پێنج هەست
پێنج هەست: الحواس الخمسة: The five senses
هەستێت مروڤی:
مروڤی پێنج هەستێت دهەین کو کاردکەن بو گەهاندنا پێزانینا ژدەرڤە بو مەژیێ مروڤی. ئەڤەنە ئەو هەر پێنج هەست: بێناهی ( چاڤ بو دیتنێ )، بهیستن ( گوهە بو گوهلێ بونێ )، بێهن ( دفنە بو بهێنکرنێ ) ، تام ( ئەزمان بو تامکرنێ ) ئو پیست ( یان چەرم بو دەست لێدانێ وگرتنێ).
کار – فعل - verb
to hear يسمع گوهلێدبیت بهیست
to see يرى دبینیت دنێریت
to smell يشمّ بێهندکەت
to taste يتذوق تامدکەت
to touch يلمس دگریت دەستدەت
ناڤ – اسم - noun
hearing سمع بهیستن گوهلێبون
sight بصر بێناهی: چاڤ بو دیتنێ ونێرینێ
smell شَم بێهنکرن هەناسکرن
taste ذوق تامکرن
touch لمس گرتن
گوتن وهەستێت مروڤی: ( چاڤ - گوهـ - لێڤ - دفن - دەست )
١- چاڤ ودیتن:
بێناهی: ئێکە ژهەر پێنج هەستێت دگیانێ مروڤی دا. ئەڤ هەستە یا هاریکارا بو کومکرنا پێنیاسینان ئەوێت دچێدبن ل رەخ ودورێت مە دڤێ جیهانێدا. ئەم دبنین ب چاڤا، ئەڤ ئالاڤە روناهیێ ووێنا وەردگریت ئو دگوهێریتە لڤینەکا برسکی یا مەژیێ مە تێ دگەهیت وبەرسڤێ ددەت.
ئەم چەوا دبینن؟ دەما ئەم تشتەکی دبینن، ئەو دیتن ب راستی ڤەدانا روناهیێ یە. تیروژکێت روناهیێ دڤەزڤرن ژتشتا ئو دهێنە ناڤ چاڤی.
ئەڤ هەستە زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانان. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من هەلبژارتین:
پشتی مرنێ چاڤ کولی نینە
چاڤ لێ تاریکرن
چەندێ چاڤ هاڤێژە
ده‌ڤ دخوت چاڤ شه‌رم دکه‌ت
دیتنا چاڤا، سوتنا هناڤا
دیتنا روژه‌کێ به‌رامبه‌رێ ساله‌کێ
کورە تە چ دڤێت، گوت: دو چاڤێت رون
نەڤیان، نەدیتن، دەرمانە
وەکی کتکا چاڤ نقە
یێ ئەز ب چاڤەکی نەڤێم من ب هەر دووا نەڤێت
٢- گوهـ وبهیستن:
بهیستن: ئەو کارە کا مروڤ چەوا گوهـ ل دەنگا دبیت. کا چەوا گوهێت مە دکارن پێلێت دەنگی ب گوهێریت وی تشتی کو مەژیێ مە تێ بگەهیت.
ژبەر چ دو گوهن؟ ئەڤ دو گوهە ئالیکارن بو زانینا شوپا دەنگی. مەژیێ مە زورێ تێگەهشتی یە کو دیارکەت کا دەنگ ب کیژ گوهی کەت بەری یێ دی، یان کیژ ژوان دژوارترە ژیێ دی. هەر وەسا ئەڤ هەر دو گوهە ل هەر دو ئالێت سەری دهاریکارن بو بهیستنەکا باش.
ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانان. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من هەلبژارتن:
دگوهیدا دەنگێ دەهولێ ژ دویرڤە یێ خوشە
دیوارو بو تە دبێژم، شوپە دەرێ گوهـ بدێ
ژ بنێ گوهی یە
ڤێ ل پشتا گوهێ خو ب نڤێسە
گوهێت وی یێ دبوینە حەلان
ما من نان بگوها خاری یە
یێ گوهـ نەدەتە مەزنا، دێ لی هێن شاخێت بزنا
یێ نە گوهـ سمتی یە
٣- دفن وبێهنکرن:
ئەم دفنا خو ب کاردئینن بو بێهنکرنا تشتان. ل سەرێ دفنا مە ژناڤدا یێ دهەین نیزیکێ مەلیون مویا دبێژنێ مژیلانک. ئەڤ موی یێت گرێداینە پێحەسوکێت بیهنێ کو دشێن نیشانا فرێکەتە مەژی درێکا رەهێت بێهنێ. بێهن دهێتە مروڤی دەما هندەک هویرێت زەرەتێت بچیک دفرن دناڤ بایدا ئو دگەهنە دفنێ. ئەم وان نابینن، بەلێ یێ ل وێرێ نە. ئەم بێهنا خو دهینن دا پتر بێنە ناڤ دفنا مەدا ئو ئەڤ کارە بەر دەوام دبیت هەردەم وگاڤ. بیهنکرن هاریکاریا مە دکەت دگەلەک رێکاندا. ئێک وە ل زادێ مە دکەت کو ب تامتربیت ئو زور بێهن خوشیا ئەم پێ دزانن. ئو هەر وەسا مە پێ ئاگەهدارکەت دا خو ب دەینە پاش ژتشتێت پیس ئەوێت رزی وکیفکویێ یان ژدکێل وتامادیێ وئاگران. بێهنکرن وتامکرن هەر دو پێگڤە کاردکەن بو ب جهئینانا گەلەک پێدڤییان.
ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانان. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من هەلبژارتن:
ئه‌گه‌ر مروڤ پیڤازێ نه‌خوت، بێهن ژده‌ڤێ مروڤی ناهێت
بێهنێ ئەم خارین
چ ژبێهنێ نوزانیت
که‌ر بێهنا بیهێ نزانیت
مروڤەکێ دفن بلندە
نە تڕە دەنگ ژێ بهێت، نە فسە بێهن ژێ بهێت
هندەک ب بێهنا خۆش، نەخۆش دبن
یێ بێهن فرەهە
٤- ئەزمان وتامکرن:
ئەم ئەزمانێ خو ب کاردهینن بو تامکرنا تشتان. ئەزمانێ مە بشکوژکێت تامکرنێ ب کاردهینیت بو زانینا رەنگێت خارنێ ئو فرێکرنا وان نیشانا بو مەژی ئو دڤەگێرینتە ڤە. ئەزمان دشێت چار بیهن خوشیا یێ دچێواز ژێک ڤاڤێرکەت.: تەعلاتی، ترشاتی، سویری وژهەمیا خوشتر شریناهی. دکەڤندا دگوتن کو ئەڤە ییت دهاتن ژجهەکێ تایبەت بوهەرئێک ژوان. شرینی ژسەرێ تیژ، سویر ژرەخا، ترش ژرەخێت پشتێ، ئو تەعلاتی ژپشتێ. بەلێ نوکە زانست دبێژن ئەڤە هەمی دهێنە تامکرن ژخر پارچیت ئەزمانی.
کارهینانا بێهن وتامکرنێ پێگڤە:
وەکی مە رونکری ل ژوری، ئەم دشێین چار رەنگێت بێهن خوشیا تامکەین. ئو ئەم دکارین بێهنا دەههزارن وەرگرین. دەما ئەم تشتەکی دخوین، تام خوشی وبیهن خوشی دهێن ژهەر دو رەخا ڤە ژتامکرنێ وبێهنکرنێ. دنەخوشیا دا ئەڤە پتر دیار دبیت ژبەر دژواریا هندەک خارن وزادان.
ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانان. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من هەلبژارتن:
ئاڤا شرین دگه‌ل یا ته‌علدا چێنابیت
ئاڤا ل دیڤ به‌ریێ وه‌كی ماچا ل بن په‌ریێ
ئای پشتێ، ئار دوشاڤکێ خوش تشتێ
ئەزمانە وپەحنکا دەڤی
ئەگەر هه‌ڤالێ ته هنگڤین بیت هه‌میێ نه‌خوی
تام ب سەری کەت
تشتێ خەلکێ ل نک وی یێ شرینە
حەفت تامێ ژێ دهێن
دەڤ شەپاندن، زک ئاراندن
که‌س نابێژیت دوشاڤا من یا ته‌حله
مریێت ناڤ زیارەتا دێ خون
نانێ دەستێ من یێ تەعلە
هه‌ر تشته‌ک ب گه‌رمی یێ خوشه
٥- چەرم ودەستلێدان
چەرم: ئەو چییە؟
مە هەمیا چەرمێ هەی. یێ دیارە ل سەر هەمی لەشێ مروڤی، تشتێت باش دهینتە ژور ئو یێ پیس د بەتە دەر. بەلێ چەرم چییە؟ پیستێ مروڤی بەشەکێ لەشی یە. هەر وەکی دلی یان مەژی. زورێ گرنگە چنگی ب گەلەک کاران رادبیت دا ئەم بژین. ئەڤ چەرمە پارچەکە ژدەست گایێت دی. یێ لێکدایە ژپیستی، مویان، نینوکان وهلهلانوکان.
ڤێ ئالاڤی زور سودێت ورامانێت دهەین. ئێک ژوان مروڤی دپارێزیت ژتارێتێت ژدەرڤە ل گەردونی. ئو ئێک ژهەر پینج هەستانە. ئو دمێژیت تیروژکێت روژێ بو چیکرنا ڤیتامینا (د) ئو گەرمێ، هەر وەسا درستکەت گەرماهییا خوینێ.
چەرمێ مروڤی ژهەمی پارچیت لەشی یێ بەر هەڤە وگریدایە ل گەردونێ دجیهانێدا. بگارهینانا ڤی هەستی بو مە دیاردکەت کا ئەو تشتێت ئەم دەست بالە دکەینێ کا یێ: گەرمە یان سارە، زڤرە یان تیژە، قورسە یان حولی یە ئو یێ حشکە یان تەرە. دناڤ چەرمیدا زور پێ حەسوکێت هەستی یێ دهەین. هەر ئێکی ژوان یێ جودایە ژیێت دی. بلا مەژیێ مە گەلەک پەیاما وەرگریت، بەس گرنگیێ دەتە وان یێت پترتر ب بها وسود. ژبەر هندێ ئەم پێ ناحەسیێن ب شداندنا جلگ وبەرگان ل بەر مە ل هەمی دەما. ب هیزترین هەست دناڤ گیانێ مروڤێدا ئەون یێت دکەڤن سەر تبلێت دەست وپیان و دەڤ ولێڤان ئو هندەک جهێت دی یی ب نرخ.
ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانان. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من هەلبژارتن:
ب چاڤ ودەڤ خو هاڤێتێ
تبلا بری خوێ ناکەت
تبلا خو نەکە هەمی کونا
تو لێڤێت خو نا کەیێ
دزانم کانێ چەند موی ب سەرێ ڤە نە
دەست دزانیت کیرێ دخوریت
دەستێ بن بەری یە
دەستێ گوزەکێ یە
دەڤێ خو دبای دوەرینیت
دەنگ ژ دەستەکێ پتنێ ناهێت
هەر تبلەکێ ژانەکا ژێ دچیت
هەست وهەستیار دبێژ وگوتنێت کوردیدا:
مەژێ : مێشک: brain : mind ئەڤە جهێ خر هەستانە
چ دمەژیێ ویدا ناچیت
چ مەژی دسەریدا نینە
خو بێ مەژی نەکە
مروڤەکێ مەژی هشکە
مەژی یان ئەقل تانجا زێرینە بەلێ دسەرێ هەمی کەساندا نینە
هەر سەرەکی مەژیەکێ تێدا
یێ بێ مەژی یە
یێ پڕ مەژی یە
پێنج هەست د گوتنێت کوردیدا : five senses
١- دیتن: بینان: رێنان: بێناهی: چاڤ: : eye sight: vision
ب وی چاڤی سەحنەکە من
چاڤ نقێ هندێ یە
دیتنا چاڤان، سوتنا هناڤان
کەس ژ بێناهیا چاڤان نەبێت
ل نک کوران شەڤ ورۆژ ئێکن
هندەک نە قەنجیێ دبینن نە خرابیێ
وەک کورێ ب چاڤکەتی
وەکێ ئەلهوی یێ درێنتە مە
یێ نە دیتی دانهێرک پێ عەیدە
٢- بێستن: بهیستن : گوهلێبین : گوهـ : کوچک: دەنگ : hearing : ear :sound
دویوار بو تە دبێژم، پشتە دەرێ گوهلێبە
دەما تە ئەڤە بهیست، ب کە دمەژیێ خورا
دەنگێ دەفێ ژدویرڤە یێ خوشە
من ئەڤە ژتە بهیست
مە گوهـ ل دەنگێ پێژنا وی بو
یێ گوهـ نە سمتی یە
یێ گوهـ نەرمە
یێ گوهی نەدەتە مەزنا، دێ لێ هێن شاخێت بزنا
٣- بێهنکرن: بهن: بۆنکردن : دفن : لۆت : کەپو: خمخمک : smelling : nose
بێهن لێ چک کر
بێهنا جه‌هه‌نه‌مێ ژێ دهێت
بێهنا سویر ژته دهێت
بێهنا کز، دهێت ژمالا دز
چ ژبێهنکرنێ نوزانیت
دێ خمخمکێت تە بادەم
هندەک ژبێهنا خۆش، نەخۆش دبن
یێ کەپی بلندە
٤- تامکرن: تامکردن : چێژتن : ئەزمان : tasting : tongue
تام ب سەری کەت
تە ئەڤ شولە بێ تامکر
چ ژتاما دنیایێ نزانیت
حەفت تامێ ژێ دهێن
ڤێ شولێ بێ تام نەکە
هزار تامێت ژڤی زادی دچن
وان خو بێ تامکرن
٥- دەستلێدان: پێحەسین: چەرم : touching : skin : hand
ئەزێ پێدحەسیێم لەشێ منێ دگزگزیت
ب دەستێ خو زلەهەک لێدا
چەرمی لێ ب گورێن قەت پێناحەسیت
چەرمێ وی یێ دخوریێت
دەستێ برنا سەر گوزەکێ یە
وەک چەرـی ئوشەکی یە
٢٢-١٢-٢٠٢٢ – ئەحمەد عەلی