Laatste Avondmaal
In het Stedelijk Museum Kampen hangen twee afbeeldingen van het Laatste Avondmaal. Beiden even groot (186 x 203 cm), met bijna dezelfde afbeelding en samengesteld met ongeveer dezelfde figuren. De oudste afbeelding is niet gesigneerd, wordt gedateerd in de periode 1560-70 en toegeschreven aan Mechteld van Lichtenberg toe Boecop. De tweede is gesigneerd en gedateerd op 1574.
Het niet-gesigneerde Laatste Avondmaal
Op het oudste Laatste Avondmaal hierboven heerst rust. De compositie bestaat vooral uit horizontale en verticale lijnen. De voorstelling is afgebeeld in een open ruimte. Het venster geeft uitzicht op de Hof van Gethsemane. Door dit venster wordt de aandacht naar Jezus getrokken en wordt er ''licht'' rond Jezus gecreëerd. De figuren op de voorgrond zijn ten (blote) voeten uit afgebeeld. Judas, herkenbaar aan de geldbuidel in zijn hand, zit op een schemel, dwars in het vlak. Hij zit geïsoleerd ten opzichte van de rest van het gezelschap. Op de voorgrond, tussen de discipel links en Judas, staat een waterkruik. Judas buigt zich over de tafel om een stuk brood van Jezus aan te nemen. Door deze beweging ontstaat een tweede diagonaal, haaks op de eerste. Met deze actie wijst Jezus zijn verrader aan.
In dit oudste Laatste Avondmaal is de invloed van Jan van Scorel herkenbaar. Bijvoorbeeld in het vergezicht naar de Hof van Gethsemane. De gebruikte attributen, zoals het tafelkleed, de teljoren (houten borden) en schalen, bekers en glazen, het zoutvat zullen uit het huishouden van Mechteld zelf komen. Opmerkelijk is het servet dat over de tafelrand afhangt. Het schilderij hoort hoog te hangen en iets voorover gekanteld.
Dit Laatste Avondmaal is afkomstig uit de Armenkamer van Kampen. Na de Reformatie werden de nog bestaande vergaderingen ondergebracht bij de Armenkamer. Vergaderingen waren vrijwoningen voor bejaarden, gesticht door vooraanstaande Kamper families. Ook de familie toe Boecop bezat een vergadering. Het is goed mogelijk dat een afbeelding van de schenkers in de vergadering hing. Op dit schilderij is Dirk toe Boecop als de discipel links naast Judas weergegeven. Rechts naast Judas brengt Egbert toe Boecop de wijnbeker naar zijn mond. Een toepasselijke geste voor een kerkmeester. Beiden dragen 16e eeuwse hemdboordjes onder de kleding.
Het gesigneerde Laatste Avondmaal
Het Laatse Avondmaal uit 1574 kenmerkt zich door onrust binnen de groep discipelen. In de compositie loopt in diagonaal van Judas naar Jezus. Dit keer speelt de scene zich in een gesloten ruimte af. Een baldekijn boven Jezus richt de aandacht op hem. Dit keer is hij voorzien van een aureool. Jezus houdt in zijn linker hand een wijnbeker en maakt met zijn rechter een zegenend gebaar. In dit Laatste Avondmaal is de instelling van de eucharistie afgebeeld. De discipelen zitten meer rond de tafel en de voorste rij is niet ten voeten uit geschilderd. Het gezichtspunt ligt daarmee lager. Judas zit minder geïsoleerd. Veel figuren zitten in draaiende houdingen. Op de waterkruik middenvoor staat de signatuur: Mechtelt van Ligtenberch genant to Bocop Me fecit Anno 1574.
De diagonale compositie en de maniëristische figuren wijzen op invloed van Maarten van Heemskerk. Het schilderij is een modernere afbeelding van het Laatste Avondmaal, dan het niet gesigneerde werk. Vrijwel dezelfde attributen als in het eerdere Laatste Avondmaal zijn op tafel afgebeeld. Dit schilderij bevond zich lange tijd in de regentenkamer van de Kamper Gast- en Proveniershuizen. Broer Arent toe Boecop was kerkmeester van het Heilige Geestgasthuis 1548-1558. De familiewapens in de linker- (Egbert) en rechterbovenhoek (Mechteld) suggereren dat dit schilderij voor een meer openbare plek was bestemd. Ook zien we Egbert opnieuw rechts van Judas afgebeeld. Dit keer kijkt hij ons aan.
Historische situatie Kampen eind 16e eeuw
De beide Laatste Avondmalen werden geschilderd in een onrustige periode in de Nederlandse geschiedenis. In 1568 brak de tachtigjarige oorlog tegen Spanje uit. Tussen 1568 en 1572 was Kampen neutraal in dit conflict. In 1572 werd Kampen belegerd door graaf Willem van de Berg, een zwager van Willem van Oranje. Met name Arent toe Boecop verzette zich tegen overgave. Volgens hem betekende overgave het opgeven van alle oude privileges van de stad. Ondanks schone beloften, voerde Willem van den Berg na overgave een terreurbewind tegen het katholieke volksdeel. Dat betrof de meerderheid van de Kampenaren. Arent toe Boecop werd gevangen gezet in het blokhuis van Genemuiden. Het bewind van Willen van den Berg duurde maar kort. Tussen 1572 en 1578 volgde een katholieke restauratie.
Het ongesigneerde Laatste Avondmaal met de doorkijk is neutraler van toon. Dit Laatste Avondmaal past in een Zuid-Nederlandse traditie met o.a. Coecke van Aelst. Het wordt eerder gedateerd dan het gesigneerde Laatse Avondmaal. Het tweede Laatste Avondmaal uit 1574, met de instelling van de eucharistie, laat invloeden van de Contra-Reformatie zien. Het is moderner en past in een Noord-Nederlandse traditie met o.a. Maarten van Heemskerk. Uit de ondertekening spreekt zelfverzekerdheid. De familie toe Boecop bleef katholiek tijdens de Reformatie .
© cultuurZIEN, 2019Bronnen:
J. L. Siesling, Mechteld toe Boecop en de Kamper Laatste Avondmalen, uitgeverij Waanders, 1980
K. Schilder, Toe Boecop, een ook met Kampen verbonden geslacht, Kamper Almanak 1992.