سیمیناری پێنجه‌م

گرنگی سیسته‌می زانیاری جوگرافی له‌ دابه‌شبوونه‌ شوێنیه‌كاندا

دابەشبوونی شوێنی

سەرەتای دەركەوتن‌و جوڵەی یەكێكی تر لە لقەكانی جوگرافیا بەناوی دابەشبوونی شوێنی، دەگەڕێتەوە بۆ وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەویش لە دەوروبەری ناوەڕاستی ساڵی (1950ز)، پاشان زۆر بەخێرایی بەناو ناوەندە زانستیەكان‌و زانكۆكانی دەرەوەی ئەمریكادا بڵاوەیكرد. دابەشبوونی شوێنی جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەو شێوازانەی كە دروستدەبن لە ئەنجامی دابەشبوونی كۆمەڵێك دیاردەی دیاریكراو لە ناوچەیەكی جوگرافیایی دیاریكراودا، ئەویش لە چوارچێوەی قوتابخانەی شوێن (مدرسە الموقع)دا، بەو پێیەی كە هەر دیاردەیەك شوێنێكی دیاریكراوی هەیە‌و لە سەر ڕووی زەوی‌و تیایدا دابەشدەبن‌و بڵاودەبنەوە، دابەشبوونەكانیش شێوازی جۆراوجۆر لەخۆدەگرن، هەموو دیاردەیەك بۆ دابەشبوون‌و بڵاوبونەوەی شێوەیەكی دیاریكراوی هەیە‌و پێی دەوترێت شێواز (نمگ)، هەروەها شێوازەكانیش بەرجەستەكراوی كۆمەڵێك هۆكارن، ئەم هۆكارانەیش بەردەوام جێی بایەخی زانستی جوگرافیان، ئەوەی لە دابەشبوونەكەدا گرنگە ئەوەیە كە زۆرجار شێواز (pattern)ێكی دیاریكراو دەنوێنێت، یاخو ئەوەیە كە تەنیا دابەشبوونێكی هەرەمەكیە، ئەگەر هاتوو دابەشبوونەكە شێوازێكی دیاریكراوی لەخۆگرت واتای ئەوەیە كە هێز یان كۆمەڵە هۆكارێك لەپێش ئاراستەكردنی ئەو شێوازەوەن، بەڵام ئەگەر هاتوو دابەشبوونەكە هەڕەمەكی بوو، ئەوا تەنیا بە چانس‌و ڕێكەوت بووە، هەر لەبەر ئەمەیە كە هەندێ‌ جار وەك زانستی دابەشبوون لە جوگرافیا دەڕوانرێت، وەك ئەوەی كە دەكۆڵێتەوە لە دابەشبوونی دیاردە جیاوازەكان لەسەر ڕووی زەوی، ئەویش بە وەسفكردن‌و شیكردنەوەو لێكدانەوەیان.

گرنگی سیسته‌می زانیاری جوگرافی له‌ دابه‌شبوونی شوێنیدا:

بۆ دیاریكردن‌و دەرخستنی شێوازەكانی دابەشبوونی له‌ به‌رنامه‌ی جی ای اس ده‌توانین، خاڵە سەنتەرییەكانی ناو شێوازەكانی دابەشوون‌و ئاراستەی دابەشبوون‌و دووری پێوانەیی‌و شیكردنەوەی نزیكترین دراوسێ بەكارهێناوە، لەپڕۆگرامی (Arc Gis 10.3)، كە ئەنجامی ئەم پێوەرانە دەریدەخەن، كە ئایا دابەشبوونەكە دابەشبوونێكی هەڕەمەكی یە؟ یاخود دابەشبوونێكە شێوازێكی دیاریكراوی وەرگرتووە؟ ئەویش بەكاریگەری ئەو هۆكارە سروشتی‌و مرۆییانەی كاریان تێكردووە، لەوانە:

یەكەم: خاڵە سەنتەرییەكانی ناو شێوازەكانی دابەشبوونی نشینگە دێهاتییەكان

خاڵە سەنتەرییەكانی ناو دابەشبوونە شوێنییەكان بریتین لە(خاڵی سەنتەری رووبەری، خاڵی سەنتەری ناوەند، خاڵی كێشكردنی ناوەندی یان دیاردەی سەنتەری). هەریەكێ‌ لەم خاڵانە رێَگەی ئاماریی تایبەت بەخۆی هەیە‌و، ئامانج لەدۆزینەوەیان بریتییە لە:

أ. بەراوردكردنیان بە دووری سەنتەرە راستەقینەكان (كارگێرییەكان).

ب. دۆزینەوە‌و دیاریكردنی شوێنی ناوەندی گونجاو، كەبكرێتە سەنتەری خزمەتگوزارییە گشتییەكانی وەكو (كارگێڕی، تەندروستی، پەروەردەیی، بازاڕ) بۆ ئەوەی هەموو نشینگە دێهاتیەكانی ناو دابەشبوونە شوێنیەكە بەئاسانی پێبگەن و سوودی لێوەربگرن.

دووەم: دووری پێوانەیی (Standard Distance)

دووری پێوانەیی رۆڵێكی گرنگ لەشیكردنەوەی دابەشبوونی شوێنیدا دەگێڕێت، بۆ كێشانی بازنەیەك سوودی لێوەردەگیرێت ، ناسراوە بە بازنەی پێوانەیی، كە دەكرێت لەئەنجامی جێبەجێكردنی ئەم پێوەرەوە زانیاریمان لەپلەی كۆبوونەوە یان بڵاوبوونەوەی دووری شوێنیی نشینگەكان دەست بكەوێت. ناوڕاستی بازنەكەش خاڵی سەنتەری ناوەندە، هەرچەندە بەهای دووری پێوانەیی زیاتر بێت، ئەوەندە قەبارەی بازنەكە گەورەتر دەبێت، بە پێچەوانەشەوە راستە.واتە لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئاماژەی ئەوە وەردەگرێت كەئایا دابەشبوونی نشینگەكان دابەشبوونێكی پەرشووبڵاوە یان كۆبووەیە؟ ئەمەش بە هاوكێشەی** تایبەت دەردەكرێت، پاشان تێبینی ئەوە دەكرێت، هەندێك لەنشینگەكان دەكەونە ناو بازنەكە‌و هەندێكی تریان دەكەونە دەرەوەی. ئەو نشینگانەی دەكەونە ناو بازنەكەوە دوورییان كەمترە لەسەنتەری ناوەندییەوە بە بەراورد بەو نشینگانەی دەكەونە دەرەوەی بازنەكەوە.

سێیەم: ئاراستەی دابەشبوون (Directional Distribution)

ئاراستەی دابەشبوون كە هەندێ‌ جار بە(شێوازی هێلكەیی بۆ پێوانەكردنی پلەی بڵاوبوونەوە Standard Deviational Ellipse”") ناودەبرێت، ئەم پێوەرە بەكاردێت ئەگەر هاتوو دابەشبونی ئەو دیاردەیەی توێژینەوەی لەسەر دەكرێت ئاراستەیەكی دیاریكراوی هەبێت، بۆیە لەئەنجامی بەكارهێنانی ئەم پێوەرەدا دەتوانین شێوەیەكی هێلكەییمان دەست بكەوێت كەگوزارشت لەتایبەتمەندییەكانی ئاراستەی دابەشبوون لەو ناوچەیەدا دەكات. سەنتەری ئەم شێوە هێلكەییە لەنەخشەكەدا دەكەوێتە سەر یەكێك لەخاڵە ناوەندییەكان ئەویش خاڵی (سەنتەری ناوەندی Mean Center)یە.

چوارەم: بەكارهێنانی نزیكترین دراوسێ‌ (Nearest Neighbor Analyses) لە دیاریكردنی شێوازەكانی دابەشبوونی نشینگە دێهاتیەكانی ناوچەی توێژینەوە

ئەم جۆرە شیكارییە یەكێكە لەرێگا ئامارییە باوەكان، كەجوگرافیناسان بۆ دیاریكردنی شێواز و شێوەكانی دابەشبوون بەكاری دەهێنن، چونكە پەیوەندی نێوان دیاردەكان لەگەڵ یەكتر‌و رادەی بڵاوبوونەوە‌و كۆبوونەوەی دیاردە جوگرافییەكان بەووردی دەپێوێت، هەروەها بەپێچەوانەی ئامرازەكانی ترەوە ئاماژەیەكی دیاریكراوی بۆ دیاریكردنی شێوازەكانی دابەشبوون هەیە‌و پێویستی بە وەسفكردن نییە، لەشیكردنەوەی نشینگەكاندا پشت بە پێوەرێكی چەندێتی بەردەوامی دەبەستێت كە بەهاوكێشەی*** تایبەت دەدۆزرێتەوە‌و بەهاكەی لە (0) ەوە دەست پێدەكات‌و لە (2,149) كۆتایی دێت بڕوانە خشتەی (2). بە جۆرێك كاتێك ئەنجامی بەهای نزیكترین دراوسێ دەكاتە (1) ئەوا دابەشبوونەكە شێوازی هەڕەمەكی وەردەگرێت‌و(1,19) یش زیاتر بێت ئەوا شێوازی پەرشووبڵاو وەردەگرێت،بەجۆرێك تاوەكو نزیك بێتەوە لە(2,149) ئەوا پەرشوبڵاوییەكەی زیاتر دەربێت، بەڵام كەمتر لە(1) شێوازی كۆبوونەوەی نزیك لە هەڕەمەكی وەردەگرێت و لە (0,5) كەمتریش شێوازی كۆبوونەوەی تەواو وەردەگرێـت (18). بۆ دۆزینەوەی بەهای نزیكترین دراوسێ پێویستە، رەچاوی چەند هەنگاوێك بكەین(19) لەوانە:

1. دیاریكردنی ژمارەی نشینگە دێهاتییەكان.

2. دیاریكردنی رووبەری ناوچەی توێژینەوە.

3. دیاریكردنی دووری راستەقینەی نێوان نشینگە دێهاتییەكان, ئەویش بە دیاریكردنی دووری نێوان شوێنی جوگرافی هەر نشینگەیەك‌و شوێنی جوگرافی نزیكترین نشینگەی دوای خۆیی، پاشانیش ژماردنی (ناوەندی دووری) نێوان هەموو نشینگە دێهاتییەكان، دواتریش كۆی دوورییەكان دابەش دەكەین بەسەر ژمارەی نشینگەكاندا.

4. دیاریكردنی چڕی دابەشبوون (ژمارەی نشینگەكان/رووبەری).

لە كاتی شیكاركردنی بەهاكانی پێوەری نزیكترین دراوسێدا دوو گریمانە هەیە كەپشت بە بەهاكانی ناو دەرئەنجامی هاوكێشەكە دەبەستن، ئەو گریمانانەش بریتین لە(20):

1.گریمانەی سەرەكی: كاتێك دابەشبوونی نشینگە دێهاتییەكان شێوازێكی هەڕەمەكیان هەیە، واتە بەڕێكەوت دابەشبوون‌و ئاستەمە شیكردنەوەو ڕوونكردنەوەیان.

2.گریمانەی جێگرەوە: كاتێك شێوازی دابەشبوونی خاڵەكان شێوازێكی دیاریكراوەو لەئەنجامی كاریگەری هۆكارە سروشتی‌و مرۆییەكانەوە دروست بوون.

پێنجه‌م: هاوكۆڵكه‌ی مۆران (Moran Index):

هاوكۆڵكه‌ی مۆران به‌ یه‌كێك له‌ ئامرازه‌ گرنگه‌كانی شیكردنه‌وه‌ی شوێنی دیارده‌ جوگرافییه‌ خاڵی‌و رووبه‌رییه‌كان داده‌نرێت، بۆ زانینی مه‌ودای بوونی په‌یوه‌ستی خۆدی نێوان دیارده‌كانی توێژینه‌وه‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی دیاریكراویان وه‌كو ژماره‌ی دانیشتووان‌و هتد. به‌های هاوكۆلكه‌ی مۆران به‌ هاوكێشه‌ی تایبه‌تیده‌ژمێرێت‌و به‌هاكه‌ی له‌ نێوان (-1 و +1) دایه‌، هه‌رچه‌نده‌ به‌های هاوكۆلكه‌كه‌ له‌ (-1) نزیك بێته‌وه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ دابه‌شبوونی په‌رشوبڵاو به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌هاكه‌ی نزیك بوو له‌ (+1) واته‌ دابه‌شبوونی كۆبووه‌ دێت، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا ئه‌گه‌ر به‌هاكه‌ نزیك بوو له‌ (0) شێوازی هه‌ڕه‌مه‌كی ده‌نوێنێـت له‌ دابه‌شبوونی شونیدا. بۆ دۆزینەوەی بەهای هاوكۆڵكه‌ی مۆران پێویستە، رەچاوی چەند هەنگاوێك بكەین، لەوانە:

1. دیاریكردنی ژماره‌و شوێنی جوگرافی شاره‌كانی ناوچه‌ی توێژینه‌وه‌.

2. داخلكردنی داتا ناشوێنیه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی (2019) شاره‌كانی ناوچه‌ی توێژینه‌وه‌.

3. پاشان جێبه‌جێكردنی هاوكۆڵكه‌ی مۆران له‌ به‌رنامه‌ی (Arc Gis).

لەم جۆرە شیکردنەوەیەدا، لەوبیرۆکە بنەڕەتیەوە دەستپێدەکەین کە هەڵدەستین بەجێبەجێکردنی ئەم جۆرە تاقیکردنەوەیە لەسەر شاره‌كانی ناوچه‌ی توێژینه‌وه‌ لەوەی کە شاره‌ هاوشێوە لێکترنزیکەکان یاخود یەکسانەکان لەڕووی ژمارەی دانیشتوان تیایاندا. ئەمەش لەروانگەی گریمانەی هاوشێوەیی ئەو بارودۆخەی کە لەدەوروبەری ناوەندەکان هەن. کاتێکیش ژمارەی دانیشتوان لە شاره‌ دراوسێیەکان و لەپاڵ یەکەکان لێکترنزیکدەبنەوە ئەوا ئەمە ئاماژەیە بۆ بوونی خود پەیوەندی شوێنی ئاڵوگۆڕکاری پۆزەتیف. بەڵام ئەگەر بەهای ژماری دانیشتوان لەناوەندە شارنشینییە لەپاڵ یەکەکان یان دراوسێیەکان، جیاوازبوو ئەو کات دەڵێین خود پەیوەندیەکی شوێنی ئاڵوگۆڕکاری نێگەتیڤ هەیە.