А.Н.Шыманоускі нардзіуся і жыў у вёсцы Чэрнін нашага раёна. Быў ён руплівым даследчыкам, педагогам, літаратарам.

Першапачатковую адукацыю і выхаванне атрымаў дома ад бацькоў. У Чэрнінскую школу ў тыя часы хадзілі дзеці з 14 вёсак. Потым Сашка вучыўся у Мазырскай гімназіі, аўу 1870 - 1874 гг. у Санкт-Пецярбургскім імператарскім універсітэце. Яго накіравалі на дзяржаўную службу з Пецярбурга у Кішынёў. На службу ў Кішынёў ён прыехаў з дакументацыямі: Атэстатам аб заканчэнні філалагічных навук, пасведчаннем на званне настауніка гімназіі, пасведчаннем аб паводзінах; паслужным спіскаіуі бацькі. У атэстце было азначана яго навучнае званне: сапраўдны студэнт гісторыка-філалагічных навук і імператарскага СПБ-га універсітэта. Службу у Кішынёве студэнт выбіраў для сябе сам. На працягу ўсёй сваёй вучобы ён вывучаў творы і біяграфію Пушкіна. Гэта кніга называлася «1799

⦁ 1899 А.С. Пушкін». Аб знахаджэнні яго у Кішынёве, у сувязі з папярэднім і наступным жыццём. Другая кніга Шыманоускага - «Мінская губерня і яе сувязі з апісаннем народных свят і абрадаў», на жаль не ўбачыла свету пры жыцці аўтара.

Рукапіс яе захоўваецца у архіве Рускага Геаграфічнага таварыства. Па зместу і кампаноўцы матэрыялу гэта фальклорна-этнаграфічны зборнік. У ім ёсць прадмова, 12 раздзелаў і выдатна выкананая карта Мінскай губерні. На карце выразна азначаны месцы, дзе збіраліся матэрыялы. Складальнік зборніка ў прадмове называе асоб, якія яму дапамагалі ў збіранні фальклорных матэрыялаў. Сярод іх Пелагея Нічыпараўна Шыманоўская, Рыгор Шыманоўскі і Сямён Друзік. А.Н.Шыманоўскі азначае ў сваім рукапісе, што этнаграфічнае жыццё людзей Мінскай губерні добра ведае з дзяцінства, «жыў гэтым жыццём», прымаў непасрэдны ўдзел у гульнях, абрадах, шмат ведае на памяць песень.

Працягваючы працу над кнігаю, прысвечаную Беларусі, ён амаль штогод прыяджаў на 6-8 тыдняў дамоў і скора стаў сапраудным збіральнікам беларускага фальклору:

Ішла сірата ў поле араці А людзі кажуць, што ў карчму гуляці.

Арэ сірата, ёй некалі сесці,

А наступіць лета - ёй нечага есці.

Плача сіраціна, да ні ўціраецца,

А людзі гавораць, што не ўмываецца.

Не шумі, не шумі зялёная дуброва,

Не стагні, не стагні, торная дарога,

Не плач, не журыся, маладая малодка.

⦁ Як жа мне, маладзе, не плакаць,

Самі слёзы, самі коцяцца...

Да міламу вяляць у Бабрусек ступаць.

Не хацелася мне Чэрніна пакідаць...

Ой, у Чэрніне і п юць, і пяюць,

А у Бабрусеку гарачыя слёзы льюць.

Эй, не журыся, мая матка,

Што я мал, невял ік:

Выйдуць леці, да будуць дзеці,

Да будзем гора гараваць,

Да паеду ў поле араць.

Эй, да займу я гоні доўгія - Да нідзе канца не відаць,

Эй, да пасею я жменю ячменю...

Чэрненскія рэбятушкі Здумалі, задумалі,

Да пабеглі к Дунай-рэчцы Азірнуліся, аглянуліся На сваю старонку.

На нашай старонцы Ходзяць, маршаруюць,

Плачуць, гаруюць.

Аднаральскі сыночак Ходзіць. Унімае,

Слёзанькіўуцірае:

Не плачце рэбятушкі,

Да вы маладыя...

Ёсць у гэтым зборніку вясёлыя песні-прыпеўкі:

Памёр мой нябожчык,

Сабрала бяду ў горшчык

Чарапком накрыла.

Што б па мілым не тужыла.

Цераз яго яму, яму - На другога гляну, гляну.

Яго ў ямку кладуць,

Мяне ў танцы вядуць.

Сама сенцы зрабіла.

Сама высыпала.

Сама мілага любіла.

Сама высватала.

Не стой на ляду,

Бо правалішся.

Ці ты мяне верна любіш.

Ці ты хвалішся?

Ой, ты мой мяльнічаньку.

Змялі мне пшанічаньку.

⦁ Ой , я змялю і спытлюю.

Да я цябе й пацалую.

У агародзе лебяда Вышай асацішча.

Усе хлопцы пажаніліся,

Не будзе ігрышча.

Мясцовы пейзаж, звычкі людзей і птушак, бурлівае жыццё на ўлоні прыроды выдатна адлюстраваліся ў «жартоуным вяселлі»:

Паслухайце, суседаве,

Скажу ж вам уцеху:

На беднага вераб я Напала ў лесе сава,

Рукі і ногі адбіла,

С хатанькі скінула.

Некаму прыбыці Вараб я бараніці.

Сойка саву звязаную На смерць спавядала.

Чорным платочкам Г о лаву звязала.

⦁ Ляжы, сава, тут да дня:

Было не біць вараб я.

Захацеу верабейка Жаніцца, весяліцца,

Стаў думаць і гадаць,

Дзе што узяць:

Першая работа - Ячмень жаць і звазіць, Дзесяць зярнят адлічыць, Піва, гарэлкі зрабіць.

Библиография:

⦁ Кузьміч Л. Збіральнік фальклорных скарбаў // Чырв. Змена. — 1988. — 16 ліп.

⦁ Лизарев А. Выдающийся этнограф // Гомел. праўда. — 2000. — 2 лістап.

⦁ Маслюкў Т. Фальклор даследваў наш зямляк // Регион — вести. — 2003. — 4 верас. — С. 5.

⦁ Маслюкоў Т. Філолаг з вёскі Чэрнін // Сетлагор. навіны. — 1995. — 2 верас.

⦁ Нашы землякі: Шыманоўскі Аляксандр Нічыпаравіч // Памяць: Светлагорск і Светлагор. р-н: Гіст. — дак. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі. У 2 кн. Кн. 1. / Уклад. П. П. Рабянок; Рэдкал.: У. Дз.

⦁ Бурачонак і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: Беларусь, 2000. — С. 116 — 118.

⦁ Раманцоў В. А. Н. Шыманоўскі // Светлагор. навіны. — 1993. — 8 верас.

⦁ Скідан В. Аляксандр Шыманоўскі // Светлагор. навіны. — 1992. — 14 кастр.

⦁ Скiдан В. I. Па слядах збiральнiка фальклору // Полымя. — 1977. — N 3. — С. 227 — 234.

⦁ Шыманоўскі Аляксандр Нічыпаравіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2004. — С. 12.

⦁ Шыманоўскi Аляксандр Нiчыпаравiч // Мыслiцелi i асветнiкi Беларусi: Энцыкл. даведнiк / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. Беларус. Энцыкл.: Б. I. Сачанка ( гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 602 — 603.

⦁ Шыманоўскі Аляксандр Нічыпаравіч // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. Т. 5. Скамарохі — Яшчур / Рэдкал.: І. П. Шамякін ( гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1987. — С. 606.

АЛЯКСАНДР ШЫМАНОЎСКІ – ЭТНОГРАФ З ЧЭРНІНА (ДА 160-ГОДДЗЯ З ДНЯ НАРАДЖЭННЯ)

Аляксандр Нічыпаравіч Шыманоўскі (1850 – 1918) – беларускі этнограф і фалькларыст, які нарадзіўся 31 жніўня 1850 г. ў сяле Чэрнін Чэрнінскай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні (цяпер Светлагорскі раён Гомельскай вобласці). Ён з’яўляецца аўтарам рукапіснага зборніка «Мінская губерня і яе народная творчасць у сувязі з апісаннем народных свят і абрадаў» (1898, руск. м.) і кнігі «1799 – 1899. А. С. Пушкін. Аб знаходжанні яго ў Кішынёве ў сувязі з папярэднім і наступным жыццём» (Кішынёў, 1900, руск. м.).

А. Шыманоўскі з’явіўся на свет ў сям’і святара мясцовай праваслаўнай царквы Нічыпара Фёдаравіча і яго жонкі Кацярыны Андрэяўны. Шыманоўскія – старадаўні беларускі шляхецкі род, які карыстаўся гербам «Юнак». У выніку падзелаў Рэчы Паспалітай і ўключэння ў 1793 г. тэрыторыі Менскага ваяводства ў склад Расійскай Імперыі новыя ўлады правялі гэтак званыя «разборы шляхты». Кожны беларускі шляхціч павінен быў дакументальна падцвердзіць сваё паходжанне. У выніку такога «разбору» чэрнінскія Шыманоўскія былі пазбаўлены свайго высокага звання [1]. Бацькі А. Шыманоўскага былі адукаванымі людзьмі, высакароднае выхаванне яны імкнуліся даць і свайму сыну. Пачатковую адукацыю Аляксандр атрымаў у Чэрнінскім народным вучылішчы, дзе на той час займаліся дзеці з 14 навакольных вёсак [2], потым скончыў Мазырскую мужчынскую поўную гімназію (адкрылася ў 1859 г.).

Вучоба А. Шыманоўскага ў гэтай навучальнай установе адбывалася ў досыць складаны час, звязаны з паўстаннем 1863 г. ў Беларусі, Літве і Польшчы.

Галоўная ўвага ў гімназіі надавалася выхаванню «преданности Государю и Отечеству», гэта значыць – Расійскай Iмперыі. Выкладчыкі гімназіі павінны былі весці ўрокі толькі на рускай мове. Гэта выклікала пэўныя цяжкасці: многія выкладчыкі і гімназісты былі спаланізаванымі беларусамі альбо палякамі. У сувязі з нарастаннем рэвалюцыйных настрояў у грамадстве ў 1861 г. дырэктару гімназіі было загадана ўважліва сачыць, каб гімназісты не ўдзельнічалі ў палітычных дэманстрацыях. За гэта неадкладна выключалі з навучальнай установы. Гімназісты мусілі выходзіць з дому пасля 19 гадзін толькі з пісьмовага дазволу, які заносіўся ў спецыяльны журнал. Навучэнцы ў адказ на гэтыя абмежаванні парвалі журнал. Чатыры чалавекі былі выключаны. Калі ў 1863 г. высветлілася, што группа вучняў рыхтуе зброю, мае ружжы і нажы, пачаліся новыя выключэнні. Выключаныя хадзілі па горадзе ў «мяцежнай вопратцы», спрабавалі набыць зброю. У сакавіку 1863 г. ў Мазыры і павеце было аб’яўлена ваеннае становішча. З 1864 г. настаўнікамі ў гімназіі прызначаліся толькі расейцы [3].

Сістэма адукацыі ў Расійскай Імперыі на беларускіх землях кіравалася палітыкай русіфікацыі, самадзяржаўе не прызнавала наяўнасць беларускага этнасу, яго мовы і культуры, а гэту тэрыторыю называла «Паўночна-Заходнім краем». Зразумела, што тагачаснае навучанне не магло даць нашаму земляку паўнавартаснага ўяўлення аб сваёй Радзіме, не спрыяла набыццю ведаў аб культуры, мове яе народа. Аднак А. Шыманоўскі за гады навучання самастойна адшукаў шлях да родных каранёў, зацікавіўся вуснай народнай творчасцю і прышоў да высновы, што беларусы – гэта самабытны этнас.

Адметнай падзеяй у жыцці А. Шыманоўскага стала паступленне ў 1870 г. на гісторыка-філалагічны факультэт самага прэстыжнага ў Расійскай Імперыі Санкт-Пецярбургскага імператарскага універсітэта (пасля падзелу Рэчы Паспалітай усе яе вышэйшыя навучальныя ўстановы цягам часу былі закрытыя расійскімі ўладамі). Там ён атрымаў спецыяльнасць філолага, выкладчыка рускай мовы і славеснасці.

У часы навучання ў гімназіі, а потым ва ўніверсітэце Шыманоўскі захапіўся творчасцю рускага паэта Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна, дасканала вывучаў яго творы. У нашага земляка была запаветная мара пабываць у месцах, дзе жыў вялікі паэт. Таму ў 1874 г. пасля заканчэння універсітэта А. Шыманоўскі паклапаціўся, каб месцам яго працы стаў г. Кішынёў (Бесарабская губерня), дзе калісьці адбываў ссылку А. С. Пушкін [2].

З Кішынёва А. Шыманоўскі неаднаразова прыязджае на Радзіму ў в. Чэрнін. У адзін з такіх адпачынкаў ён вырашае напісаць кнігу, у якой будуць сабраны беларускія песні, казкі, прымаўкі, павер’і, загадкі разам з апісаннем абрадаў і календарных свят. Як ён пазней сам напіша ў прадмове да кнігі: «тое, што складае актыўнае жыццё беларуса Мінскай губерні ўвогуле, а ў прыватнасці – Бабруйскага і Ігуменскага  паветаў» [4]. Ігумен – гэта сучасны г. Чэрвень у Мінскай вобласці.

У 1898 г. кніга пад назовам «Мінская губерня і яе народная творчасць у сувязі з апісаннем народных свят і абрадаў» была завершана, але да нашага часу не надрукавана і захоўваецца ў архіве Расійскага геаграфічнага таварыства ў Санкт–Пецярбурзе ў выглядзе трох сшыткаў [5]. Толькі за савецкім часам быў выдадзены зборнік, які сабраў апісанне беларускіх вясельных абрадаў, у тым ліку і запісаных нашым земляком [6, с. 230–264]. Даследчык творчасці А. Шыманоўскага, навуковы супрацоўнік Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі В. Скідан яшчэ на пачатку 1990-х гг. падрыхтаваў манаграфію аб А. Шыманоўскім, але кніга да гэтага часу не пабачыла свет.

Аўтар гэтага артыкула ў 1992 г. пазнаёміўся з рукапісным зборнікам А. Шыманоўскага [7]. Частка зборніка (апісанне свят і абрадаў, найбольш цікавыя творы вуснай народнай творчасці) была перапісана, а потым перакладзена аўтарам артыкула на беларускую мову. Вялікіх высілкаў для гэтай працы не спатрэбілася: матэрыял быў запісаны А. Шыманоўскім рускімі літарамі, але па-беларуску. У 2003 г. была зроблена спроба надрукаваць пераклад у светлагорскай газеце «Регион-вести» [4; 8], але пасля некалькіх публікацый выданне спыніла своё існаванне.

Рукапісны зборнік «Мінская губерня і яе народная творчасць у сувязі з апісаннем народных свят і абрадаў» складаецца з прадмовы, 12 раздзелаў (523 старонкі), карты Мінскай губерні, ёсць у ім ліст да былога выкладчыка Санкт-Пецярбургскага універсітэта прафесара Уладзіміра Ламанскага, які на той час узначальваў Рускае геаграфічнае таварыства [9, с. 227], з просьбай паспрыяць у выданні кнігі. Справа ў тым, што гэта арганізацыя разаслала ва ўсе куткі Расійскай Імперыі праграму збірання фальклорных матэрыялаў і змяшчала іх час ад часу ў сваім часопісе. Аднак не ўсе дасланыя матэрыялы друкаваліся ў сувязі з палітыкай, якую праводзіла расійскае самадзяржаўе ў адносінах да новых тэрыторый.

З прадмовы да кнігі мы даведваемся, што А. Шыманоўскі «да навучальнага ўзросту сам жыў гэтым жыццём, прымаў жывы ўдзел ва ўсіх абрадах, гульнях народа ў розныя перыяды года», яго памяць «захавала жывымі звычаі, абрады, прымхі, забабоны і нават песні» [4]. Аляксандр Нічыпаравіч патлумачыў сваю цікавасць да гэтай тэмы глабальнымі пераменамі, якія адбываюцца ў жыцці беларускіх сялян.

«З кожным прыездам на Радзіму, – піша ён, – складальнік гэтага зборніка заўважаў, як у маладым пакаленні пачынала ўсё мяняцца ў штодзённым жыцці, як пачало падаць у значнай ступені значэнне абрада, як звычаі пачалі змяняцца і нават не выконвацца ў шматлікіх выпадках, казкі – забывацца, а песні – усё радзей і радзей гучаць, адным словам, пачаўся нейкі пералом у жыцці, паварот да чагосьці новага» [4].

У прадмове А. Шыманоўскі падкрэслівае самабытнасць беларускага народа, ужывае слова «беларус», якое з 1840 г. было забаронена ў справаводстве Расійскай Імперыі. Не інакш як выклікам у адрас палітыкі расійскага самадзяржаўя можна разумець напісаныя нашым земляком радкі: «...беларус усё больш і больш пачынаў прыходзіць да зліцця з агульнарускаю вялікаю сям’ёй, пачынаў адчуваць сябе не адзінцом сярод іншых народнасцей свайго краю, якія адрозніваліся ад яго верай і мовай». У гэтых радках утрымліваецца думка, што беларусы на той момант не злучыліся з агульнарускай сям’ёю і адрозніваліся ад іншых народаў як вераю, так і моваю. Аўтар адзначае, што пры запісванні матэрыялаў «стараўся дакладна перадаць усе фанетычныя асаблівасці, а дзе ясна была заўважна гукавая барацьба, там яна дакладна адзначана». Шыманоўскі адкрыта гаворыць аб існаванні ў мове беларусаў уласнай фанетычнай сістэмы: «Ёсць песні, дзе беларуская фанетыка саступае вялікарускай» [4]. Вядома, што такая «крамольная» кніга не мусіла быць на той час надрукавана, таму і лягла на доўгія гады на паліцу. А ў савецкі час з яго татальнай барацьбой супраць хрысціянства сабраны А. Шыманоўскім матэрыял, дзе расказваецца аб рэлігійных святах, тым больш не мусіў зацікавіць ваяўнічых атэістаў-бальшавікоў.

Зборнік «Мінская губерня і яе народная творчасць у сувязі з апісаннем народных свят і абрадаў» каштоўны для нашага раёна тым, што частка матэрыялу запісана ў в. Чэрнін. А. Шыманоўскі назваў прозвішчы асоб, якія дапамагалі ў зборы вуснай народнай творчасці. Сярод іх родная сястра Пелагея Нічыпараўна Шыманоўская (па мужу Густава), якая працавала настаўніцай у Чэрнінскім народным вучылішчы [2], сваяк протаіярэй Рыгор Шыманоўскі і аднавясковец Сямён Друзік.

У 1900 г. здзейснілася мара нашага зямляка напісаць кнігу аб рускім паэце А. С. Пушкіне. У Кішынёве выйшла ў свет кніга А. Шыманоўскага «1799 – 1899. А. С. Пушкін. Аб знаходжанні яго ў Кішынёве ў сувязі з папярэднім і наступным жыццём», у якой былі змешчаны цікавыя факты, апісаны эпізоды з кішынёўскага перыяду жыцця і творчасці вялікага рускага паэта. Выданне было прысвечана 100-годдзю з дня нараджэння А. С. Пушкіна. Па ацэнках даследчыкаў, кніга стала адзінай змястоўнай працай аб творчасці вялікага рускага паэта з усіх, надрукаваных у Бесарабіі (Малдове).

А. Шыманоўскі ўзяў шлюб з Ганнай Аруцюнаўнай Ускат – дачкой небагатага вясковага купца, якая была армянкай па нацыянальнасці. У іх нарадзіліся трое дзяцей: сыны Аляксандр (1883) і Фёдар (1885), дачка Вольга (1888).

27 гадоў А. Шыманоўскі аддаў працы на ніве адукацыі ў Кішынёўскай 1-ай мужчынскай гімназіі. Прайшоў шлях калежскага асэсара (1879), надворнага дарадцы (1880), калежскага дарадцы (1883) і стаў стацкім дарадцам (1887). За выдатныя поспехі і старанне быў узнагароджаны ордэнам Святога Станіслава III ступені (1879), II ступені (1895), ордэнам Святой Анны III ступені (1889), II ступені (1896), адмысловым срэбным медалём [10, с. 117]. 15 ліпеня 1899 г. А. Шыманоўскі выйшаў на пенсію, якая грашыма складала 600 рублёў у год. У тым жа годзе папячыцель Адэскай вучэбнай акругі прапанаваў нашаму земляку настаўнічаць яшчэ тры гады. Аднак 1 жніўня 1901 г. А. Шыманоўскі звольніўся з працы па ўласным жаданні. Відаць, што Аляксандру Нічыпаравічу прапанавалі іншы занятак, бо адразу пасля звальнення са службы Кішынёўскі земскі сход абраў яго ганаровым міравым суддзёй по гораду Кішынёву пажыццёва. А 8 лютага 1913 г. былы выкладчык на паседжанні гарадской Думы закрытым галасаваннем атрымаў пасаду таварыша (намесніка) дырэктара гарадскога банка тэрмінам на 4 гады.

Важная падзея ў жыцці нашага земляка адбылася 24 сакавіка 1914 г. За асабліва высокія заслугі Бесарабскі дваранскі дэпутацкі сход зацвердзіў А. Шыманоўскага ў спадчынным дваранстве [1].