سیمیناری چواره‌م 31-10-2018

زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و كاریگەری لەسەر گەشە و فراوانبوونی شاری كەلار لە نیوان سالانی (1970-2018)

بایەخدان بە لێكۆڵینەوە لە تایبەتمەندی جوگرافیایی دانیشتوان ڕۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە شێوازی پێكهاتەی شاروپێشكەوتنی، ئەویش بە بابەتێكی زیندوو دادەنرێت لە لێكۆڵینەوەی جوگرافیای شاردا، هەروەها گۆڕانكاری لەقەبارەی دانیشتوان بارودۆخێك دروست دەكات جێگای بایەخ دەبێت لەلایەن شارەزایانەوە، چونكە زیاد بوونی ژمارەی دانیشتوان لەشاردا بەواتای زیادبوونی خواست وداواكاری لەسەر زۆر شتی پێویستی وەكو (خانوو هەروەها پرۆژەی خزمەتگوزاری تری وەكو دایانگەو خوێندنگەو نەخۆشخانەو ئاووئاوەڕۆو كارەباو ڕێگاوبان و زۆری تر) سەرەڕای دانانی پلان بۆ ئایندەی شار بەشێوەیەكی ڕێكوپێك وگونجاو:

لەخوارەوە ئاماژە بەو فاكتەرانە دەكەین، كە پاڵنەرن لە قەرەباڵغی وزۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی شاری كه‌لاردا، لەوانە:

1. گرنگی پێگەی شاری كەلار، كە خاڵێكی نێوان بەندی ناوچەكانی گەرمیان (خانقین، جەلەولا، قەرەتەپە، كفری، ڕزگاری) دەبەستێتەوە بە شارە گەورەكانی وەكو(سلێمانی، كەركوك، دیالە) لە لایەكەوە، لەلایەكی تریشەوە پردی پەڕینەوە یە لەنێوان هەرێمی كوردستان وناوچەكانی تری عێراق.

2. گەشەكردنی كەرتی وەزیفی لەشاری كەلار لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە نیسانی (2003) كە دواتر بووە شارێكی بەهێزی ڕاكێشانی خەڵك وەكو:

أ. گواستنەوەی (ئیدارەی كەركوك) لەشاری دەربەندیخانەوە بۆ شاری كەلار ودامەزراندنی (ئیدارەی گەرمیان) بەفەرمانی وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ژمارە (2 - 1- 2459) لە بەرواری ( 25- 2 - 2007 )

ب. دامەزراندنی كۆلێژی پەروەردەی كەلار لەساڵی (2004) كە دواتر ڕێخۆشكەربوو بۆ دروستبوونی (زانكۆی گەرمیان) لە ساڵی (2010)، وە كۆمەڵێك كۆلێژی خرایە سەر وەكو (كۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی، كۆلێژی ئاداب وپەروەردەی وەرزشی لە خانقین، كۆلێژی پەروەردەی كەلار). لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دەرچووان لەم زانكۆیەدا كە ڕێژەیەكی زۆریان خەڵكی دەڤەری گەرمیانە، ئیدی پێویستیان بە هەلی كارە لە كەرتی حكومی وكەرتی تایبەتدا، لەگەڵ داواكاری وخواستی دیكەی وەكو شوێنی نیشتەجێبوون وگواستنەوەو بازاڕو زۆری تر كە هۆكاری زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانە لەناو شاری كەلاردا.

3. زۆربوونی هەلی كار لەناو شاری كەلاردا بەڕێژەیەكی بەرچاوو بەهۆی قەرەباڵغی وزۆری ژمارەی دانیشتوانیەوە، لەبەر ئەوە جۆرەها كارگەی كەرەستەی خانووبەرەو خواردن و زۆری تر دامەزراوە، وەكو گارگەی پلاستیك وئەلەمنیوم وتەختەو لەقوتونان وشیرینی ونانەوا، جگە لە ناوچەی پیشەسازی كە جۆرەها پیشەی ئاسنگەری وچاككردنی ئوتۆمبیل وگارگەی دروستكردنی بلوك ولم وچەووخەباتەی مەركەزی و بۆڕی پلاستیك وكارگەی سەهۆڵی تێدا هەیە، سەرەڕای بوونی دەیان كۆمپانیای گەورە لەناوچەكە كە خەریكی دروستكردنی پرۆژەن بە بەردەوامی، ئەمانە هەمووی یارمەتی دەرن لە بەدەستهێنانی هەلی كار لەناو شاری كەلاردا، وە خاڵێكی سەرەكی گەورە بوونی ئەو شارەیە.

4. كۆچی بەردەوامی گوندنیشینان بەرەو شار، لەبەر جیاوازی خزمەتگوزاریە سەرەكیەكان ودەستەبەربوونی هەلی كاری زیاتر لەناو شاردا، سەرەڕای نەبوونی پلانی حكومەت لە گوندەكان بۆئەوەی چۆل نەبێت، شاری كەلار بە شێوەیەكی زۆر دووچاری تەوژمی هاتنی گوندنشینان بوو لەماوەی ڕابردوودا، چونكە تاكو ڕادەیەكی زۆر لە ناوچەی گەرمیاندا وشكە ساڵی وای كردبوو كە گوندەكان زووتر لە ناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان چوڵ ببن.

5. هاتنی ژمارەیەكی زۆری عەرەب وكورد لەناوچە كوردستانیە كێشە لەسەرەكان بۆ شاری كەلارو نیشتەجێبوون تێدا.

قۆناغەكانی مۆرفۆلۆجی وبەكارهێنانی زەوی لە شاری كەلار لەسەردەمی گوندەوە تاكو ساڵی2018:

دیاردەی گەشەی شارنشینی وفراوان بوونی ڕووبەری شارەكان هەر لەكۆنەوە یەكێكە لەو دیاردە گرنگانەی بەردەوام لە شارەكانی جیهاندا بەشێوەی جیاواز ڕوودەدات، ئەوەش لەبەر بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتوان و زۆری ڕێژەی شارنشینی و خواستی زۆر لەسەر زەوی بۆ كاروباری نیشتەنی و بازرگانی و پیشەسازی و خزمەتگوزاری و ڕێگاووبان و شتی دیكە، لەبەر ئەوە شاری كەلاریش بەدەر نەبووە لەو گەشەكردنەی، كە لە قۆناغەكانی مێژوودا ڕوویداوە.

قۆناغی مۆرفۆلۆجی یەكەم (سەردەمی گوند) هەتاكو بوونی بەسەنتەری قەزا ساڵی (1970) و بەكارهێنانی زەوی:

كەلار لەو سەردەمەدا وەنەبێ‌ هیچی بۆ نەكرابێت، بەڵكو وەكو گوندێكی تاكو ڕادەیەك قەرەباڵغ بەبەراورد لەگەڵ گوندەكانی تری دەووروبەری هەندێك خزمەتگوزاری بچوكی پێگەیشتبوو لە ماوەی جیاوازدا، ئەوەش لەبەر هەوڵی دانیشتوانی ناوچەكە خۆی و چاووكراوەیی خۆیان دەگەڕێتەوە.

بۆیەكەم جار لەساڵی (1931

لەساڵی (1937) یەكەم بنكەی تەندروستی لەبەشی ڕۆژئاوای گوندی كەلاردا كرایەوە

3. لەسەروبەندی جەنگی جیهانیی یەكەمدا لە گوندی كەلار مزگەوتێك دروستكرا

4. هەروەها لەساڵی (1953) دا بیرێكی قووڵ لە گوندی كەلار لێدراو بەماتۆری گاز ئاوەكەی هەڵدەكێشرا ولەتەنیشتیدا عەمباراوێكی گەورەی لە ئاسن وچیمەنتۆ بۆ دروستكرابوو، بەهەمان شێوە ولەهەمان ساڵدا فەرمانگەی پۆستەو گەیاندن لەم گوندەدا كرایەوە و بینایەیەكی بۆ دابین كرابوو

قۆناغی مۆرفۆلۆجی دووەم لەنێوان ساڵانی (1970 - 1991) دا:

گوندی كەلار لە دوای ساڵی (1970) وە بە مەرسومی كۆماری ژمارە (159) ی ماددەی (5) لەیاسای پارێزگاكان ساڵی (1969) كرا بەناوەندی قەزای كەلار، ئیدی دوای ئەم بڕیارە كەلار وردە وردە بووە ناوەندی ڕاكێشانی دانیشتوانی ناوچەكانی دەوورو بەری وتادەهات ژمارەی دانیشتوانەكەی دەیدا لەزیادی وگەشەی دەكردو ڕووبەرەكەی فراوان دەبوو، ئەویش بە دروستكردنی خانوو بینای تازە، كە لە مێژووی كەلاردا شتێكی نوێبو.

قۆناغی مۆرفۆلۆجی سێیەم لەماوەی ساڵانی (1991 - 2003) :

لەم قۆناغەدا شاری كەلار گەشەكردنێكی خاوی بەخۆوە بینیوە بە بەراورد لەگەڵ قۆناغەكانی تردا، ئەمەش لەبەر چەندین هۆكار كە گرنگترینیان :

1. دابەزینی گەشەكردنی دانیشتوانی شاری كەلار لە ئەنجامی گەڕانەوەی دانیشتوانی ناوچەی لێكۆڵینەوە بۆ گوندەكانی دەووروبەری شاری كەلار لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی (1991) دا.

2. لەبەر سەپاندنی گەماڕۆی ئابووری بۆ سەرعێراق وبەو پێیەی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی عێراقدا بووە، بۆیە لە دوولاوە كەوتبووە بەر گەمارۆی ئابووریی نێودەوڵەتی وگەماڕۆی ئابووریی دەوڵەتی عێراق، بۆیە ئەم باروودۆخە ناجێگیرە هانی خەڵكی دا ڕووبكەنە گوندەكانی خۆیان ودەست بكەن بە كاری جوتیاری وچاندنی بەرووبووم وبەخێوكردنی ئاژەڵ.

قۆناغی مۆرفۆلۆجی چوارەم وبەكارهێنانی زەوی لەماوەی ساڵانی (2003) وە تاكو ساڵی (2012) لەشاری كەلار دا

شاری كەلاریش وەكو هەموو شارێكی دیكە بەردەوام لە گەشەكرندایە، بەتایبەتی لە قۆناغی مۆرفۆلۆجی چوارەمدا چونكە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لەسیستەمی حوكمڕانی وسیاسی دەوڵەتی عێراقدا ڕوویدا، ئەویش كۆتایی هاتنی ڕژێمی بەعس بوو لە بەهاری ساڵی (2003) لەلایەن دەوڵەتانی هاوپەیمانەوە بەسەرپەرشتی ئەمریكا، بۆیە شاری كەلار لەم قۆناغەدا دووچاری شاڵاوی گەشەكردن وفراوانبوون وقەرەباڵغی دانیشتوان بوویەوە، هەروەها گۆڕانكارییەكی زۆریش لە شێوازی بیناومۆرفۆلۆجیەكەی و لایەنەكانی تری خزمەتگوزاری هاتەگۆڕێ‌، كە لەناوەڕۆكدا بەوردی لێیان دەكۆڵینەوە.

شاری كەلار لەم قۆناغەدا فراوانبوونێكی گەورەی لە ڕووبەری شاردا لێ بەدیهات، ئەمەش لەبەر بەكارهێنانی زەوی بۆ مەبەستی نیشتەنی وبازرگانی وپیشەسازی وتەرفیهی وڕێگاووبان وزۆر لایەنی دیكەی خزمەتگوزاری، هەروەها ژمارەی دانیشتوانیشی دای لە زیادی وگەشەكردنێكی بەرچاوی بە خۆوە بینی، كە لە مێژووی شاری كەلاردا شتێكی تازە بوو، ئەوەش لەئەنجامی باشبوون وپەرەسەندنی لایەنی ئابووریی خەڵك خواستی زیاتر بۆ دروستكردنی خانوو وبینای بازرگانی وپیشەسازی وزۆربوونی دیاردەی هاوسەرگیری ومناڵبوون، كە كاریگەرییەكی گەورەی هەبوو لە فراوانبوونی ڕووبەری شاردا، بۆیە ڕووبەری شاری كەلار لەم قۆناغەدا بەرز بوویەوە بۆ (9637,17) دۆنم، ئەمەش بەبەراورد لەگەڵ قۆناغی پێشوودا (5075,17) دۆنم زیادی كردووە، كە دەكاتە دوو هێندە زیاتر لەماوەی دە ساڵدا، چونكە لەقۆناغی پێشوودا ڕووبەری شاری كەلار تەنها (4562) دۆنم بووە