Η ελευθερία ορίζεται ως η δυνατότητα του ανθρώπου να δρα κατά βούληση και να είναι κύριος του εαυτού του. Αυτό συνεπάγεται ότι κανείς δεν μπορεί να τον περιορίσει, να του επιβάλλει κάποιον όρο που να του στερεί τη δυνατότητα αυτή. Αντίστοιχα, ο ίδιος δεν μπορεί να ενεργήσει εις βάρος της ελευθερίας κάποιου άλλου ατόμου. Η ασφάλεια από την άλλη ορίζεται ως η αίσθηση προστασίας απέναντι στον όποιο κίνδυνο έχει ένα άτομο. Τι συμβαίνει, όμως, όταν το ένα καλύπτει το άλλο;
Στα κινήματα που έγιναν μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα η ελευθερία είχε πάντα μια θέση στα συνθήματα. Από το “liberté, egalité, fraternité”1 της Γαλλικής επανάστασης μέχρι το “Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία”, η ελευθερία ακουγόταν παντού, εν αντιθέσει με την ασφάλεια. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί ως απόρροια της αγανάκτησης των λαών, είτε επειδή η αυταρχικότητα των καθεστώτων τούς έκανε να ξεχνούν την ασφάλεια και να τη θεωρούν δευτερεύον ζήτημα, είτε γιατί είχαν μπουχτίσει με την... ασφάλεια που τους παρείχε ο εκάστοτε αφέντης (βασιλιάς, φεουδάρχης, δικτάτορας).
Στον 21ο αιώνα η ελευθερία λησμονείται και η ασφάλεια μπαίνει στο προσκήνιο. Η αρχή ίσως να ήταν η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου που έδειξε ότι ο κόσμος δεν είναι αγγελικά πλασμένος. Με τα χρόνια, η τεχνολογική ανάπτυξη δημιούργησε επιπλέον κινδύνους πέραν των προηγούμενων (υποκλοπές, παρακολουθήσεις, χακαρίσματα) και απέδειξε ότι το διαδίκτυο δεν είναι ένας αρκετά ασφαλής χώρος. Η δε κλιματική αλλαγή κατέστησε σαφές ότι ο πλανήτης μας μετατρέπεται σιγά σιγά σ' ένα αφιλόξενο μέρος. Ο φόβος, λοιπόν, των ανθρώπων, η ανασφάλεια, άρχισε ν' αυξάνεται και μαζί με αυτό η ανάγκη τους να νιώσουν ασφαλείς.
Το πρόβλημα ξεκινά όταν υπερβαίνουμε το μέτρο. Στην περίπτωση αυτή, όταν στο όνομα της ασφάλειας παραγκωνίζεται η ελευθερία. Η ιστορία έχει δείξει πολλές φορές ότι αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό. Στο όνομα της ασφάλειας του λαού από τον κίνδυνο της δικτατορίας του προλεταριάτου2 έγιναν πραξικοπήματα που εγκαθίδρυσαν φασιστικά καθεστώτα (Φράνκο στην Ισπανία, Συνταγματαρχών στην Ελλάδα). Ο Χίτλερ στον μέσο άνθρωπο περιέγραφε τους Εβραίους ως τους υπαίτιους για όλα τα δεινά του γερμανικού λαού, άρα και εχθρούς της ασφάλειας της άριας φυλής.
Στις μέρες μας βλέπουμε να ξανασυμβαίνει αυτό, λίγο αλλαγμένα, όμως. Η Νέα Ζηλανδία εξήγγειλε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 2021 το νομοσχέδιο που προβλέπεται να τεθεί σε ισχύ το 2023 και αφορά τον περιορισμό του καπνίσματος. Με λίγα λόγια, θα υπάρχει όριο ηλικίας για την αγορά καπνικών προϊόντων, ώστε κάποια στιγμή στο μέλλον οι νέοι να μην μπορούν να αγοράσουν κάποιο απ' αυτά (τουλάχιστον νόμιμα) κι άρα να μην γνωρίσουν ποτέ τη βιομηχανία των τσιγάρων. Ο σοφός λαός λέει ότι «ο δρόμος για την κόλαση συχνά είναι στρωμένος με καλές προθέσεις». Το κίνητρο είναι αγαθό και δε νομίζω να υπάρχει άνθρωπος που να μη γνωρίζει τις βλαβερές επιπτώσεις του τσιγάρου στον οργανισμό και να μην αποτρέπει ένα νέο παιδί από το να καπνίσει (ακόμα κι αν ο ίδιος είναι καπνιστής). Είναι, όμως, ελευθεριακό αυτό το μέτρο; Είναι δίκαιο; Σέβεται την αξιοπρέπεια και την ελεύθερη βούληση;
Το πρόβλημα δεν είναι αν ένας έφηβος θα καπνίσει ένα τσιγάρο – μάλλον είναι και αυτό πρόβλημα, αλλά όχι σοβαρότερο από την καταπάτηση της ελευθερίας. Ο νόμος αυτός δεν δίνει το δικαίωμα στους ανθρώπους να κάνουν λάθη και να μάθουν απ' αυτά, να υποστούν τις συνέπειές του. Τους δημιουργεί ένα καθεστώς Μεγάλου Αδερφού3 – αφ' ενός, με την υπερπροστασία από το να κάνουν λάθος, δεν τους αφήνει ν' ανακαλύψουν τον κόσμο και να μάθουν ν' αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες και αφ' ετέρου τους δημιουργεί την εντύπωση πως πάντα κάποιος ξέρει τον εαυτό τους και τις ανάγκες τους καλύτερα από τους ίδιους.
Και κάτι ακόμα: σε χώρες που η νομοθεσία αυστηροποιείται, παρατηρείται βάσει των στατιστικών αύξηση της εγκληματικότητας και της παρανομίας. Ενδεικτικό παράδειγμα η Ρουμανία του Τσαουσέσκου: πόσες κοπέλες έκαναν παράνομα έκτρωση σε άλλες χώρες ή με μεσαιωνικές μεθόδους, θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή τους, την ασφάλειά τους με λίγα λόγια; Αντίστοιχα, ποιος εγγυάται ότι οι σημερινοί δεκαπεντάχρονοι δε θα καταφύγουν σε παράνομη εξασφάλιση καπνικών προϊόντων, θέτοντας σε κίνδυνο την ασφάλειά τους;
Οι συνέπεις, λοιπόν, ενός καθεστώτος “προστατευτισμού” αφορούν την προβληματική ανάπτυξη του ανθρώπινου πνεύματος, και ακολούθως του κοινωνικού συνόλου. Διότι μια κοινωνία που απαρτίζεται από προβληματικά άτομα, θα είναι κι εκείνη προβληματική. Μια κοινωνία που δομείται πάνω στον περιορισμό της ελευθερίας θα παραγάγει άτομα διαφόρων ειδών: αυταρχικά, άβουλα, φοβισμένα, παραβατικά. Και αυτά τα άτομα θα συνεχίσουν την ίδια προβληματική πολιτική, που θα διαιωνίσει τη νοσηρότητα της κοινωνίας. Και σε μια νοσηρή κοινωνία, που δεν μπορεί να εξασφαλίσει ούτε τις βασικές ανάγκες, θα τεθεί σε κίνδυνο και η ασφάλεια.
Το πραγματικά φιλελεύθερο καθεστώς όταν θέλει να καταπολεμήσει ένα πρόβλημα βρίσκει την πιο “αναίμακτη” λύση και μαθαίνει έτσι στους πολίτες του τι είναι σωστό και τι λάθος, όσον αφορά τα άτομα αλλά και το σύνολο, εξασφαλίζοντας και την ελευθερία και την ασφάλεια. Δεν επιλέγει να καταπατήσει το ένα για χάρη του άλλου. Σε ένα πραγματικά φιλελεύθερο κράτος οι πολίτες ξέρουν πώς να αποφύγουν τον κίνδυνο (τουλάχιστον τις περισσότερες φορές). Ξέρουν τι είναι καλό για τους ίδιους και τι πρέπον για την κοινωνία. Η συμπεριφορά τους έχει διαμορφωθεί έτσι ώστε να κατανοούν ότι “πρέπει να είναι άνθρωποι που αγαπάνε τους συνανθρώπους τους και που θέλουν μια καλή ζωή, γιατί είναι προσωπικό συμφέρον να ζούμε σε μια καλή κοινωνία”4. Συνεπώς, σέβονται πραγματικά την ελευθερία του διπλανού τους, την ασφάλειά του και τις υπόλοιπες ανάγκες του. Και σ' ένα πραγματικά ελευθεριακό καθεστώς οι άνθρωποι μπορούν να νιώθουν ασφαλείς.
Σημειώσεις:
Ελευθερία, ισότητα, αδερφότητα – το κύριο σύνθημα κατά τη Γαλλική Επανάσταση
Δικτατορία του προλεταριάτου: Στον μαρξισμό είναι το στάδιο οργάνωσης της επαναστατημένης κοινωνίας από την εργατική τάξη (προλεταριάτο) μέχρι την πραγματοποίηση της αταξικής κοινωνίας.
1984, Ο Μεγάλος Αδερφός, βιβλίο του Τζωρτζ Όργουελ
Απόσπασμα από τη συνέντευξη του ηθοποιού Βασίλη Διαμαντόπουλου στην εκπομπή “Νυχτερινός επισκέπτης” του Άρη Σκιαδόπουλου (μετάδοση: 13/2/1995)