دەردێ کورونا

چەند پرسیار وبەرسڤێت پێدڤی ل سەر ڤایروسێ کورونایێ

خڕ جیهان یا درەوشەکا تەنگیێدا، سازومانا جیهانێ یا ساخلەمیێ دیارکر کو دەردەکێ جیهانی یێ ل دور مە دزڤریت ب هێرشەکا دژوار، ژبەر ڤایروسێ کورونای ئەوێ پەیدابوی ل چینێ ل باژێرێ ووهانێ، پشتی دەمەکێ کورت زوربەی دەولوتێت جیهانێ ڤەگرت، ژترسێ ولەرزێ حەتا دگەهیتە نەرێ وکێماسیێ ددەنە توشبونێ ب ڤی دەردی دڤێت راستی ب درستی بهێتە گوتن وبەرچاڤکرن چنکی ژهەمیێ گرنترە ل ڤێرێ ئەم دێ بەرسڤا وان پرسا دەین ئەوێت حەتا نوکە کەتینە بەر دەستێ مە سەر ڤی دەردی.

١- چیە ڤایروس کورونا یێ نوی؟

ڤایروس کورونا ل بن ناڤێ بەرنیاس کوڤید ١٩ جورەکێ بەر مشەیە ژ ڤایروسان ئەوێت دهێنە دیتن دبن میکرسکوبا ڤە وەک تانجێ، هندەک ژوان مروڤان دگریت وهندەکێت دی گیانەوران، کتەکا کێم دهێتە گوهورین ژگیانەورەران وتویشێ مروڤان دبیت وەک ڤایروسێ کورونای وڤایروسێ سارزێ.

2- ژکیرێ پەیدابو ئەڤ ڤایروسە؟

زانیارێت ڤی بابەتی هزردکەن کو ڤایروسێ کورونای چێبو ل دەستپێکێ ژچەکچەکیلا وپشتی هنگێ خو ڤەگوهاستە مروڤان وئەڤ تەخمینە وێ چەندێ موکمدکەت دەما ئەڤ دەردە پەیدابوی ل باژێرێ ووهانێ ل دویماهیا سالا بوری ٢٠١٩ ئەوا بەرنیاس ب بازارا گیانەورێت زندی وەک چەکچەکیلان وماران بەلێ ئەڤ تەخمینە نە گەهشتیە جهێ باوەرا موکم حەتا نهو.

3- بو چی هاتە ناڤ کرن بن ڤی ناڤی؟

شیلانەکا هەی دناڤ بەرا ناڤێ ڤی دەردی یێ ئەڤ ڤایروسە دئینیت و ڤایروسی بخو، ناڤێ زانستی یێ ڤایروسی ئەڤە یە«SARS_COV2» چنکی جینێت وی وەکی سارزی نە بەلێ دەردێ ئەڤ ڤایروسە دهینیت ناڤێ وی ئەڤەیە «كوڤيد 19 (COVID19)». سازومانا جیهانێ یا ساخلەمیێ ئەڤ ناڤە دابویێ (CO) بو «CORONA» و VI)) کورتیا پەیڤا (VIRUS) وپیتا (D) کورتیە بو پەیڤا ئنگلیزی (DISEASE)، وهژمارا ١٩ بو سالا ئەڤ دەردە هاتیە دیارکرن بو جارا ئێکێ ل ٢٠١٩ دێ.

4- چەوا ئەڤ ڤایروسە خو ڤەدگوهێزیت؟

ئەڤ ڤایروسە ژ مروڤی دچیتە مروڤی ژ دنکێت تفێ ئەوا ئەڤ ڤایرەس تێدا دەما دگەهیتە دفنێ، دەڤی یان چاڤان وپشتی هنگێ دچیتە دەسگایێ هاناسێ ئانگو پشێ یان سیهێ، مروڤ نا هێتە ڤەگرتن ب هەناسکرنا بای یان دەرئێخستنا بای ژ مێلاکێ یان دەستێ تە بکەڤیتە سەر ڤی ڤایروسی. بەلێ ژلایێ خوینێ ڤە یان تێنانێ نە هاتیە بنەجهکرن وزانین حەتا نوکە.

5- چنە نیشانێت توشبونێ ب ڤی ڤایروسی؟

حەتا نوکە نەگەهشتینە وان پێزانینان یێت ئەڤ ڤایروسە دکەت دلەشێ مروڤیدا، بەلێ ژوان یێت هاتین زانین ژدیڤچونێت نوژداری ول سەر نەخوشێت نڤستی ل بەر ڤێ دەردی ل نەخوشخانا ئەڤە نە یێت دەستپێکێ: پلا گەرمیێ یا بلند، کوخینا حشک یا بێ بەلغەم، تەنگە نەفەسی، ژانێت سینگی، وەستیانا گشتی، ماندیبونا زەبلەکان وئێشانا گەریێ، ب رەنگەکێ کێم سەر ئێشیەکا دژوار دگەل زکچون پەیدادبیت.

6- ژبەر چێ هندەک کەس دمرن ب کورونایێ؟

وەک چەند ڤایروسێت دی ل سەر ڤێ نڤشی(شپتی بەرسیڤێ وسارزی) دەرباز دبیت ب ریەکا دراز ژ دفنێ یان دەڤی یان چاڤان بو گەریێ وپشتی هنگێ دگەهتە دەسگایا هەناسێ ل پشی درێکا بولیلکا بایدا حەتا ئاکنجی دبیت دناڤ سیهێدا ول وێرێ هێرشی دکەتە سەر شانێت ب موی(cilia cells) ئەوێت سیهێ پاقژدکەن ودپارێزن ووان شانا دکوژن ئەوێت کلمیشی دەن، لەما ئەڤە رویدەتە توشبونا سیهێ. دڤی قویناغیدا لەش هەستێ پێدکەت ب دژواری کو تشتەکێ غەریب یێ ب ژورکەتی ژبەر هندێ دێ دەسپێکەت بو پاشڤەبرنا وێ چەندی ب رێکا پارزتنا هەڤدژ بو کوشتنا ڤی ڤایروسێ غەریب وچارەسەرکرنا کێماسیێ دلەشیدا. ئو دگەل ڤێ پەڤچونێ دگەل ڤایروسی شانیت پاراستنێ یێت ساخلەمیا لەشی دهێنە کوشتن دوێ رێکێدا ئەوێت دناڤ سیهێدا ژبەر ڤێ هەناس ژکەستنێ دهینیت ب دژواری severe respiratory failure) و ل داوی مرنێ پەیدادکەت.

7- چەوا دەرد دبیتە تارێتا مەزن؟

دەرد یان «epidemic» پیژەکە ب کارد‌هێت وەک سالوخدانەک بو ئاریشەکا نەخوشیێ دەرکەت بیت ژبن زەبتکرنێ. دەرد ئەوە دەما ڤەدەت ل دەڤەرەکا بەر فرەهـ وکارتیکەرکا مەزن دکەت ل جەماوەران ب رەنگەکێ دژوار ئانکو ئەڤ دەردە یێ بەر بەلاڤبوی ب سڤکی ل باژێرەکی یان جڤاکەکێ تایبەت، یان گەلەک جڤاکان. بەلێ بەر وڤاژی بەرانبەرێ تارێتا مەزن «pandemic» یێ گرێدایە ب جوغرافیا بەر بەلاڤ چ وەلات یان جیهان خڕ، ئەڤە مازنترە ژ دەردی.

8- چنە رێکێت پارازتنێ؟

ژبەر بەلاڤبونا ڤی دەردی بلەز چێترین رێ بو پاراختنێ ئەوە مروڤ بمینیت دمالێدا وخۆ دویر بێخیت ژکومبونا وقەلەبالغێ، چونا دەستێت ئێک وماچیکرن وهمبێسکرن، شویشتنا دەست وچاڤا ب سابینێ دەمێ بیست خولەکان وگەلەک جاران روژانە، دەست نەکەتە دفنێ، دەڤی، وچاڤان، بهنژین وکوخین دناڤ کەفیکێت کلینکسان، ودەست شویشتن پشتی هژمارا پاران، ویان دەستکرنا هەر جهەکێ پان وپاقژکرنا مالێ وچەرچەفان وجهێت نڤستنێ بەر دەوام ب دیتولێ.

9- یا پێدڤی یە ب کەینە بەر پاتێ کەمامێ؟

نە هندا پێدڤی یە بو بارازتنێ ژڤی ڤایروسی ونە هندا گرنگە بکەنە بەر ژبلی وان کەسێت کاردکەن ل جهێت نوژداری، بەلێ ئەگەر تو یێ تویشێ ڤی دەردی بوی یان تە کوخین وبێهنیژن هەبیت یا پێدڤی یە وەبکەی دا ئەوان خەلکێ ل رەخ ودوران ژخۆ بارێزی. ئو ئەو پاتە ب هێتە گوهورین روژانە ودەست بهێنە شویشتن پشتی ژێڤەدکەی.

10- ل دەر کەتنێ روژانە دێ چەوا خۆ پارێزم؟

ل دەمێ دەرچونێ خۆ دویر بێخە نێزیکێ مترەکێ ژوان کەسێت ل رەخ تە نە خاسمە ئەوێت دکوخن وهندی بشێی دەست نەکەیە کورسیکا وپائیسکا وهەر تشتەکێ غەریب یا چاکترە دەست دناڤ بەریکێدا بن ودەرئێخن ل دەمێ پێدڤیێ.

١١- زاروک بچنە قوتابخانا وجهێت گشتی؟

زۆر دەولەت وحوکمەتا ئەڤە یا قەدەغەکری وناهێلیت ئەڤ رەنگە کومبین چێبن نە خاسمە جهێت ئەڤ ڤایروسە لێ پەیدابوی. مانا ل مال دەرمانە بو ڤی دەردێ هو یێ گران.

١٢- چیە خۆ زیندانکرن؟

ئەوێ تویشی ڤی دەردی دبیت دڤێت ب هێتە حەفسکرن ل جهەکێ تایبەت ناڤ بەینا ب ژورکەتنا ڤی ڤایروسی ناڤ لەشیدا وپەیدابونا پەژیکان، ئەڤە دکەڤتە نان بەرا پێنج روژان ڤێجا یا پێدڤی یە ئەو کەس ب هێتە ڤەشارتن دەمێ چاردە روژان دا یێ بی خشبیت ژڤی دەردی. ئەڤە ژی دهێتە کرن ل سەر مروڤی وخێزانا وی ودگەل چاڤدانەکا باش وبژین.

13- ئەرێ ل گەرما هاڤینێ دێ پاشکەڤیت؟

سەبارەتێ سارسێ ومیرسێ گەرمێ کارتیکەرەکا مازن سەر هەبو، بەلێ حاتا نوکە چ یێ ب درستی دیار نەبویە بو ڤێ چەندێ چنکی یێ هەی ل گەلەک جهێت گەرم نوکە ل هندەک دەڤەران. چنکی ئەڤ ڤایروسە یێ نویە ئەڤە نە هاتیە بنەجهکرن حەتا نهو.

14- چەوا دهێتە مروڤی ب رێکا بای یان دەرهینانا هەناسێ؟

نا هێتە مروڤی ب رێکا بای یان ب هەناسا مروڤەکێ تویشی ڤی دەردی بوی بەلێ( تف وبەلغەم وپیساتیا دەڤ ودفنا ڤی دەردی دهینیت).

15- ئەرێ ئەڤ ڤایروسە دژیت سەر جهێت رەق وحشک؟

یا بنەجهبوی کو ئەڤ ڤایروسە دشێت بژیت دەمێ حەفت روژان حەتا دەهان سەر وان جهێت رەق وحشک بەلێ پاقژی وەک سابینێ ودیتولا کوژەکێت دی دکوژیت ب دەمەکێ کێم.

١٩-٣-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی – گوهارتیە ژگوگلێ

دەردێ کورونا وچەند بەرژەنگ: کەڤن ونوی

الأعراض: Symptoms

ڤایروسێت کورونایێ قولەکێ ڤایروسانە دشین ئێش ودەردا بینن مروڤی وەک: پەرسیڤ، سارز(ئاریانا هەناسێ یا دژوارا مرنێ)، میرز، پشتی هنگێ جورەکێ نوی ژڤی قولێ ڤایروسی هاتە دیتن ل چینێ سالا ٢٠١٩ کو بویە ئەگەرێ بەلاڤبونا دەردێ کورونایێ. هاتە زانین دبن ناڤێ کورونا ٢(سارز کوڤ ٢) ئو ئێشا ژێ پەیدابوی هاتە ب ناڤکرن ب(کورونا ٢٠١٩ کوڤید ١٩). ل سالا ٢٠٢٠ ل مەها ئادارێ تەندروستیا جیهانی ڤاڤێرکر بویە دەردێ جیهانی.

بەرژەنگ: الأعراض: symptoms

دبیت نیشان وبەرژەنگێت ڤایروسێ کورونایێ دیاربن پشتی دوو روژان حەتا دگەهتە چاردە روژان ل دەمێ تویشبونێ وەک:

١- تا: الحُمّى: fever

٢- کوخینا حشک: السعال الجاف: dry cough

٣- تەنگە نەفەسی یان ئیزایا هەناسی: ضيق النَفَس أو صعوبة في التنفس: toughness of respiration

دبیت ئەڤ بەرژەنگە ژی دگەل هەبن:

١- وەستیان: التعب:tiredness: fatigue

٢- ئێشان: الأوجاع: aches or pains

٣- ڤەرسینا دفنێ: سيَلان الأنف: nose flowing or running

٤- ئاریانا گەریێ: التهاب الحلق: sore throat

٥- سەرئێشان: الصداع: headache

٦- زکچون: الإسهال: diarrhea

٧- ڤەرەشین: هلاڤێتن: ڤەرەشاندن: دلرابونا دژوار: القيء الشديد: severe vomiting

٨- بێهن کورتی: قصر التنفس: shortness of breath

٩- ئاستەنگێت هەناسی: صعوبة التنفس: breathing difficulties

١٠- سینگ ئێشان: آلام الصدر: chest pains

هاتە دیتن چەند نەخوش پێدحەسیان کو هەست ب:

١١- نەمانا بێهنکرنێ: فقدان الشم: loss of smell

12- نەزانینا تامێ: فقدان التذوق أو الطعم: loss of taste

١٣- شەپلینا نوی: الأرتباك الآني: new confusion

دژواریا بەرژەگێت دەردێ کورونایێ دکەڤیتە ناڤ بەرا سڤکیا کێم ودژواریا قورس. ل هندەک کەسا بەرژەنگ قەت لێ دیار نابن. دبیت ئەو کەسێت پیر وکال وخودانێت رەوشێت نوژداری یێت کەڤن وەک: ئێشا شەکرێ، دلئێشی، ئێشا سیهێ یان سیستەما پارستنا بێمان تێبونی پتر تویشی ڤی دەردی دبن ب دژواری. هەر وەسا وەکی تویشی ئێشیت یەکسان دبن یێت هەناسی وەکی جورێت پەرسیڤان.

دگەل وان بەرژەنگێت ژۆری پشتی چەند مەهێت بۆری ل سەر ڤایروسا کورونایێ ل دەڤەرێت جیهانێ چەند بەرژەنگێت نوی پەیدابون ل زۆر نەخوش ونساخ وتویشبەرێت ڤێ دەردی وەک:

١- لەرزین: الارتعاش: trembling: shaking

٢- رەجفین: ڤەهژیان: رجفان:quiver: shivering: chills

٣- ئێشانا گەهوەرسەلا: آلام المفاصل:joint or knuckle pains

٤- پنی ل تبلێت دەست وپیان سۆر وشین: ظهور بقع حمراء أو زرقاء على أصابع اليدين والقدمين :

spot on feet and hand finger

ئەو بەرژەنگێت ژۆری چ کەڤن ل دەستپێکێ یان نویێت نهو پەیدابوین جودا جودا یان پێگڤە ئەگەرێ ددنە چەند زێدەبونێ سەر دەستگایێت لەشی وەک:

١- ئاریانا هەردوو سیهان ئانکو پشا مروڤێ نساخ.

٢- شکەستن ونەشیان دکەڤیتە هندەک پارچێت لەشی وەک دلی وگولچیزکان وچەندەکێت دی کو نساخی دکێشیت بەرەف مرنێ ڤە.

٣- شینیا روی ولێڤان: أزرقاق الوجه والشفة: Blue lips or face

ژێدەر وسەروکانیا کوڤید ١٩: COVID-19 Resources وچەند ژێدەرێت دیێت هەمە رەنگ

گوهورین وکومکرن: ئەحمەد عەلی: ٢٧-٤-٢٠٢٠ - دهوک