رێزمان
زمانێ بچیکان
دەما بچیکی ساڤا دەست ب ئاخفتنێ کر، دەیک وباب وئەو کەسێت ل رەخ ودورا هەولدەن دا کو وی فێری زمانێ دایکێ بکەن برەنگەکێ راست ودرست. ئەڤە د هێتە کرن ژلایێ زوربەی خێزاناڤە ، بەرو ڤاژی هندەکێت دی بزمانەکێ زاروکیێ د گەل بچیکی د ئاخڤن کو ئەو رەنگە گوتن وپەیڤ یێ بکارهاتن بەس بو وان دا کو بشێن فەرمانێت وان ب جهبینن بشیوەکێ سانەهی. چنکی بەیڤا رەسەن د گەل بچیکی ل ڤی دەمێ زویێ ودەست پێکی نە گەلەکا ئاسانە ، ژ بەر ڤێ چەندێ دەیباب گەلەک ئیزایێ پێڤەدبەن دا چارەسەریا فەرمانێت وان ب کەن. ژ بەر ڤاڤ یەگەرا ب زمانێ زاروکیێ دگەل وان د ئاخڤن وب کاردهینن.
ئەڤە پەڤێت دەیبابا نە د گەل زاروکا ل دەست پێکا ژیانێ :
1. ئوفە ، عەمێ ( خارن وزاد ) وەرە ئوفێ بخو. عەمێ بخو.
2. بڤ ،بڤە ، ئوڤەیە ( هشیاربە ، مەترسییە ) وەنەکە بڤە یە.
3. ئەلایێ ،لایێ ( نڤستن ، بنڤە ) ئلایێ بکە. لایێ لایێ داوو.
4. کخ ، کخە، تخە ( پیسە ، دەربێخە ) پاڤێ کخەیە.
5. هش ، هشە ( هژبە ، بێ دەنگ بە ) کورو هشە.
6. چز ، چزکە ( میزتن ، ب میزە ) چزێ بکە.
7.عەعە ( رویتن ، بری ) عەعێ کە ڤێری.
8. توتی ، توتیکە ( روینە ، راوستە ) توتی کە ڤێری.
9. وەستێ ( هلوڤە ، راوستە ، رابە ژپێرڤە ) وەستێ بکە.
10.چەچ (دەست ) چەچێ خو بینە.
11.پەپ ( پێ ،پێیە ) وەرە پەپا.
12.عوتە ( ب قوتە ، لێبدە ) وی عوتە.
13.پشە ، پشێ ( پشیکە ، کتکە ) ئەڤە پشێ یە.
14.عەووک (سەیە ، سەکە ) هەرە عەووکی.
15.دندێ ( هنارە ... ) دندێ عەم.
16.چیچێ ( چویچک ، ئەی تەوال ) بو تە چیچێ.
17.عوعێ ،تیتێ ( ترمبێل ) دا بچینە عوعێ.
18.توتێ ( نان ، نانە ) بو تە توتێ.
19.چچی ، مەمە ( مەمک ،چچک ) چچی بخو.
20.کاس (کراسە ، جلکن ) کا کاسێ خو بینە.
21.فن ،فنە ( دفن ) کا فنا تە.
22.بد ، بدو ( یێ میزتنێ ) بدێ خو دەبێخە.
23.عین ( قوینە ) عینێ عەعە کە.
24.قیق ( چنگە،چنگانێ د گەل بچیکی ) قیق ، قیق.
25.نز،نزە ( دەنگێ گریێ یە ) نز نزێ نەکە.
26.بەعێ ، بەعوک ( میهو پەزن ) واهە بەعێ یە.
27.بزێ ، بزو ( خویشک و برانە ) کا بزێ. ئەڤە بزویە.
28.دەدێ ،دەدو ( دایک ) دەدێ هات.
29.بەبە ( باب ) ئەڤە بەبەیە.
30.مەچێ ( ماچ ) کا مەچێ ب دەمن.
31.ئەح ، ئەحە ( قوتان ، لێدان ) تە ئەحەکەم.
32.پەپێ ، پەپە ( پێلاڤ ) هەرە پەپا خو بینە.
33.قاقە ، قاقا ( چەرەز، توڤک ) قاقا عەم.
34.خن ، خنە ( کلمیش ) کا دا خناتە پاقژکەم.
35.شوشو ( کەر، دەوار ) وێهە شوشو یە.
36.شوشی ( شویشتن ) وەرە دا سەرە تە شوشی کەم.
37.ژژە ،ژژێ ( گوشت ) وەرە ژژێ عەم.
38.قچ ،قچی ( شکەست ) سەرێ تە قچی بو.
39.پەح ( خلاس ، نەما ) شیر پەحبو.
40.پر ( فری ، چو ) چیچێ پڕ.
41. بەقولو ( مەزن، مازن ) کورێ من چەندێ بەقولو بوی
ئەڤ پەیڤ وئاخفتنە دههێنە گوهارتن د گەل پەیڤێت رەسن ورەوان دەما زاروک گەورە وفەرمودەدبیت ئو دهینە ژبیرکرن د کارهینانێ دا.
١٨ / ٨ /٢٠١٦ دهوک – ئەحمەد عەلی
ئازارێت لەشێ مروڤی دناڤ رستا رێزمانا کوردیدا
چ کەس نینە ئەگەر تویشێ نەخوشیا نەبێت، چ سڤک یان گران. ژبەر ڤان پەژیک وئازار ودەردا هەر مروڤەک ئاموژکاریێ ب رەنگەکێ ئاخڤتنێ یان گوتنێ پێ دکەت. ئەڤ گازندە دهێتە گوتن وبەرسڤ دان چ ژلایێ خودانێ ئێشێ یان ژئالێ کەسەکێ دی ڤە ئەوێ بەرانبەر. ئو دبیت ئەو کەسەکێ دی بیت ئەوێ ئەڤێ دبێژیت بو ئێکی دی ل سەر پێزانینێت خو ل سەر وی نەخوشی. ئەم دزانین هندەک ئێشێت دهەین جهەکێ تایبەت ژپارچێت لەشی دگریت یان گەلەک جهان. ئو دبیت گیانێ نساخی خڕ ژبەر بئێشیت وژانا بکەت وژبەر ب ئاریێت ونەئاوەرەبیت. ژبەر ڤێ چەندێ ئەڤ رەنگە ئاخڤتن وگوتن دبنە جهێ رونکرنێ بو هەر کەسەکێ پێویست یان بەرانبەر چ نوژدار یان چاکێت خودێ دەما توێشێ ئێشێت دەرونی دبن. ئەڤ رستا ئاخڤتنێ جهێ خو یێ گرنگێ هەی چنکی وان ئێش وئازاران ب رەنگەکێ دیار وئاشکرا پێش چاڤدکەت کو دبنە سالوغەر بو وی کەسێ پێدڤیێ ڤێ روندکرنێ. ئەڤ ئاخڤتن بو پزیشکی دبنە بەرژەنگ ژبەر چارەسەرکرنا وان ئێش ودەردا ب دەمەکێ کورت تر ئو ب رەنگەکێ ساناهی تر. ئەڤەنە ئەو پارچیت لەشی یێت نساخ دشێت ئازارێت خو پتر پێش نیاس کەت.
١- تل: تبل:
تبلا من ف بەریکەت
تلێت من یێت دئێشن
ژانێت ژتبلێت دمن دچن
تلێت من یێ دگورج بوین
قونێریەک یا دتبلا منرا هاتی
تبلا من نیریەکا تێرا هاتی
تبلا من یا دایە بن
تلا من یا رزی
تبلێت من یێت وەرمتن
سوتن یا کەتیە تبلێت من
ژانا هەر تبلەکێ یا جێوازە ژیا دی
هەر تبل وژانا خو
٢- نەینوک:
نەینوکا من یا دئێشیت
خوینا هاتیە بن نەینوکا من
نەینوکێت من یێ درزین
قرێژا کەتیە بن نەینوکێت من
٣- پێ:
پێت من یێ دگزگزن
پێ من گزگزینکێ یێ گرتی
تەزتەزینکێ پێ من یێ گرتی
ژانێت ژپێت من دچن
پێت من یێت کەتینە بەر من
پێ من یێ شلبوی
پێ من یێ شکەستی
هەستیکێ پێ من یێ دەرزی
کولکەکا دپێ منرا هاتێ
نێریەک( قونێریەک) یا دپێ منرا هاتی
پێت دمن یێ دخۆریێن
پێت من ل دیف من ناهێن
ئەو وەکی سەیێ پێ سوتی یە
٤- چوک:
ژانێت ژچوکی من دچیت
چوکێت من یێت رەقبوین
چوکێت من نا فشیێن
چوکێت من یێت کەتینە بەر من
تە بەرەک ل چوکێ خودا (ئانکو خو بریندارکر)
٥- ران:
رانێ من یێ پڤبوی
رانێ من یێ ستویر بوی
ئاڤ یا هاتیە رانێ من
رانێ من یێ کەتیە بەر من
یێ بیانی، بدێ گوشتێ رانی، دێ ل تە هێن پەشیمانی
٦- میزدانک: جهێ میزێ
یێ میزە وەقی بوی
چرمزکێ یێ گرتی
ب خورا ناگەهیت ژبەر میزتنێ
میزا وی ناهێت
چ نەمایە میزدانکا وی پەقیت
میزا وی یا شێلی یە (زەرە)
یێ دمیزتە بن خو ( ئانکو زۆرێ نەخوشە کو نەشێت رابیت)
٧- زک وعویر:
زکێ وی دچیت
قۆر قۆرا زکێ وی یە
زکێ وی یێ دئێشیت
زکی وی یێ وەرمتی
زکێ وی یێ پڤبوی
ئاڤا کەتیە زکێ وی
زک جهێ ئێش ودەردانە
زۆربەی ئێشا ژزکی دەست پێدکەت
یێ عویر تەنگە
یێ عویر مەزنە
عویر هەمی تشتا دحەوینیت
٨- گولچیسک:
گولچیسکێت من یێت دراوستیاین
گولچیسکێت من شول ناکەن
گولچیسکێت وی یێ دچرمسین
٩- رویڤیک:
رویڤیکێت وی یێ دحشک بوین
رویڤیکێت وی یێ درزین
رویڤیکێت وی یێت پرت پرت بوین
١٠- هناڤ:
هناڤێت وێ یێ دحشک بوین
هناڤێت وێ یێ دماینە پشتا وێڤە
هناڤێت وی یێ دسوتن
یا هناڤ سوتی یە ( یا پڕ ئێش وژانە)
١١- دل:
دلێ وی یێ خو دقوتیت
دلێ وی یێ درەجفیت
دلێ وی یێ نەرم بوی
دلێ وی زۆرێ زەعیفە
دلێ وی یێ رەقبوی
دلێ وی یێ نازکە
یێ دل ئێشە
دل سیبەرێت دلانە
دل دەرمانێ دلی یە
١٢- مێلاک:
مێلاکا وی یا رزی
مێلاکا وی یا پڕ کولە
مێلاکا وی یا ڤلبوی
ئاڤا کەتیە میلاکا وی
من ئەڤ پەزا ڤەکوشتی ژبەر ڤێ مێلاکێ
(ئانکو دەرمانێ من ئەڤ مێلاکەیە)
١٣- سێنگ:
سێنگێ من یێ تەنگە
سێنگێ من یێ خرخرێ دکەت
گویزێت خو ل سەر سێبگێ من نە شکێنە
ئانکو خەمێت من زێدە نەکە
١٤- سیهە: جهێ بهنێ
بهنا من یا تەنگە
بهنا من نا هێت وبچیت
بهنا من ب سەر ناکەڤیت
ئەزێ بهن نە خوشم
بهنا من بکوتەکی دهێت
ئەزێ بهن کورتم
بهنا خو بینە وببە
بهنا خو چکە
بهنا خو ب کێشە
تو چەندێ بهن تەنگی( نەیێ ئارامی)
١٥- حەفک:
حەفکا وی یا وەرەمتی
حەفکا وی یا رزی
ئێشا پیس حەفکا وی یا گرتی
١٦- پشت:
ئەزێ پشت ئێشم
پشتا من شکەست
چ ژانە ل پشتا من
پشتا من یا دخوریێت
نەشێم پشتا خو راست کەم
ئەزێ پشت قوس بویم
ئێکی ل زکی دا گوت: ئای پشتی
ئێشا زکی زۆرترە ژیا پشتێ
١٧- دەست:
ئێشا کەتیە دەستێ من
ئەزێ دەست کولم
یێ دەست ئێشە
دەستێ بن بەری یە( بمینیت دهەرشیت، بکێشە دسەلخیت)
١٨- دەڤ وئەزمان:
ئەزمانێ من یێ کولە
ئەزمانێ من یێ بریندارە
ئەزمانێ بری، سەرێ ڤەهسیای
١٩- دفن:
دفنا من یا دخۆریێت
دفنا من یا دئێشیت
تە مەتەلا دفن بری یە
سەرێ دفنا وی بگرە دێ مریت
٢٠- چاڤ:
چاڤێ منێ کولە
چاڤێ من یێ دسوژیت
چاڤێت من یێ روندکا دکەت
بیتکەک یا دچاڤێ منرا هاتی
چاڤێ من بەقنابیت
چاڤێ من یێ دزولقوتیت
چاڤێت من نا کەڤنە سەر ئێک
کەلەمەکێ دژوار یێ دچاڤێ مندا
چاڤێ منێ پربچی بوی
پرسکەکا دچاڤێ منرا هاتی
تو دبێژی چاڤێ کولە
٢١- گوهە:
گوهێت من یێ دخوریێن
گوهێ من یێ پڕ ئێشە
ژانا دگوهێ مندا
گوهێت من یێ دگرتینە
من گوه ل چنینە
گوهێ من یێ پڕ کێم وعەداڤە
ئەزێ گوهشی مە
یێ بگوهاڤا هەلاویستی(یێ توشێ ئازارا بوی)
٢٢- سەر:
سەرێ من یێ دئێشیت
ژان یا کەتیە سەرێ من
ئەزێ سەر ئێشم
سەرێ من یێ دپەقیت
سەری من یێ دسوژیت
سەرێ نە ئێشیت نە هەوجەی چ دەرسوکا نینە
٢٣- لەش:
لەشێ من یێ پڕ ژانە
لەشێ من یێ دگزگزیت
لەشێ من یێ هەرشی یەهند ژانێت ژلەشێ من دچن
لەشێ من یێ دخۆریت
ژانا بەر بویە خر لەشێ من
لەشێ من یێ قەشافی بوی
پرسک یێ دلەشێ منراهاتن
کرم دکەتینە لەشێ من
لەشێ من یێ ژانا دکەت
چەند ژانێت دلەشێ مندا
لەشێ من یێ هزار ئاوازا دبێژیت
لەشێ من یێ پر ئێش وژانە
تو لەشێ من بخۆرینە، دا تە بکرینم
٢٤- گیان ب گشتی
ئەزێ نساخم
ئەزێ نەهاتی مە
ئەو یێ تێک وەربویم
ئەزێ دامای مە
ئەزێ نە هشم
ئەز نە یێ درستم
ئەزێ شاش وگێژم
ئەزێ سست وخاڤم
ئەزێ ل کێمێ دەم
ئەزێ تێک وەربویم
ئەزێ تەمریم
ئێشا ل هەڤالی وەک تیرا ل کەندالی
تو من بخۆرینە دا تە بکرینم
بریندار ف برینا خو دکەڤیت
چەرمێ ئوشەکی یە
ئێش بار بار دهێت، مسقال مسقال دچیت
دەرد ژی یێ دهەین ئو دەرمان ژی یێ دهەین
٣-١٢-٢٠١٧- ئەحمەد عەلی
گوتن و رێزمان
ضمائر الفاعل و المفعول به من خلال الأمثال و الأقوال الكوردية
ئەز من ئەز سورکم بەلێ ژن برکە . ژنێ گوهێ خو بدە من.
تو تە تو نوزانی، بەرێ خو بکە جیرانی. ئەڤە شیرەتا بو تە.
ئەو وی ئەو نەشێت شاخێت دو بزنا ژێک ڤەکەت. نە بە وەکی وی.
ئەو وێ ئەو ژنا ل بەر مالایە. گوهێ خو بدە وێ.
ئەم مە ئەم دارێ ژ بنی نا برن. چەند سەر بورێت دهاتن ب سەرێ مە.
هوین وە هوین بەرا ب دەستێ چەپێ د هاڤیژن. بزانن نەیا باشە کارێ وە.
ئەو وان ئەو ژن و مێرا ژێک ڤەدکەن. گەلو نە خوزیکێت وان.
ئەز و تو ، تو یارا من ، ئەز یارێ تە
ئەو چو نک وێ ، ئەو هاتە دەف وی
ئەم و هوین، ئەم دێ هێین خازگین یێت وە
هوین رێکا مالا خو ب دەنە مە
ئەو دێ تە دەن وان