموجوڵەكانی، هەروەها زۆربوونی تۆڕەكانی گواستنەوە كە بە ناوچەكانی دەوروبەرییەوە دەیبەستنەوە.

3. زۆربوونی كەشتی یە بازرگانی یە قەبارە گەورەكانی ئەو وڵاتانەی دەكەونە سەر بەشی باكوری زەریای ئەتڵەسی، كە خاوەنی زیاتر لە نیوەی كەشتی یە بازرگانی یەكانی جیهانن.

ب. رێگای رۆژئاوای ئەوروپا و كەناڵی سوێس و زەیای هندی: دووەم گرنگترین رێگای ئاوییە لەسەر ئاستی جیهان لە رووی قەبارەی جوڵە و چڕییەوە، كە درێژدەبێتەوە لەنێوان بەندەرەكانی رۆژئاوای ئەوروپا و ئەو بەندەرانەی دەڕواننە سەر زەریای هندی لە رێگەی دەریای ناوڕاست و كەناڵی سوێس و دەریای سوور. كەناڵی سوێس رۆڵێكی باڵاو گرنگی گێڕاوە لە بەستنەوەی هەردوو جیهانی رۆژهەڵات و باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوچەی كەنداوی عەرەبی لە لایەك و ناوچەی حەوزی دەریای ناوڕاست و رۆژئاوای ئەوروپا لە لایەكی ترەوە، چونكە دووری نێوان ئەم ناوچانەی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردتەوە.

ئەم رێڕەوە ئەڕوانێت بەسەر كۆمەڵێك بەندەرا، گرنگترینیان (جبل تارق و ماڵتە و مارسیلیا و ناپۆلی و ئەسكەندەریە و بوسعید و عدن و بەندەرە نەوتی یەكانی كەنداوی عەرەبی. كەناڵی سوێس ماوەی گەورەترین هێڵی كەشتیوانی كەمدەكاتەوە كە رۆژئاوای ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ئاسیا پێكەوە دەبەستێـەوە.

ج. رێگای راس رجا‌و صالح: ئەم رێگایە بەندەرەكانی رۆژئاوای ئەوروپا و بەندەرەكانی ئوسترالیا و نیوزلەندە پێكەوە دەبەستێتەوە لە رێگەی رۆژئاوا و باشوری ئەفریقیاوە، وە رێگەی لاوەكی لێدەبێـتەوە بەرەو رۆژ‌وئاوای ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ئاسیا. بەندەرەكانی مارسیلیا و لاجوس و كیب تاون گرنگترین بەندەرەكانی ئەم رێگەیەن.

د. رێگای زەریای ئەتڵەسی باشور: دەرێژدەبێتەوە بە درێژایی كەناراوەكانی رۆژهەڵاتی ئەمریكای باشور لە باشوری ئەرجەنتیەنەوە تاوەكو باكوری رۆژهەڵاتی بەرازیل، پاشان دابەش دەبێت بۆ دوو رێگای لاوەكی، یەكەمیان بەرەو بەندەركانی رۆژئاوای ئەوروپا و ئەویتریشیان بەرەو بەندەرەكانی كەنارەوەكانی رۆژهەڵاتی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. 

ئەم رێگایە تایبەتمەندە بە زۆری قەبارەی جوڵەی هاتوچۆ و چڕی و جۆراوجۆری شتومەكە ئاڵوگۆڕكراوەكان پێیدا، گرنگترین ئەو شتومەكانەی كە لە باشورەوە بەرەو باكور واتە لە وڵاتانی كیشوەری ئەمریكای باشورەوە بەرەو وڵاتانی رۆژئاوای ئەوروپا و ئەمریكای باكور دەچن بریتین لە كەرەستەی خاو بە گشتی جا ئیتر كەرەستەی خاوی كانزایی بێـت وەكو ئاسنی خاو و مەنگەنیز و بۆكسیت و نەوت یان كەرەستەی كشتوكاڵی ببن وەكو لۆكە و گەنم و شەكر یان كەرەستەی ئاژەڵی ببن وەكو خوری و كۆشت و پێستە. بەڵام كەرەستە پیشەسازییەكان جۆراوجۆرن بە تایبەتی كەرەستەی كیمیاوی و ئاسن و جل و بەرگی جۆراوجۆر  و چەندین بەرهەمی تری پیشەسازی لە باكورەوە بەرەو باشور دێنەوە.

ه. رێگای كەناڵی پەنەما: ئەم كەناڵە لە بنەڕەتدا كەناراەكانی رۆژهەڵاتی ئەمریكای باكور و كەناراوەكانی رۆژئاوای ئەمریكای باشور لە رێگەی كەناڵی پەنەما و دورگەی هندی رۆژئاواوە پێكەوە دەبەستێتەوە، چەندین لقی لێدەبێتەوە بە ئاراستەی كەناراوەكانی رۆژئاوای ئەمریكای باكور و دورگەی هاوای و ئوسترالیا. جوڵە و هاتوچۆی ئەم رێڕەو پێش كردنەوەی ئەم كەناڵە لە ساڵی (1914ز) نەبوو، كەبوو بە هۆی بوژانەوەی هەرێمەكانی رۆژئاوای ئەمریكای باشور لە رووی ئابوری و دانیشتوانەوە، هەروەها چالاكردنی گۆڕینەوەی بازرگانی لە رێگەی دەریاوە لە نێوان كەناراوەكانی رۆژهەڵات و رۆژئاوای ئەمریكای باكور، كە رێگەی نێوانیانی كەمكردەوە لەگەڵ كەمكردنەوەی تێچوونی دەریای، چونكە پێشتر رێگای گەرووی ماجلانیان بەكاردەهێنا كە ماوەكەی زۆربوو. هەروەها ئەم كەناڵە رۆڵی باڵای هەبوو لە چالاكی جوڵەی بازرگانی دەریای لە نێوان وڵاتانی رۆژئاوای ئەوروپا و جیهانی زەریای هادی لە كیشوەرەكانی ئاسیا و ئوسترالیا.

و. رێگای زەریای هادی باكور: ئەم رێگایە رۆژئاوای ئەمریكای باكور و رۆژهەڵاتی ئاسیا پێكەوە دەبەستێتەوە لە رێگەی دورگەی هاوایەوە، كە بەندەری هونولولو لە دورگەی هاوای خاڵی بەیەكگەیشتنی كەشتیەكانە جا ئیتر لە ئەمریكای باكورەوە بێت لە بەندەرەكانی (فانكوفر و سیاتل و سان فرانسیسكۆ  لۆس ئەنجلۆس) یان لە رۆژهەڵاتی ئاسیاوە لە بەندەرەكانی (یوكوهاما و ناجویا و مانیلا و هۆنگ كۆنگ و سەنگافورە) بێن.

2. كەناڵە دەریاییە دەست كردەكان: بریتی یە لەو رێگا ئاوییانەی كە مرۆڤ هەڵدەستێت بە هەڵكەندنیان بۆ بەستنەوەی بەندەرەكانی نیوخۆی وڵاتێك یان بۆ گەیاندی بە رووبارەكان یان دەریاكان یان بەیەكترەوە، بە ئامانجی بە دەستهێنانی كات و سوودی ئابووری.

دەتوانین كەناڵە ئاوییە دەست كردەكان پۆلێن بكەبن بۆ دوو جۆر، ئەوانیش:

أ. ئەو كەناڵانەی دەریاكان دەبەستنەوە بە زەریاكانەوە: وەكو كەناڵی سوێس و كەناڵی كورینس كە هەردوو دەریای ئیجە و ئەیونی پێكەوە دەبەستێتەوە لە یۆنان، وە كەناڵی كییل كە دەریای بەلتیك و دەریای باكور پێكەوە دەبەستێتەوە لە ئەڵمانیا، هەروەها كەناڵی پەنەما كە هەردوو زەریای ئەتڵەسی و هندی پێكەوە دەبەستێـتەوە.

ب. ئەو كەناڵانەی دەریا و بەندەرە رووبارییەكان پێكەوە دەبەستنەوە: ئەم كەناڵانە هەندێ لە دەریا یان زەریاكان دەبەستنەوە بە ئەو بەندەرانەی كە دەكەونە سەر شوێنی هەڵقوڵانی رووبارەكانەوە، وەكو كەناڵەكانی مانجستر و لیڤەرپول لە ئاوەڕۆی خوارەوەی رووباری تایمز تاوەكو بەندەری لندن.

گرنگتربن كەناڵە ئاوییە دەستكردەكانی جیهان:

1. كەناڵی سویس: دروستكردنی كەناڵەكە (10 ساڵ) ی خایاند لە ساڵی (1859-1869ز)، تایبەتمەندە بە شوێنێكی جوگرافی نایاب كە كورترین شوێنە لە نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، هەر لە كردنەوەیەوە لە ساڵی (1869ز) خزمەتێكی زۆر بەو كەشتیانە دەكات كە پێیدا تێدەپەڕن بە گەڕانەوەی كات و تێچوونی ئابوری زۆر، قوڵی كەناڵەكە لە كاتی كردنەوەیدا (8م) زیاتر نەبوو وە درێژییەكەیشی (193كم) بوو، لەگەڵ پێشكەوتنی دروستكردنی كەشتی و زیادبوونی قەبارەكەی ئەم كەناڵەش لە ساڵی (1953ز) قوڵیەكەی زیادكرا بۆ (13م)، دوای خۆماڵیكردنی نۆكەندی سوێس لە ساڵی (1956ز) ئیدارەی میصر گرنگی بە كەناڵەكە داو قوڵی كەناڵەكەی زیاد كرد بۆ (16م)، وە لە ساڵی (2010ز) ئەم قوڵییە گەیەنرایە (24م)، پانترین بەشی كەناڵەكە (200م)، بە هۆی شەڕی ساڵی (1967ز) ئەم كەناڵە داخرا تاوەكە جەنگی ساڵی (1975ز). ئەم كەناڵە روبەڕوی كێبڕكێ زۆر بوویەوە بە كردنەوەی كەناڵی نوێ وە بۆ جێگرتنەوەی وەكو رێگای راس رجا صالح و كەناڵی پەنەما.

2. كەناڵی پەنەما: ئەم كەناڵە دەریای كاریبی بە زەریاوە دەبەستێتەوە لە بەرتەسكترین ناوچەی ئەمریكای ناوەندەوە لە وڵاتی پەنەما، ئەم كەناڵە لە ساڵی (1914ز) بە رووی جوڵەی دەریاوانی جیهانیدا كرایەوە بە درێژایی (81كم) و قوڵی (12-14م) و بە پانیەكەیشی نزیكەی (91-305م).

ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم كەناڵەی بە تێچوونی نزیكەی (380ملیۆن) دۆلار دروستكرد، كە هەزاران كرێكار بۆ ماوەی (10 ساڵ) كاریان تێدا كرد، بە هەڵكەندنی زەوی بە ناوچە دارستانی و گرد و گۆماوەكاندا.

ئەم كەناڵە رێگە دورەكانی زۆر نزیك كردەوە، بۆ نموونە دوای تەوابوونی نێوانی شاری نیۆرك و سان فرانسیسكۆی كەمكردەوە بۆ (8370كم)، كە پێش هەڵكەندنی ئەم كەناڵە ئەبوایە بۆ ئەم گەشتە بە چواردەوری كیشوەری ئەمریكای باشورا بسوڕایەتەوە نزیكەی (20900كم) ببڕیایە.

ئەم كەناڵە پێشوازی لەو كەشتیانە دەكات كە كێشیان (70) هەزار تەن زیاتر نی یە، ئەو كەشتیانەی لە زەریای ئەتڵەسی یەوە بەرەو زەریای هادی دەچن نزیكەی (75%) كۆی هاتوچۆی ئەم كەناڵە پێك دێنن، دوای كێشمەكێش و دانیشتنێكی زۆر لە ساڵی (1999ز) خاوەنداریەتی ئەم كەناڵە گەڕایەوە بۆ وڵاتی پەنەما.

3. كەناڵی كییل: ئەم كەناڵە لە ساڵی (1895ز) كرایەوە بە درێژایی (99كم) و قوڵی (14م) و پانی (102م)، دەریای بەڵتیك و دەریای باكور پێكەوە دەبەستێتەوە لە ئەڵمانیا، ئامانجی دروستكردنی لە سەرەتادا سەربازی بوو، بەڵام بە خێرایی گرنگی یە ئابوورییەكەی زیادی كرد.

4. كەناڵی كورینس: كەنداوی سلامیس و كەنداوی كورینس لە یۆنان پێكەوە دەبەستێتەوە كە دووری نێوان دەریای ئیجە و ئەیونی نزیكەی (320كم) كەمدەكاتەوە، لە ساڵی (1893ز) كرایەوە، كە درێژییەكەی (6.4كم) و پانیەكەی (21.3م)، بە هۆی بەرتەسكی كەناڵەكە زۆر جار هەوڵدراوە چاككاری تێدا بكرێـت بۆ چاككردنی ئەو رۆچونی بەردییانەی لە دیوارەكانی روویانداوە و بەرفراوان بكرێت بەڵام نەتوانراوە بۆیە لە ئێستادا تەنها بۆ مەبەستی گەشتیاری بەكاردەهێنرێت.

5. كەناڵی مانجستر: ئەم كەناڵە رووباری مرزی بە شاری مانجستری بریتانیاوە دەبەستێتەوە، لە ساڵی (1894ز) كراوەتەوە بۆ مەبەستی هێنانی لۆكەی پێوست بۆ شاری مانجستر، كە درێژییەكەی (36كم).