Νόσος του Alzheimer

Ξεχνάτε όλο και ευκολότερα ονόματα προσώπων, αντικειμένων, εννοιών ή καθημερινές δουλειές; Ήσασταν ανέκαθεν έτσι ή είναι κάτι που σας συμβαίνει τελευταία και μάλιστα επιδεινώνεται με την πάροδο του χρόνου; Σε παρόμοιες, «αθώες» ως επί το πλείστον, περιπτώσεις, όλοι ανησυχούμε για την πιθανότητα να πάσχουμε από άνοια. [ΠΡΟΣΘ. 4/2010] Ωστόσο, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, η απλή ανησυχία για το ενδεχόμενο άνοιας λόγω του ότι κάποιος μεσήλικας ή ηλικιωμένος παρατήρησε πως η μνήμη του δεν λειτουργεί πια με τον ίδιο τρόπο όπως στο παρελθόν, έχει 3 φορές περισσότερες πιθανότητες να εξελιχθεί σε κανονική άνοια, στα υπόλοιπα 3 χρόνια, σε σχέση με την απουσία παρόμοιων ανησυχιών, με άλλα λόγια, η υποκειμενική αίσθηση προβλήματος μνήμης ίσως δεν είναι τόσο αθώα, όσο παλαιότερα πιστεύαμε! Χρήσιμες ερωτήσεις που βοηθούν στη διαλεύκανση του εάν κανείς παρουσιάζει αρχικές εκδηλώσεις άνοιας, υπάρχουν σε σχετικό άρθρο.

Θα ήταν χρήσιμο να αποπειραθούμε να διαφωτίσουμε έννοιες που συνήθως συγχέονται, όπως είναι η αμνησία, η άνοια και η νόσος του Alzheimer. Μία βασική νοητική λειτουργία, διαφοροποιός μάλιστα του εγκεφάλου του ανθρώπου σε σχέση με τον εγκέφαλο του πιθήκου και άλλων "εξαδέλφων" ειδών (με συγκρίσιμο προς τον άνθρωπο εγκέφαλο), είναι ο τύπος της μνήμης που αφορά την ικανότητα αποθήκευσης δεδομένων μη βιωματικού χαρακτήρα (θέματα που πέρασαν στην μνήμη μας χωρίς να τα έχουμε ζήσει-αισθανθεί, αλλά μέσω της δια του λόγου επικοινωνίας) και τη συνειδητή ανάκλησή τους ανάλογα με τις ανάγκες επιβίωσης. Η μνήμη δεν αποτελεί μία ενιαία και εντοπισμένη εγκεφαλική λειτουργία. Μία πρώτη διάκριση γίνεται μεταξύ της μνήμης που μπορεί γενικά να περιγραφθεί με λόγια και αφορά σε γεγονότα ή δεδομένα, σε σχέση με τη «μάθηση διά της εκτέλεσης» (π.χ. το πώς κάνουμε ποδήλατο δεν μπορεί να αποδοθεί λεκτικά παρόλο που είναι μία κεκτημένη μνήμη). Οι περισσότεροι από εμάς, όταν μιλάμε για μνήμη αναφερόμαστε στην πρώτη κατηγορία, η οποία είναι άλλωστε συνειδητή. Τα «κέντρα» που κατευθύνουν την αποθήκευση των νέων μνημών αυτού του είδους εντοπίζονται βαθιά στον εγκέφαλο, στην «έσω μοίρα του κροταφικού λοβού». Έτσι, οι βλάβες της περιοχής αυτής προσβάλουν την ικανότητα να αποθηκεύει κανείς νέες μνήμες, ενώ οι μνήμες που ήδη έχουν σχηματισθεί παραμένουν άθικτες (προχωρητική αμνησία). Η ταινία «Memento» αποτελεί μια περίτεχνη απόδοση αυτής της έννοιας, ενώ για τους γνώστες ηλεκτρονικών υπολογιστών, θα αρκούσε ο παραλληλισμός με το να τερματίζει κανείς τη λειτουργία χωρίς ποτέ να κάνει αποθήκευση!

Με τον ευρύτερο όρο άνοια χαρακτηρίζεται η προοδευτική κατάρρευση του συνόλου των νοητικών λειτουργιών, συμπεριλαμβανομένης της μνήμης. Τέλος, η νόσος του Alzheimer συνιστά πάθηση που είναι το συχνότερο αίτιο άνοιας, χωρίς να είναι και το μοναδικό. Κατά την εξέταση του εγκεφάλου στο μικροσκόπιο, διαπιστώνονται ειδικά ευρήματα που πρωτοεμφανίζονται στο εσωτερικό τμήμα του κροταφικού λοβού και ακολούθως επεκτείνονται σε όλη τη «φαιά ουσία». Συνεπεία αυτού, στα αρχικά συμπτώματα της πάθησης προεξάρχει η αμνησία, αλλά τα ίδια συμπτώματα μπορεί να απαντώνται σε ένα πλήθος νευρολογικών και ψυχιατρικών καταστάσεων, αλλά και -υπό προϋποθέσεις- σε φυσιολογικά άτομα.

Κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, ο Alois Alzheimer πρωτοπεριέγραψε τη νόσο σε μια μεσήλικη γυναίκα, η οποία εμφάνισε αμνησία, «παρανοϊκό παραλήρημα» (δηλαδή μη ρεαλιστικές ιδέες καταδίωξης) και ακολούθως «αφασικές διαταραχές» (δυσκολίες με την κατανόηση, εύρεση και χρησιμοποίηση των λέξεων). Το νόσημα θεωρήθηκε αρχικά σπάνιο και ενώ μέχρι το 1960 είχαν αναφερθεί 100 μόνο περιπτώσεις ασθενών, νέες μελέτες διαφώτισαν την ύπαρξη ενότητας μεταξύ της έως τότε αποκαλούμενης «προγεροντικής» και της «γεροντικής» μορφής άνοιας, καθιστώντας έτσι την «Άνοια Τύπου Alzheimer» ως τη συχνότερη διάγνωση μεταξύ των νοσημάτων που προκαλούν άνοια. Έτσι, ενώ κάποτε ήταν φυσιολογικό «ο παππούς να ξεχνά», σήμερα η περίπτωση αυτή, υπό προϋποθέσεις, συνιστά νευρολογικό νόσημα.

Τα συμπτώματα και η πορεία

Το σύμπτωμα που κατεξοχήν θεωρείται ως το «σήμα κατατεθέν της νόσου» είναι η προοδευτική εμφάνιση αμνησίας. Ο ασθενής αρχικά δεν θυμάται μικρά γεγονότα της καθημερινής ζωής, ονόματα προσώπων που σπανίως συναντά ή λέξεις από το παρελθόν που πλέον δεν χρησιμοποιεί. Μπορεί να ξεχνά τα ραντεβού του ή πού έχει τοποθετήσει κάποια από τα πράγματά του και συχνά επαναλαμβάνει τις ίδιες ερωτήσεις, αδυνατώντας να θυμηθεί κάτι που μόλις πριν συζητήθηκε. Αναφορικά με γεγονότα του απώτερου παρελθόντος, οι μνημονικές ικανότητές του ασθενούς είναι σημαντικά καλύτερες (αλλά πάντως όχι εντελώς άθικτες, ενώ στην πορεία επηρεάζονται και αυτές).

Όταν το πρόβλημα της μνήμης έχει γίνει έκδηλο, αρχίζουν να εμφανίζονται και νέα συμπτώματα που υποδηλώνουν προσβολή και άλλων νοητικών λειτουργιών. Η ομιλία του ασθενούς γίνεται αβέβαιη εξαιτίας της δυσκολίας του να βρει τη σωστή λέξη, κάτι που επηρεάζει και τον τρόπο γραφής, ενώ η κατανόηση πολύπλοκων προτάσεων γίνεται προοδευτικά δυσκολότερη. Στα τελικά στάδια της νόσου, ο ασθενής εμφανίζει αδυναμία να μιλήσει ή να καταλάβει την ομιλία των άλλων (αφασία). Άλλες νοητικές λειτουργίες που επηρεάζονται, είναι η ικανότητα για αριθμητικές πράξεις (αναριθμησία, με συνέπεια ο ασθενής να μην τα καταφέρνει στις οικονομικές συναλλαγές), η ικανότητα για αντίληψη του χώρου (χωρο-αγνωσία, για παράδειγμα, δεν μπορεί να παρκάρει το αυτοκίνητο, δεν μπορεί να στρώσει σωστά το τραπεζομάντιλο, χάνει το δρόμο για το σπίτι του) και αργότερα, η ικανότητα να χρησιμοποιεί αντικείμενα και συνηθισμένα εργαλεία (απραξία). Τα παραπάνω συμπτώματα συνολικά περιγράφονται ως νοητική έκπτωση.

Η δεύτερη μεγάλη σφαίρα προβλημάτων είναι αυτή των διαταραχών της συμπεριφοράς. Ανάλογα και με την προσωπικότητά του, ο πάσχων μπορεί να εκνευρίζεται εύκολα ή χωρίς λόγο, να εμφανίζει αϋπνία, να μη συγκρατεί τις παρορμήσεις του (ασυγκράτητη όρεξη για φαγητό, υπερσεξουαλικότητα), να κάνει παράλογα έξοδα ή ασύμφορες οικονομικές συναλλαγές, να αναπτύξει παράλογες ιδέες ή υποψίες (παρανοϊκό παραλήρημα) ή αντίθετα, να αποσύρεται στο δωμάτιό του χωρίς ενδιαφέροντα (κατάθλιψη), να μην αντιδρά εύκολα σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος (απάθεια) ή να παραμελεί την ανάγκη για φαγητό.

Τα τελικά στάδια της νόσου (όταν ο ασθενής παύει να διατηρεί έστω και ψήγματα αναγνώρισης των οικείων του, ενώ αρχίζει πλέον να προσβάλλεται και η ικανότητά του προς κίνηση) συνοδεύονται από το μεγαλύτερο φορτίο ψυχολογικής και σωματικής κόπωσης για την οικογένεια, η οποία πολλές φορές χρειάζεται υποστήριξη εξ ίσου, προκειμένου να αντεπεξέλθει στο έργο της (είναι χαρακτηριστικό ότι στις μελέτες που διεξάγονται για τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των νέων φαρμάκων εναντίον της άνοιας, μια βασική πλέον μέτρηση είναι αυτή που γίνεται για το χρόνο που καταναλώνει με τον πάσχοντα το πρόσωπο που τον φροντίζει). Οι περισσότεροι διστάζουν να εκδηλώσουν αυτή την κόπωση, δέσμιοι της αγάπης τους ή των ενοχών που προκαλεί η σκέψη της «εγκατάλειψης». Στα ίδια πλαίσια, πολλοί διστάζουν να φέρνουν αντιρρήσεις στον ασθενή, υποκύπτοντας στις κοπιαστικές, ψυχοφθόρες και χωρίς νόημα «ιδιοτροπίες» του. Σε αδρές γραμμές, θα ήταν σημαντικό να τονιστεί ότι ο προσβεβλημένος από άνοια αυτού του βαθμού δεν συμμετέχει, είναι ήδη «απών» και μόνο σε συναισθηματική βάση μπορεί να επικοινωνεί κανείς μαζί του (αλλά η επικοινωνία αυτή «ξεπλένεται» εντός λεπτών)...

Που οφείλεται;

Τα αίτια είναι άγνωστα. Λιγότερες από το 5% των περιπτώσεων είναι ξεκάθαρα κληρονομικές και για αυτές έχουν ενοχοποιηθεί συγκεκριμένα γονίδια. Εκτός από το γήρας, άλλοι παράγοντες που καθιστούν πιθανότερη την εμφάνισή της είναι το οικογενειακό ιστορικό (ο σημαντικότερος παράγοντας), το ιστορικό κρανιοεγκεφαλικής κάκωσης, το ιστορικό κατάθλιψης και η έκθεση στο αργίλιο. Βασικό χαρακτηριστικό της νόσου είναι μια διαδικασία εκφύλισης, δηλαδή προοδευτικής καταστροφής των νευρικών κυττάρων, η οποία ξεκινά πολύ νωρίτερα (ίσως και κατά δεκαετίες) από την εκδήλωση των συμπτωμάτων.

Καθώς η νόσος έχει άμεση σχέση με τις διαδικασίες της γήρανσης, η διάκριση των ηλικιωμένων που εμφανίζουν διαταραχές της διανοητικής διαύγειας ή «παραξενιές» του χαρακτήρα, οι οποίες ξεφεύγουν από το μέσο όρο των άλλων συνομηλίκων είναι δύσκολη και συνορεύει με τη «φιλοσοφική» συζήτηση για τη διαφορά μεταξύ του τι αποτελεί «νόσημα» και τι αποτελεί «φυσιολογική γήρανση». Το τελικό κριτήριο που διαμορφώνουν οι σύγχρονες συνθήκες ζωής είναι αυτό της αυτο-εξυπηρέτησης και ανεξαρτησίας των ηλικιωμένων (εκ των οποίων το ποσοστό αυτών που ζουν μόνοι αυξάνεται διαρκώς) και του τελικού οικονομικού κόστους που προκύπτει από το συνδυασμό όλων των ιατρικών και κοινωνικών παραμέτρων.

Μπορεί να προληφθεί;

Πολύς λόγος έχει γίνει για τα διάφορα μέτρα πρόληψης, σε όσους δεν παρουσιάζουν προβλήματα με τη μνήμη τους ή σε όσους βρίσκονται στα πρώιμα στάδια της νόσου. Μεταξύ άλλων, αναφέρεται η χρήση βιταμινών και αντιοξειδωτικών, βοτάνων ή "νοητικών ασκήσεων", συχνά με τη μορφή ακριβών λογισμικών για Η/Υ. Για όλα τα παραπάνω, αν και υπάρχουν υποστηρικτικά στοιχεία, δεν έχει αποδειχτεί επιστημονικά η χρησιμότητά τους. [ΠΡΟΣΘ. 4/2010] Ειδικά για τις νοητικές ασκήσεις, που βασίζονται στη απλοϊκή λογική ότι το μυαλό μπορεί να αδυνατίζει με την αχρησία όπως και οι μύες του σώματος, πρόσφατη μελέτη δείχνει ότι δεν υπάρχει κανένα όφελος ως προς τα παραπάνω, πέραν από το πέρασμα του ελεύθερου χρόνου κάποιου με ευχάριστο τρόπο (ωστόσο τα περιοδικά με σπαζοκεφαλιές και σταυρόλεξα είναι μάλλον πολύ φθηνότερα).

Υπάρχει θεραπεία;

Δυστυχώς, δεν υπάρχει ριζική θεραπεία για τη νόσο και ο θεραπευτικός στόχος είναι η αντιμετώπιση των συμπτωμάτων και της πιθανής αναπηρίας που αυτά συνεπάγονται, η καθοδήγηση του ασθενούς και της οικογένειάς του στα πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας και η πρόληψη των επιπλοκών. Κατά τα τελευταία έτη η έρευνα έχει προχωρήσει προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης του χολινεργικού συστήματος, ενός συστήματος που μαζί με τον ιππόκαμπο προσβάλλεται σοβαρά και νωρίς στην πορεία της νόσου. Τα φάρμακα που έχουν κυκλοφορήσει πρόσφατα, οι αναστολείς της ακετυλοχολινεστεράσης, δρουν στο χολινεργικό σύστημα καθυστερώντας τη χρονική εξέλιξη των συμπτωμάτων της νόσου που σχετίζονται με τη διανοητική έκπτωση. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα φάρμακα Aricept, Exelon, Reminyl. Αλλη κατηγορία φαρμάκων είναι αυτά που θεωρείται ότι ασκούν κυτταροπροστατευτική δράση, εξασφαλίζοντας την παράταση της ζωής των νευρικών κυττάρων και αντιστρέφοντας τις διαδικασίες της εκφύλισης. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το φάρμακο Ebixa. Η επόμενη εξέλιξη που αναμένεται εντός των επόμενων ετών αφορά το περίφημο "εμβόλιο", που όμως προς το παρόν συναντά δυσκολίες ως προς το να πείσει για την πραγματική αξία του.

Ολοκληρώνοντας, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι περισσότερες προσπάθειες ενημέρωσης για την άνοια, ακολουθώντας την ιατρική «πεπατημένη» που έχει αποκλειστικό στόχο τον ασθενή, δεν επισημαίνουν ιδιαίτερα το φορτίο που μεταφέρει ο πάσχων από άνοια στα αγαπημένα του πρόσωπα. Οι ανησυχίες για τη «νοσηρότητα της οικογένειας» που συνοδεύει την άνοια μόνο πρόσφατα βρήκαν θέση στη «σκληρή» ιατρική βιβλιογραφία και μένουν πολλά ακόμη για να γίνουν προς την κατεύθυνση της ενημέρωσης, αλλά και της παροχής των συγκεκριμένων υπηρεσιών που σήμερα είναι μάλλον ανεπαρκείς.

Ο ρόλος του γιατρού στις ανοϊκές καταστάσεις

· Χορήγηση της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής

· Συναισθηματική υποστήριξη του πάσχοντος και της οικογένειας

· Ενημέρωση για το τι σημαίνει η νόσος, τι αντιλαμβάνεται και τι όχι ο ασθενής και ποια μέτρα μπορούν να ληφθούν χωρίς συναισθηματικό κόστος (συμπεριλαμβανομένου του χρονοδιαγράμματος της αντιμετώπισης)

· Χορήγηση πρακτικών και εξατομικευμένων συμβουλών, ανάλογα με τη βαρύτητα της κατάστασης, ως προς την καθημερινή ζωή του ασθενούς και των προσώπων που τον φροντίζουν.

· Εκτίμηση της ασφάλειας του ασθενούς ως προς πιθανά ατυχήματα και κατάλληλη παρέμβαση

· Παρακολούθηση της ψυχιατρικής κατάστασης του ασθενούς

· Μείωση των κινδύνων από την περιπλάνηση εκτός σπιτιού

· Συμβουλές ως προς την ικανότητα οδήγησης

· Ενημέρωση για τη νόσο και τις διαθέσιμες θεραπείες

· Ενημέρωση της οικογένειας για τα υπάρχοντα κέντρα παροχής περίθαλψης και υποστήριξης

· Καθοδήγηση της οικογένειας στα οικονομικά, κληρονομικά και νομικά ζητήματα

*Δημοσίευση στο περιοδικό Popular Medicine, 2003.