Ανάθεμα τη μοίρα μου, το μαύρο ριζικό μου,

τι τα ’θελα τα γράμματα και τα πολλά πτυχία,

τα νιάτα μου που έφαγα επάνω στα θρανία,

να βράσω τους επαίνους μου και τα πολλά βραβεία!

Δεν εγινόμουν μάστορας, μια τέχνη για να μάθω,

μπετά να ρίχνω το πρωί και μηχανές να φτιάχνω,

να’ χω κομπόδεμα γερό, τις τσέπες μου γεμάτες

και να συναναστρέφομαι με πλούσιους πελάτες!

Δείτε με πως κατάντησα, φτωχό υπαλληλάκι,

τις νύχτες να κυκλοφορώ μ’ ένα σαραβαλάκι,

να πίνω το κρασάκι μου σε φτωχοταβερνάκι

ή να τη βγάζω μοναχά με πίτα και σουβλάκι!

Και να μετρώ τα χρήματα αν φτάνουν για το νοίκι,

όπως το έκανα παλιά σαν ήμουν πιτσιρίκι.

Ποιος φανταζότανε ποτέ νέο παλληκαράκι

να ’φτανε κάποτε να πει και το ψωμί ψωμάκι!!

Σημείωση:

Ως Πτωχοπρόδρομος χαρακτηρίζεται συμβατικά ο Βυζαντινός ποιητής και συγγραφέας που συνέταξε τον 12ο αι. σε δημώδη γλώσσα και σε δεκαπεντασύλλαβους πολιτικούς στίχους τέσσερα σατιρικά και επαιτικά ποιήματα που είναι γνωστά με το γενικό όνομα Πτωχοπροδρομικά. 

Πάντα απεχθανόμουν τους ανθρώπους. Άκαρδα και ασυνείδητα θερίζουν ό,τι βρίσκουν στο πέρασμα τους. Καταστρέφουν αυτό που στην πραγματικότητα τους δίνει ζωή. Παρόλα αυτά, ένα κορίτσι μού έδωσε ελπίδα για το είδος της. Είχε έρθει στο δάσος με την οικογένεια της για μία κυριακάτικη βόλτα και έκατσαν να ξαποστάσουν στις ρίζες μου. Το κορίτσι όμως τους έκανε παρατήρηση λέγοντας ότι θα με τραυματίσουν και με αγκάλιασε με στοργή. Ποτέ ξανά δεν είχα δεχτεί τόση αγάπη και φροντίδα από άνθρωπο.

Μετά από δέκα χρόνια, ήμουν το πιο γέρικο δέντρο της Ελλάδας και απαγορευόταν να με κόψουν. Φάνηκε πως έστω μερικοί είχαν αλλάξει συμπεριφορά προς τη φύση. Ένα βράδυ όμως, θόρυβος ακούστηκε από μακριά· σαν φορτηγά, απ’ αυτά που είχαν χρόνια να έρθουν στο δάσος. Αμέσως ένιωσα απειλή. Οι άνθρωποι είχαν ξαναγίνει δολοφόνοι. Το τέλος πλησίαζε. Η μεγαλύτερη απογοήτευση που είχα νιώσει ποτέ μου· το κορίτσι που πριν 10 χρόνια με αγάπησε, τώρα έπιασε το τσεκούρι όλο μίσος. 

- Πώς διασκέδαζαν οι νέοι στην εποχή σου;

Η διασκέδαση διέφερε σε κάποιο βαθμό από το παρόν, αν και στη βάση υπάρχουν ομοιότητες. Σήμερα, οι γονείς, όπως και εγώ, μεταφέρουμε τα παιδιά μας με το αυτοκίνητο όπου αυτά συναντιόνται με τους φίλους τους. Στην προηγούμενη γενιά οι δρόμοι σε κάθε γειτονιά ήταν γεμάτοι με παιδιά τα οποία έπαιζαν μεταξύ τους. Φυσικά, δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τη διασκέδασή μας τα πάρτι που διοργανώνονταν και προσέλκυαν το ενδιαφέρον πολλών παιδιών από κάθε σχολείο. Επιπροσθέτως, βόλτες με φίλους είτε για περπάτημα είτε με το ποδήλατο ήταν μια καθημερινή συνήθεια, αφού υπήρχε περισσότερος ελεύθερος χρόνος, καθώς η εκπαίδευση δεν ήταν τόσο απαιτητική όπως σήμερα αλλά και λόγω των αποστάσεων στην επαρχία όπου εκμηδενίζονται σε σχέση με την Αθήνα το 2022. 

- Το σχολείο πώς ήταν τότε;

Η δυσκολία δεν ήταν αυξημένη όπως σήμερα, με πληθώρα ασκήσεων και μεγάλο όγκο θεωρίας. Παρ΄ όλα αυτά υπήρχε ο «διακαής πόθος» των γονέων σε κάθε γειτονιά να μάθουν τους βαθμούς των υπόλοιπων παιδιών στο σχολείο. Συνήθως με δόση ζήλιας σχολιάζονταν, ενώ το συγκεκριμένο γεγονός ήταν πηγή άγχους πολλών μαθητών. Προσωπικά, οφείλω να ομολογήσω ότι, δυστυχώς, υπήρξα κι εγώ θύμα αυτού του φαινομένου.

- Πώς ήταν η εκπαίδευση όταν εσείς ήσασταν έφηβος, σε σχέση με σήμερα;

Στο σχολείο επικρατούσε πλήξη, ένα αίσθημα βαρεμάρας, καθώς τα μαθήματα γίνονταν με εξονυχιστική λεπτομέρεια. Ένα συχνό φαινόμενο ήταν το σταμάτημα της φοίτησης σε κάποιες περιπτώσεις, ενώ κάποιοι πήγαιναν σε τεχνικά λύκεια, αντίστοιχα των ΕΠΑΛ. Στο γενικό λύκειο φοιτούσαν μόνο μαθητές που σκόπευαν να σπουδάσουν σε κάποιο πανεπιστήμιο, όπου η εκμάθηση ήταν ελλιπής, χωρίς υπολογιστές, εργαστήρια και εποπτικά μέσα. Η εκπαίδευση γενικά περιοριζόταν στις ασκήσεις, δίχως εργασίες, επισκέψεις, εκδρομές.

- Η καθημερινή σας ζωή ήταν διαφορετική από αυτή των σημερινών εφήβων;

Όσον αφορά στην καθημερινότητα, επικρατούσε παρόμοιο κλίμα. Χωρίς διαδίκτυο και με περιορισμένη πρόσβαση σε τηλεόραση, η μόνη απογευματινή διέξοδος και ψυχαγωγία ήταν η άθληση. Οι χειμώνες, ιδιαίτερα, ήταν ανιαροί λόγω του περιορισμού στο σπίτι. Το καλοκαίρι, αντίθετα, η περισσότερη ώρα ξοδεύονταν στα γήπεδα.

- Λοιπόν θα ήθελα να μου πεις πώς περνούσες τον ελεύθερό σου χρόνο ως έφηβος;

Στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου έπαιζα αρκετά μόνος μου σπίτι, με στρατιωτάκια, με ποδοσφαιριστές - τέτοια κόλπα. Έκανα έργα στο μυαλό μου και έβαζα τα στρατιωτάκια να τα εκτελούν. Πήγαινα κάποιες φορές σινεμά με συμμαθητές μου - όχι και κάθε βδομάδα – αλλά και με τους γονείς. Αργότερα έκανα εξόδους - πήγαινα Φωκίωνος αρκετά, μετά το σχολείο σε κάποια καφέ - όχι ποτά τότε. Και θέατρο πήγαινα με τη μάνα μου, κάποιες φορές. Στην εφηβεία αυτά που θυμάμαι έντονα είναι οι βόλτες, όταν μου τη βάραγε και έβγαινα και πήγαινα Πατησίων. Τότε ήταν άνετα, ήταν κι αλλιώς οι εποχές. Είχα κάποια όρια από δω έως την Κοδριγκτώνος και από κει μέχρι Κολιάτσου ας πούμε.

- Ποια ήταν η σχέση με τους γονείς σου και με την αδερφή σου;

Με τους γονείς μου ήταν εντάξει η σχέση. Δεν είχα πολλές κόντρες, ούτε σοβαρές. Γενικά ήταν πολύ υποστηρικτικοί και διακριτικοί. Νοιαζόντουσαν βέβαια. Υπήρχε και η γιαγιά στο σπίτι. Με την αδερφή μου, στην εφηβεία, δεν είχα επαφή, γιατί έχουμε κάποια διαφορά ηλικίας και είχε φύγει για σπουδές στην Πάτρα, οπότε από τα 12-13 έλειπε από το σπίτι. Ερχόταν κάπου-κάπου, σαββατοκύριακο μία φορά το μήνα.

- Τι γεγονότα αξιοσημείωτα θυμάσαι από την εφηβική σου ηλικία;

Καλά σίγουρα το Πολυτεχνείο θυμάμαι, ήταν πολύ έντονο, ήμουνα τότε 14 χρόνων. Είχα πάει και με τον πατέρα μου, τη βραδιά της εισβολής. Ήτανε πολύ έντονες στιγμές. Άλλα γεγονότα; Τη μεταπολίτευση, το 1974, ήμουν 15.

- Πώς περνούσες τον χρόνο με τους φίλους σου, τι κάνατε όταν συναντιόσασταν;

Μέχρι τα 16-17, κάναμε καμιά βόλτα, παίζαμε σε κάποια δρομάκια μπάλα, στην Κυψέλη τότε ακόμα μπορούσες, πάντα με τον φόβο μην πάει στο δρόμο και περάσει αμάξι και σκάσει η μπάλα. Αργότερα, πηγαίναμε σινεμά και κουβεντιάζαμε για διάφορα. Οι εποχές ήταν διαφορετικές μετά τη μεταπολίτευση και μιλάγαμε πολύ για πολιτική και τέτοια σε καφενεία.

- Ποια ήταν τα όνειρά σου, οι φιλοδοξίες σου όταν ήσουν έφηβος;

Φιλοδοξίες τώρα... να τελειώσω το σχολείο, να πάω στο πανεπιστήμιο. Το να είσαι «φοιτητής» τότε, εκείνα τα χρόνια, είχε μία αίγλη. Πίστευες πως έτσι τελείωσες, ξεμπέρδεψες από όλα τα βάσανα του σχολείου. Δεν σκέφτομαι ότι είχα άλλα μεγαλεπήβολα όνειρα και φιλοδοξίες.

- Πώς ήταν η κατάσταση με τα κορίτσια;

Στα χρόνια μου τότε στην εφηβεία υπήρχαν σχολεία θηλέων και αρρένων. Τα κορίτσια τα βλέπαμε έτσι από μακριά, πηγαίναμε βόλτες στη Φωκίωνος, όταν σχολάγανε τα θηλέων και κατέβαιναν τα κορίτσια, ανεβαίναμε εμείς για να τα βλέπουμε. Τα πάρτι ήτανε σπάνια, αλλά τα περιμέναμε με προσδοκία για να δούμε κάνα κορίτσι και ζηλεύαμε τα παιδιά από τα ιδιωτικά, κάποια ιδιωτικά ήταν μεικτά τότε. Επαφές μπορεί να υπήρχαν στις διακοπές, τα καλοκαίρια, στα διάφορα θέρετρα ας πούμε.

- Θα θέλατε να μας πείτε, πώς διασκέδαζαν οι έφηβοι της εποχής σας;

Αχ, τι μου θυμίζεις τώρα! Η εφηβεία μου συνέπεσε με τη δεκαετία του ‘60. Τότε ήταν η μεγάλη εποχή των αμερικάνικων μπλουζ, του ροκ-εντ-ρολ, του Έλβις Πρίσλεϊ, του τσα-τσα και του τουίστ, ενώ μόλις άρχιζε και το σέικ. Στην Αθήνα - που γνώριζε οικονομική άνθηση μετά τον τελευταίο Πόλεμο - είχαν αρχίσει τα παρτάκια σε σπίτια γνωστών και φίλων με την ευκαιρία γενεθλίων ή ονομαστικών εορτών ή επιτυχιών στο Πανεπιστήμιο, πάντα όμως με την παρουσία των γονιών του οικοδεσπότη ή της οικοδέσποινας ιδιαίτερα, όπου το βερμουτάκι έρρεε άφθονο συνοδευόμενο από ξηρούς καρπούς. Οι πιο οικονομικά αδύνατοι έκαναν τα λεγόμενα ρεφενέ-πάρτι, βάζοντάς τα όλα από κοινού. Χορεύαμε βάζοντας δισκάκια βινυλίου 45 στροφών στο πικ-απ ή με μαγνητόφωνα μπομπίνας. Τα κυριακάτικα απογεύματα του χειμώνα, αφού πια είχαμε τελειώσει τα διαβάσματά μας, πηγαίναμε κανένα σινεμαδάκι να δούμε τις υπερπαραγωγές τότε του Χόλλυγουντ, ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ, ΜΠΕΝ ΧΟΥΡ, κλπ. Τα καλοκαιρινά βραδάκια συχνάζαμε στο θερινό σινεμά της γειτονιάς βλέποντας κανένα καουμπόικο ή πολεμικό έργο και πιο μικροί ελληνικές κωμωδίες. Βλέπεις δεν είχε έρθει ακόμα στην Ελλάδα η τηλεόραση! Κάποιοι πιο προχωρημένοι, πάντως, σύχναζαν στα λεγόμενα σφαιριστήρια, κακόφημα στέκια για τις καλές οικογένειες, αφού ήταν και στέκια τεντιμπόηδων, που βρίσκονταν συνήθως σε υπόγεια πολυκατοικιών,  όπου έπαιζαν μανιωδώς μπιλιάρδο ή ποδοσφαιράκια. Αποφοιτώντας από το Γυμνάσιο, φοιτητές πια, συχνάζαμε στα νάιτ κλαμπ χορεύοντας σέικ και γιάνκα με ζωντανή μουσική ορχήστρας ή ρίχναμε κέρματα στο τζουκ μποξ για να ακούσουμε τα μπλουζ των Olympians, τους Beatles και τα άλλα μοντέρνα δισκάκια. Το τέλος της εφηβείας μας συνέπεσε με την αρχή της δικτατορίας. Ε, τότε μεσουρανούσαν οι μπουάτ της Πλάκας, όπου τρέχαμε να ακούσουμε τα λεγόμενα τραγούδια του νέου κύματος ή κάποιους τολμηρούς που αψηφώντας την απαγόρευση της χούντας τραγουδούσαν τα απαγορευμένα του Θεοδωράκη. Τέλος, λόγω των ιδιαίτερα αυστηρών ηθών της εποχής, τα ραντεβουδάκια κλείνονταν στις σκοτεινές χειμερινές κινηματογραφικές αίθουσες ή στα πατάρια των ζαχαροπλαστείων για ν’ αποφύγουμε τις αδιάκριτες ματιές.

- Πώς λειτουργούσε το Βαρβάκειο εκείνη την εποχή;

Η Βαρβάκειος Πρότυπος Σχολή - όπως τη λέγαμε τότε -  η ΒΠΣ των περιβραχιονίων μας στις παρελάσεις - δεν είχε δικό της κτήριο. Λειτουργούσε τα απογεύματα στο κτίριο ενός Δημοτικού Σχολείου στο κέντρο της Αθήνας στην οδό Κωλέττη στην πλατεία Κάνιγγος. Το μάθημα άρχιζε πάντα με προσευχή στην αυλή του σχολείου στις δυόμιση το μεσημέρι και ανάλογα με την τάξη σχολάγαμε συνήθως στις 7 ή 8 η ώρα, καμιά φορά και στις εννιά. Σημείωσε ότι τότε δεν υπήρχε πενθήμερο και κάναμε μάθημα και τα Σάββατα το πρωί μέχρι τις δωδεκάμιση. Πολύ αυστηρό σχολείο, ήταν τότε το καλύτερο σχολείο της Ελλάδας με ιδιαίτερο κύρος στην ελληνική κοινωνία, αφού ο μέσος όρος των βαθμών των μαθητών του ήταν πάνω από δεκαοχτώ, κάτι που πιστοποιείτο από τις τρομερές επιτυχίες και τις πρωτιές των μαθητών του στις εισιτήριες εξετάσεις για τα Πανεπιστήμια. Θυμάμαι π.χ. όταν δώσαμε εξετάσεις το 1964, συμμαθητές μου πήραν την πρώτη και δεύτερη θέση στους Μηχανολόγους - Hλεκτρολόγους του ΕΜΠ, την πρώτη θέση στους Πολιτικούς Μηχανικούς του ΕΜΠ και την πρώτη θέση στους Πολιτικούς Μηχανικούς Θεσσαλονίκης, ενώ όλοι σχεδόν οι μαθητές και των δύο Πρακτικών τμημάτων μπήκαν στις Πολυτεχνικές Σχολές Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Η Σχολή λειτουργούσε ως εξατάξιο γυμνάσιο μιας και δεν υπήρχαν λύκεια τότε - με 3 τμήματα των 40 μαθητών το καθένα, πρωτοφανές για τα σχολεία της Αθήνας - που συνήθως είχαν 50 με 60 μαθητές ανά τάξη! Η πειθαρχία ήταν σιδερένια, δεν έλειπαν οι χειροδικίες από μέρους των καθηγητών, αλλά οι αποβολές σπάνιζαν. Εμφάνιση μη ευπρεπής – σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής - δεν γινόταν ανεκτή. Η τιμωρία συνήθως περιοριζόταν στο να φέρουμε την άλλη μέρα σημείωμα από τον κηδεμόνα μας ή στιγμιαία αποβολή από την αίθουσα. Συμμετοχή στις μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις που συντάραζαν την Αθήνα την περίοδο ‘62-’65 ήταν αδιανόητη. Τελειώνοντας την Τρίτη Γυμνασίου έπρεπε να δηλώσουμε την εγγραφή μας στο Πρακτικό ή Κλασικό τμήμα της Σχολής, τις τρεις τελευταίες τάξεις. Επειδή όμως όλοι σχεδόν οι καλοί μαθητές επιθυμούσαν να φοιτήσουν στο Πρακτικό τμήμα, μεσουρανούσαν βλέπεις τότε τα Πολυτεχνειακά επαγγέλματα λόγω οικοδομικού οργασμού και έντονης εκβιομηχάνισης της χώρας, γι’ αυτό η επιλογή των μαθητών του Πρακτικού γινόταν με βάση τη βαθμολογία στο Ενδεικτικό της Τρίτης Γυμνασίου! Μέσα στη Σχολή λειτουργούσε από παλιά Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης, με διευθυντή αρχικά τον μεγάλο φιλόλογο Κωνσταντίνο Γεωργούλη και αργότερα τον Εκπαιδευτικό Σύμβουλο Νικόλαο Μπάρκα που επόπτευε τη διδασκαλία των καθηγητών. Θυμάμαι όλο σχεδόν τον Μάιο μας έκαναν υποδειγματική διδασκαλία στην τάξη οι μετεκπαιδευόμενοι καθηγητές. Η διδασκαλία μας δεν βασιζόταν μόνο στα σχολικά εγχειρίδια, αλλά χρησιμοποιούσαμε και εξωτερικά βοηθήματα, όπως την Άλγεβρα και τη Γεωμετρία του Τόγκα παλιού γυμνασιάρχη της Σχολής ή τη Φυσική του Μάζη, γυμνασιάρχη μας τότε. Από αυτά τα βιβλία πέφτανε συνήθως τα θέματα των εξετάσεων. Στα Αρχαία Ελληνικά η διδασκαλία γινόταν πάντα από το πρωτότυπο αρχαίο κείμενο! Δεν επιτρέπονταν βοηθήματα μετάφρασης και είχαμε φάει με τα εξώφυλλα τη Γραμματική του Τζάρτζανου και το Λεξικό Ανωμάλων Ρημάτων του Ρώσση. Στα Γαλλικά, δεν κάναμε Αγγλικά τότε, η καθηγήτρια μας έβαζε να απαγγείλουμε ακόμα και διαλόγους από τον «Αρχοντοχωριάτη» του Μολιέρου! Στο Γραμμικό Σχέδιο που κάναμε και στις τρεις τάξεις του Πρακτικού, είχαμε όλοι ξύλινες πινακίδες σχεδίασης και χρησιμοποιούσαμε όργανα σχεδίασης και σινική μελάνη. Ήταν τόσο σκληρή η εκπαίδευσή μας στο Σχέδιο που δεν αντιμετωπίσαμε κανένα πρόβλημα μέσα στο Πολυτεχνείο. Μας έβαζαν τακτικά εργασίες σε όλα τα μαθήματα, ιδιαίτερα στην Ιστορία, αλλά ακόμη και στα Θρησκευτικά. Για πηγές ανατρέχαμε στις Εγκυκλοπαίδειες. Διακοπές Χριστουγέννων και Πάσχα δεν νοούνταν χωρίς φυλλάδιο ασκήσεων στα Μαθηματικά. Για εκκλησιασμό πηγαίναμε μια φορά τον μήνα στον Άγιο Κωνσταντίνο στην Ομόνοια. Οι επιδόσεις μας ελέγχονταν καθημερινά με προφορική εξέταση μέσα στην τάξη, με τους καθηγητές να φυλλομετρούν το καρνέ τους με τα ονόματα των μαθητών, και τα αιφνιδιαστικά πρόχειρα διαγωνίσματα του διμήνου. Ακόμα θυμάμαι τις συχνές εισβολές του μαθηματικού Αλεξανδρόπουλου μέσα στην τάξη με τη φράση «Βγάλτε ένα εσωτερικό δίφυλλο τετραδίου» που μας προκαλούσε πανικό. Οι επίσημες γραπτές εξετάσεις ήταν τον Φεβρουάριο για το Πρώτο Εξάμηνο και τον Ιούνιο οι τελικές για όλη τη χρονιά. Ελέγχους Προόδου παίρναμε κάθε δίμηνο. Όλοι σχεδόν οι καθηγητές του Σχολείου ήταν διακεκριμένοι στον χώρο τους, όπως οι Τόγκας, Αδαμόπουλος, Μάζης. Ξέραμε όμως ότι αποφοιτώντας απ’ αυτό το σχολείο, όπου είχε φοιτήσει η πνευματική και πολιτική ελίτ της χώρας, θα μπαίναμε στο Πανεπιστήμιο και θα είχαμε καλή επαγγελματική αποκατάσταση σε ό,τι και αν κάναμε στη ζωή μας.

- Τι κάνανε τα παιδιά στον ελεύθερο χρόνο τους;

Διαβάζαμε πολλά βιβλία, λογοτεχνικά κυρίως. Η τηλεόραση ήταν πολύ υποβαθμισμένη στην εποχή μας, καθώς δεν υπήρχαν ούτε πολλές εκπομπές, ενώ τα περισσότερα ήταν ασπρόμαυρα. Γι’ αυτόν τον λόγο και δε μας απορροφούσε, ενώ κινητά δεν υπήρχαν. Τέλος, διαβάζαμε κόμικς, αθλούμασταν και παίζαμε μπάσκετ. 

- Οι απαιτήσεις των γονέων σου ήταν περισσότερες απ’ ό,τι οι δικές σου προς εμένα;

Νομίζω πως δεν ήτανε. Βασικά, οι απαιτήσεις τους κατευθύνονταν μόνο στη μόρφωση μου και στην επιτυχία στη ζωή. Ενώ εγώ από εσένα ζητώ μία πιο ολοκληρωμένη παρουσία στην κοινωνία και τη συγκρότηση μίας πιο ολοκληρωμένης προσωπικότητας από αυτή που κατάφερα να συγκροτήσω εγώ. Παλιότερα, βέβαια, οι γονείς ήταν και πιο απαιτητικοί ως προς τις επαγγελματικές επιλογές των παιδιών τους, γι’ αυτό αναγκάστηκα να ακολουθήσω το επάγγελμα του πατέρα μου, το οποίο ευτυχώς μου άρεσε και θα το επέλεγα ούτως ή άλλως. Εσύ έχεις την ευχέρεια να επιλέξεις αυτό που θεωρείς πως σου ταιριάζει καλύτερα.

- Υπήρχε διαφορά στη μεταχείρισή σου από αυτήν της αδερφής σου στην οικογένεια; Ποιους ρόλους αναλαμβάνατε ως παιδιά και έφηβοι;

Υπήρχε μία διαφορά. Άλλωστε, η αδερφή μου ήταν μικρότερη από εμένα και είχε ανάγκη από περισσότερη προσοχή από όσο εγώ. Γι’ αυτό και την πρόσεχαν πιο πολύ και ήταν πιο καλομαθημένη από εμένα. Ωστόσο, ο ρόλος της ύστερα ήταν να φροντίσει τους γονείς μου, χωρίς να αφιερωθεί σε μεγάλο βαθμό στην επαγγελματική της εξέλιξη. Όσον αφορά στους ρόλους μέσα στην οικογένεια θα έλεγα ότι εγώ είχα περισσότερους ρόλους και ευθύνες, ως αγόρι.

- Αν και έζησες την παιδική σου ηλικία αρκετά πιο παλιά, μεγάλωσες σε αστικό κέντρο και δη την Θεσσαλονίκη… Ήταν εύκολη η κοινωνικοποίησή σου με άλλους, θεωρείς πως οι σχέσεις ήταν πιο συσφιγμένες; Ή μήπως υπήρχε, έστω και σε μικρότερο βαθμό, αυτό που σήμερα αποδίδουμε κυρίως στην τεχνολογία και αποκαλούμε «αποξένωση»;

Θα έλεγα ότι η αποξένωση ξεκίνησε στην εποχή μου, γιατί η ζωή μέσα σε πολυκατοικίες σίγουρα απομακρύνει και απομονώνει τον κόσμο. Η έλλειψη της δυνατότητας των παιδιών να παίξουνε σε ελεύθερο χώρο ήταν επίσης πολύ σημαντικός παράγοντας. Όμως, η κοινωνικοποίηση υπήρχε μέσω του σχολείου, μέσω των αθλητικών δραστηριοτήτων και θα έλεγα ότι ήταν και πιο στενοί οι δεσμοί που δημιουργούνταν μεταξύ των παιδιών της ηλικίας μου από ό,τι βλέπω σήμερα. Επίσης, το γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη ήταν μικρότερη πολύ, βοηθούσε στο καλύτερο δέσιμό μας, που σημαίνει κοινή διασκέδαση, κοινή χαρά και κοινές ταλαιπωρίες. Άρα, παρότι υπήρχε αποξένωση σε ένα βαθμό, σίγουρα οι σχέσεις των παιδιών σε σύγκριση με σήμερα ήταν πολύ πιο συσφιγμένες.

- Ποιες διαφορές παρατηρείτε ανάμεσα στις μεθόδους διαπαιδαγώγησης των παλαιότερων γονιών και των νεότερων;

Εμείς βρισκόμασταν σ’ ένα μεταβατικό στάδιο, παρά τις κόντρες με τους γονείς, υπήρχε ο όρος της εφηβείας. Οι γονείς, όμως, ήταν πιο παλαιών αρχών. Δηλαδή εμείς τώρα θεωρούμε αυτονόητα κάποια πράγματα που οι γονείς μας δε θεωρούσαν βασικά. Πρωτεύον τέτοιο παράδειγμα είναι η παιδική εργασία που αντικαταστάθηκε από τη φοίτηση στο σχολείο και την αποφοίτηση. Σήμερα, οι γονείς προσπαθούμε να μην κάνουμε τα ίδια λάθη με τους γονείς μας. Είναι, όμως, σημαντικό να αναφερθεί ότι όλοι κάνουμε λάθη. Στο πλαίσιο αυτό, ακόμα και με το πέρασμα των γενεών, οι γονείς θα εξακολουθούν να κάνουν λάθη και τα παιδιά θα ανταποκρίνονται ανάλογα.

- Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης κατά την παιδική σου ηλικία;

Γεννήθηκα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου σ’ ένα ορεινό χωριό της Πίνδου. Οι συνθήκες ήταν πάρα πολύ δύσκολες, ήταν τα λεγόμενα “πέτρινα χρόνια”. Το σχολείο ήταν εξατάξιο. Τους φθινοπωρινούς μήνες, όταν ο καιρός ήταν καλός, παρέμενα στο χωριό. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του χειμώνα δεν μπορούσαμε λόγω των καιρικών συνθηκών να περπατήσουμε από το χωριό στην πόλη, όπου βρισκόταν το σχολείο. Έτσι, αναγκαζόμασταν να μένουμε σε οικογένειες της πόλης, τις οποίες πλήρωναν οι γονείς μας είτε με χρήματα είτε με τυρί, με το μαλλί από τα ζώα ή με γάλα.

- Πώς ήταν τότε το σχολείο;

Η γλώσσα του αναγνωστικού μας ήταν διαφορετική από αυτή που μιλούσαμε στο σπίτι και πολλές φορές δυσκολεύομασταν να κατανοήσουμε το λεξιλόγιο τόσο οι μαθητές όσο και οι καθηγητές. Για παράδειγμα, μια φορά που ο επιθεωρητής έδειξε μια άσπρη κιμωλία στους μαθητές και τους ρώτησε τι χρώμα ήταν, αυτοί απάντησαν μόνο όταν ένα μεγαλύτερο παιδί τους “μετέφρασε” τη λέξη “χρώμα” ως “λογιό”. Μάλιστα αντί να απαντήσουν “άσπρο” χρησιμοποίησαν τη λέξη “φλώρο”, γιατί έτσι λεγόταν τότε το άσπρο. Οι συνθήκες που επικρατούσαν στο σχολείο δεν ήταν ευνοϊκές για τους μαθητές. Αντί για θρανία χρησιμοποιούσαμε κορμούς δέντρων και γράφαμε σε πίνακες με λευκές πέτρες αντί για κιμωλίες. Το εκπαιδευτικό σύστημα δεν ήταν φιλικό προς τους μαθητές, καθώς επέτρεπε στον δάσκαλο να τιμωρεί αυτούς που δεν είχαν διαβάσει χτυπώντας τους με μια βέργα στις παλάμες, με αποτέλεσμα εμείς που δεν είχαμε πολύ χρόνο να διαβάσουμε λόγω των αγροτικών δουλειών να διακατεχόμαστε από ένα διαρκές αίσθημα φόβου. Γι’ αυτό και χαίρομαι που τη σημερινή εποχή οι μαθητές έχουν απαλλαχθεί από αυτόν τον φόβο. Ωστόσο, είχαμε μεγάλη επιθυμία για μάθηση. Καθώς δεν υπήρχαν βιβλία, αλλά ένα μοναδικό που λεγόταν “πασαύλη” και περιείχε όλα τα μαθήματα, συγκεντρωνόμασταν όλοι οι μαθητές στο σπίτι αυτού που είχε το βιβλίο και μελετούσαμε με τις ώρες.

- Ήταν τα παιδιά πιο ελεύθερα σε σχέση με σήμερα;

Προσωπικά, δεν ήμουν τόσο ελεύθερη ως παιδί. Δηλαδή, δεν υπήρξα ποτέ κάπου έξω χωρίς να ξέρουν οι γονείς μου πού βρισκόμουν. Υπήρχε πάντα έλεγχος από το σπίτι μου. Μια διαφορά που βλέπω, όμως, σε σχέση με τώρα, είναι ότι υπήρχαν στη γειτονιά συγκεκριμένα σημεία που συγκεντρωνόμασταν όλα τα παιδιά μετά το σχολείο. Όλα τα παιδιά πηγαίναμε πάντα εκεί μετά το σχολείο όταν ήμασταν στο δημοτικό και παίζαμε χωρίς τους γονείς μας. Οπότε δεν υπήρχε τόσο πολύ ο φόβος ότι θα ήμασταν κάπου που δε θα ήξεραν οι γονείς μας.

- Πώς ήταν οι σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών;

Πριν από 60-70 χρόνια η ζωή και η κοινωνία ήταν πολύ πιο κλειστές. Ακόμα κι εγώ που ζούσα στο Ηράκλειο ήμουν αρκετά περιορισμένη. Οι γονείς μου δηλαδή δε με άφηναν να βγαίνω να δουλεύω ούτε να βγαίνω έξω ασύδοτα. Έπρεπε να είμαι μαζί με τον αδερφό μου ή τον ξάδερφό μου ή την κοπέλα που είχαμε στο σπίτι. Ακόμα και σε πάρτι που κάναμε ποτέ δεν ήμασταν μόνοι μας. Δηλαδή, γενικά είχαμε περιορισμούς. Επίσης, δεν μπορούσαμε να υιοθετήσουμε πιο προοδευτικές αντιλήψεις, όπως συμβαίνει τώρα με τη νέα γενιά. Γενικά, υπήρχε μεγάλη απόσταση μεταξύ των νέων και των γονιών, οφείλαμε να τους σεβόμαστε πάντοτε και παρ’ όλο που είχαμε περισσότερο χρόνο να έρθουμε πιο κοντά με αυτούς και να δεθούμε, δεν ήμασταν δεμένοι.

- Για ποιους λόγους μπορεί να σας τιμωρούσαν;

Συνήθως με χτύπαγε η γιαγιά μου όταν δεν ήμουν καλά διαβασμένη για το σχολείο, όταν δηλαδή της έλεγα το μάθημα. Γενικά, επειδή δεν είχαμε τότε βοήθεια για το σχολείο, όταν υστερούσαμε σε κάποιο μάθημα δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό. Εγώ, για παράδειγμα, δεν ήμουν καλή στα μαθηματικά, τη φυσική και τη χημεία και με τιμωρούσαν γι’ αυτό.