سیمیناری حه‌وته‌م

گه‌شته‌كه‌ی كۆڵه‌مبس و كاریگه‌ری له‌سه‌ر دۆزینه‌وه‌ی جیهانی نوێ

بێگومان ئەم كیشوەرە ناسراو بووە لە لایەن دانیشتووانە ڕەسەنەكەیەوە، جیهانی نوێ بە چەندین شارستانیەتی كۆندا تێپەڕیوە وەكو شارستانیەتەكانی (ئەنكا، مایا)، سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە دانیشتووانی كیشوەرەكانی (ئاسیا، ئەوروپا) پێش گەشتەكەی كۆڵۆمبس زانیارییان لە بارەی كیشوەرەكەوە هەبووە، چونكە هندیە سوورەكان لە بنەڕەتدا دانیشتووانی ئاسیای بوونە و لە ڕێگەی گەرووی (بیرنگ)ەوە كە ئاسیا و ئەمریكا لە یەكجیادەكاتەوە چوونەتە جیهانی نوێ.

پاڵنەری یەكەم بۆ جوڵەی دۆزینەوەی جیهانی نوێ بازرگانی بووە، یەكەم گەشت كە بەرەو جیهانی نوێ كرابێت گەشتی دەریاوانی ئیسپانی (كۆڵۆمبس) بووە، كە لە باشوری ئیسپانیاوە لە بەندەری (بالوسن) ەوە لە (3 ئابی1492ز) بە سێ كەشتییەوە بە ئاراستەی دورگەی (كەناری) كەوتەڕێ دواتریش بەرەو ڕۆژئاوا بەسوود وەرگرتن لە تەوژمی دەریای بە مەستی گەیشتن بە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، لە 11 تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ دوای تێپەڕبوونی دوو مانگ كەشتییەكە گەیشتە ووشكانی كە زەوییەكانی دورگەی (واتلنج) بوو لە كەناراوەكانی كوبا، دواتریش بە بەشێكی زۆری باكوری كەناراوەكانی كەنداوی هایتی (هیسبانیولا) سوڕایەوە، بەڵام كۆڵۆمبس پێوابوو كە ئەو گەیشتۆتە (نیمچە دوورگەی هندی ڕۆژهەڵات) كە لە گەشتەكەیدا كەوت بووە ڕی بۆی نەوەكو جیهانی نوێ كە دۆزی بوویەوە، دواتر كۆڵۆمبس لە هایتیەوە لە ساڵی (1493ز) بە سوود وەرگرتن لە تەوژمی كەنداوی گەرم و بای پێچەوانەی باشوری رۆژهەڵات گەڕایەوە ئیسپانیا و ئەوەی ئاشكرا كرد كە ڕێگەیەكی نوێ دۆزیوەتەوە بۆ گەیشتن بە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا.

گەشتی دووەمی كۆڵەمبس كە لە سبتەمبەری (1493ز) لە بەندەری قادسەوە بە یاوەری (17) كەشتی دەستی پێكرد، كە تەنها بە بیست رۆژ گەیشتە كەناراوەكانی دۆمنیك، دواتریش توانی كەنداوی جامایكا بدۆزێتەوە‌و ماوەیەك تێیدا مایەوە‌و گەیشتە ئەو بیرباوەڕەی كە جامایكا بەشێكە لە ئاسیا‌و زۆر نزیكە لە وڵاتی (ملایۆ)وە، پاشانیش لە ساڵی (1496ز) گەڕایەوە ئیسپانیا.

بەڵام گەشتی سێیەم لە ئایاری (1498ز) لە بەندەری (سانت لوكار)ەوە بە یاوەری شەش كەشتی دەستی پێكرد، كە بە تێپەڕبوونی تەنها بیست‌وشەش رۆژ گەیشتە كەنداوی ترینداد، پاشانیش توانی بۆ یەكەمجار بگاتە كەناراوەكانی ئەمریكای باشور لە نزیك پەنەما، دواتریش بە ناچاری بەهۆی ناپاكییەوە دەگەڕێتەوە ئیسپانیا.

بەڵام گەشتی چوراەم‌و كۆتای لە ئایاری (1502ز) لە بەندەری (قادس)ەوە دەست پێكرد، بە گرتنەبەری رێگەی دورگەكانی كەناری توانی تەنها بە شازدە رۆژ بگاتە دورگەكانی (مارتنیك)، دواتریش لە گەیشتە بە كەناراوەكانی ئەمریكای ناوڕاستدا تێپەڕی كە پێیوابوو نیمچە دورگەیەكە دەكەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیاوە، بە جۆرێك هەموو كەناراوەكانی ئەمرێكای ناوڕاست تێدەپەڕێنێ تاوەكو دەگات بە رۆژهەڵاتی كۆستاریكا‌و باكوری پەنەما، پاشانیش لە ساڵی (1504ز) دەگەڕێتەوە ئیسپانیا‌و لە ساڵی (1506ز) كۆچی دوای دەكات.

كۆڵەمبس تاوەكو كۆتایی بە ژیانیشی هات هەر لەو بڕوایەیا بوو، كە ئەو زەوییانەی كە دۆزیویەتیەوە كەوتوونەتە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی كیشوەری ئاسیا. بە كورتی دەتوانین بڵێین، گەشتەكانی كۆڵۆمبس سەرەتای راستەقینەی گەستكردنی مرۆڤ بوو بە زەریای ئەتڵەسیدا، كە ئەم هەوڵانە بوون بەهۆی دۆزینەوەی دورگەكانی هندی رۆژئاوا‌و بەشێكی ناوچەكانی ئێستای هەردوو ئەمریكا.

دواتریش گەشتی گەشتیوانەكانی تری ئەوروپا دەستی پێكرد بەرەو ئەمریكا، لە هەموو گەشتەكانی تر گرنگتر گەشتەكانی دەریاوان (امریكۆ فسبوتشی) بوو، كە لە ساڵی (1519ز) و (1522ز) بوو، چونكە توانی ئەوە ئاشكرا بكات كە ئەوەی كۆڵۆمبس دۆزیوێتەوە نیمچە دورگەی هندی رۆژهەڵات نی یە، بەڵكو جیهانی نوێ یە، بۆیە كاتێك (وولد سملر) نەخشەی ئەمریكای كێشا لەسەر بنەمای زانیاریەكانی امریكۆ ناوی جیهانی نوێی نا (ئەمریكا) چونكە یەكەم كەس بوو پێشبینی دوزینەوەی كرد بوو.