เรือนไทย 4 ภาค

เรือนไทย 4 ภาค

บ้านไทยพื้นถิ่น ในแต่ละภูมิภาคมีลักษณะที่แตกต่างออกไปตามลักษณะภูมิประเทศ ภูมิอากาศ และวิถีชีวิตของคนในท้องถิ่นนั้นๆ ซึ่งในปัจจุบันมรดกทางสถาปัตยกรรมเหล่านี้อาจมีเหลือให้ชมไม่มากนัก มาทำความรู้จักกับเอกลักษณ์ของเรือนไทยแต่ละภาคกัน

บ้านไทยพื้นถิ่น คืออะไร

ความหมายของ บ้านไทยพื้นถิ่น อาจอ้างอิงได้จากงานเขียนของ Bernard Rudofsky นักเขียนและนักประวัติศาสตร์ผู้เป็นที่รู้จักผ่านข้อเขียน “Architecture Without Architects: A Short Introduction to Non-Pedigreed Architecture” ซึ่งเป็นตำราเล่มสำคัญของแนวคิดสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นในพ.ศ. 2507 ได้กล่าวถึงสถาปัตยกรรมพื้นถิ่น หรือ Vernacular Architecture ว่าเป็นสิ่งปลูกสร้างที่ไม่ได้ผ่านมือสถาปนิก เช่น หมู่บ้านบ้านดินที่สร้างแฝงไปในภูเขาของชนเผ่าในประเทศแถบแอฟริกา หมู่บ้านใต้ดินของชุมชนในประเทศจีน เต็นท์ของกลุ่มคนพเนจรในทะเลทราย แม้แต่เรือนแพของชุมชนผู้อาศัยบนน้ำในนครเซี่ยงไฮ้

จึงสรุปได้ว่า บ้านไทยพื้นถิ่น คือสิ่งก่อสร้างที่มีลักษณะแปรไปตามสภาพแวดล้อม เกิดจากการหยิบใช้วัสดุใกล้ตัว เเละใช้เทคนิควิธี หรือภูมิปัญญาของคนในท้องถิ่น เพื่อตอบสนองสภาพแวดล้อมและการดำเนินชีวิตของคนในท้องถิ่นนั้น ทั้งยังเป็นตัวแทนบ่งบอกวิถีชีวิตสภาพแวดล้อม การแก้ปัญหา และการปรับตัวของผู้คนในท้องถิ่นต่าง ๆ เป็นเหตุให้ทุกวันนี้ มีผู้สนใจศึกษาสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นมากขึ้นเรื่อย ๆ และสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นก็มีบทบาทในการสร้างสรรค์สถาปัตยกรรมร่วมสมัยของคนยุคปัจจุบันมากขึ้นเช่นกัน

สำหรับในประเทศไทยนั้น แต่ละภูมิภาคมีลักษณะภูมิประเทศ ภูมิอากาศ และวิถีชีวิตของคนในท้องถิ่นแตกต่างกัน จึงทำให้ภาคเหนือ ภาคอีสาน ภาคกลาง และภาคใต้  มีลักษณะสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นเฉพาะตัว ซึ่งมีลักษณะเด่นในภาพรวม ดังนี้

บ้านไทยพื้นถิ่น ภาคเหนือ

บางส่วนของภาคเหนือเดิมเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรล้านนา จึงมีรูปแบบสถาปัตยกรรมเฉพาะ แตกต่างจากภาคอื่น สถาปัตยกรรมที่โดดเด่นที่สุดคือ “เรือนกาแล” เป็นเรือนสำหรับผู้มีฐานะ หรือผู้นำชุมชน แตกต่างจากเรือนสามัญชนตรงที่จะก่อสร้างด้วยความประณีต มีแบบแผนการสร้างเป็นระเบียบชัดเจน และมีการประดับ “กาแล” ซึ่งเป็นไม้แกะสลักสวยงามบนยอดจั่ว เรือนกาแลเป็นเรือนไม้เนื้อแข็ง ยกใต้ถุนสูงไม่มาก มักเป็นเรือนแฝด นิยมสร้างหลังหนึ่งใหญ่กว่าอีกหลังตามความเชื่อ มีหลังคาใหญ่ ชายคาคลุมเรือนเกือบทั้งหมด มีหน้าต่างน้อย ผนังผายออก มักมี “ฝาไหล” เป็นฝาไม้กระดานที่เลื่อนเปิด – ปิดได้เพื่อช่วยรับลมเข้าบ้าน และมีครัวไฟแยกออกไปเป็นสัดส่วน มี “เติ๋น” เป็นพื้นที่กึ่งเปิดโล่งอเนกประสงค์สำหรับใช้นั่งเล่น ซึ่งมีตำเเหน่งอยู่ระหว่างห้องกับ “นอกชาน” ที่เป็นพื้นที่เปิดโล่ง

เป็นเฮือนเดี่ยว 

แต่ยื่นขยายชายคาหลังคาด้านหนึ่งยาวออกไปคลุมพื้นที่ใช้สอย ส่วนที่ยื่นออกไปนี้เรียกว่า “เกย”

เฮือนแฝด

เป็นเฮือนหลังคาทรงจั่วสองเรือนสร้างชิดกัน และใช้โครงสร้างร่วมกัน โดยมีเฮือนหนึ่งเป็นเฮือนนอน มีผนังครบทุกด้าน เรียก “เฮือนใหญ่” อีกเฮือนอาจมีผนัง 3 ด้าน ใช้เชื่อมระหว่างชานภายนอกกับเฮือนนอน

เฮือนโข่ง

คล้ายเฮือนแฝด แต่แยกโครงสร้างออกจากกัน ทำให้เกิดช่องทางเดินตรงกลางเชื่อมต่อพื้นที่ โดยสามารถรื้อแยกเฮือนโข่งไปปลูกในที่ใหม่ได้ เฮือนอีสานมักมีเฮือนไฟเป็นส่วนทำครัวแยกออกไปต่างหาก มีหลังคาลาดชันน้อยกว่าภูมิภาคอื่น ๆ และมักพบ ลายตะเว็น (ตะวัน) ประดับตามความเชื่อ

ภาคกลางมีกลุ่มชาติพันธุ์หลากหลาย ทำให้มีรูปแบบเรือนพื้นถิ่นแตกต่างไปมากมาย ที่น่าจะรู้จักและคุ้นตามากที่สุดเรียกว่า “เรือนไทยภาคกลาง” โดยแบ่งเป็นเรือนเครื่องผูกที่สร้างด้วยไม้ไผ่ เรือนเครื่องสับสร้างด้วยไม้เนื้อแข็ง และเรือนเครื่องก่อที่สร้างด้วยการก่ออิฐถือปูน โดยในที่นี้จะขอยกตัวอย่างเฉพาะเรือนเครื่องสับ เพื่อให้เปรียบเทียบเรือนในภูมิภาคอื่นที่ใช้วัสดุประเภทเดียวกัน

เรือนเครื่องสับของเรือนไทยภาคกลางมักรู้จักในอีกชื่อคือ “เรือนไทยเดิม” เป็นเรือนสำหรับผู้ที่มีฐานะ เจ้านาย หรือคหบดี มี 2 ประเภท คือ

เรือนเดี่ยว

เป็นเรือนสำหรับครอบครัวขนาดเล็กมีเรือนนอนหนึ่งหลังแยกกับเรือนครัวและเชื่อมด้วยชาน

เรือนหมู่

เป็นเรือนหลายหลังเชื่อมต่อกันด้วยชาน ประกอบด้วยเรือนหลักของพ่อแม่ และเรือนนอนของลูกที่แต่งงานแล้ว ซึ่งอาจปลูกเพิ่มไว้ด้านหน้า หรือหากเป็นเรือนของผู้มีฐานะมาก นิยมวางผังใหญ่โต เรียกว่า “เรือนคหบดี” นอกจาก เรือนนอน ก็มี หอกลาง ตั้งอยู่กลางชานสำหรับใช้นั่งเล่น รับแขก หรือจัดพิธี ในขณะที่  “หอนก” ใช้สำหรับเลี้ยงนก “หอพระ” ใช้สำหรับประดิษฐานพระพุทธรูปต่าง ๆ ลักษณะที่มีร่วมกันของเรือนไทยภาคกลาง คือเป็นเรือนไม้เนื้อแข็งใต้ถุนสูงเพื่อหนีน้ำหลาก ใช้งานอเนกประสงค์ หรือเลี้ยงสัตว์ มีหลังคาจั่วทรงสูงและอ่อนโค้ง ประดับด้านจั่วด้วยปั้นลมไม้ทำเป็น “เหงา” หรือ “หางปลา” และมีชานกว้างมาก รวมถึงมี “ระเบียง” เป็นพื้นที่กึ่งภายนอกเชื่อมต่อระหว่างชานเข้าสู่ในตัวเรือน

บ้านไทยพื้นถิ่นภาคใต้

ด้วยความหลากหลายของวัฒนธรรมและความเชื่อของคนภาคใต้ ทำให้เราแบ่งรูปแบบเรือนไทยพื้นถิ่นของภาคใต้ได้เป็น 2 แบบ คือ เรือนไทยมุสลิม และเรือนไทยพุทธ

เรือนไทยมุสลิมภาคใต้

เป็นเรือนไม้ ใต้ถุนสูง แต่ไม่ใช้ประโยชน์ใต้ถุนมากนัก มีหลังคา 3 แบบ เรียกว่า “ลีมะ” (ปั้นหยา) “บลานอ” (มนิลา) และ “แมและ” (จั่ว) รูปแบบที่พบส่วนใหญ่เป็นแบบ บลานอ ที่น่าสนใจคือภายในเรือนมักจะเปิดโล่งต่อเนื่องถึงกันหมด รวมถึงครัวที่อยู่หลังบ้าน กั้นเพียงห้องนอน หรือห้องละหมาดขนาดไม่ใหญ่ พื้นที่เปิดโล่งนั้นแบ่งพื้นที่เป็น 4 ส่วนตามการใช้งาน ได้แก่ ส่วนรับแขก เป็นพื้นที่ใต้หลังคาปีกนกที่ยื่นยาวออกมา เป็นส่วนแรกของการเข้าสู่ตัวเรือน แขกจะอยู่แต่ภายในพื้นที่นั้น ไม่ก้าวล้ำเข้าไปมากกว่านี้ เว้นแต่เจ้าของบ้านจะเชิญชวน ถัดเข้าไปเป็นส่วนโถง ซึ่งเป็นที่อยู่ของเจ้าของบ้าน ใช้นั่งเล่นและทำกิจกรรมต่าง ๆ ในบริเวณนี้จะมีการกั้นเป็นห้องนอนและห้องละหมาดไว้บริเวณกลางเรือน ท้ายเรือนเป็นส่วนครัว และยังเป็นส่วนของผู้หญิงโดยเฉพาะ คนภายนอกหรือผู้ชายจะไม่รุกล้ำเข้าไป รวมถึงยังมีบันไดขึ้น-ลงทางด้านหลังเฉพาะของผู้หญิง

เรือนไทยพุทธภาคใต้

เป็นเรือนไม้ใต้ถุนสูงหลังคาใหญ่เป็นทรงปั้นหยาและจั่ว ภายในมักจะกั้นห้องอย่างมิดชิด ไม่เปิดโล่งเท่าเรือนไทยมุสลิม โดยจะแบ่งเป็นห้องนอน มีโถงเชื่อมต่อทำหน้าที่เป็นส่วนนั่งเล่นและรับแขก ส่วนครัวจะอยู่ด้านหลัง องค์ประกอบเหล่านี้เป็นเพียงส่วนหนึ่งของเรือนพื้นถิ่นที่พบในไทย เพราะยังมีเรือนพื้นถิ่นรูปแบบอื่นที่แตกต่างกันไปตามอิทธิพลที่ไม่เหมือนกันในแต่ละจังหวัด อย่างไรก็ตามการอยู่ภายใต้พื้นที่มรสุมที่คล้ายกัน เรือนไทยพื้นถิ่นจึงมีจุดสังเกตได้ชัด อย่างการเป็นเรือนยกใต้ถุนสูง หลังคาทรงจั่ว  ชายคายื่นยาว มีพื้นที่ข้างนอก  หรือ “ชาน” เชื่อมแต่ละเรือนเข้าด้วยกัน รวมถึงนิยมสร้างด้วยไม้และไม้ไผ่ นั่นเพราะเรามีป่าไม้เป็นวัตถุดิบใกล้ตัว รวมถึงสร้างได้ด้วยการใช้แรงงานคนจำนวนไม่มาก และใช้เครื่องมือที่ไม่ซับซ้อน