Kıyas

495- İstihsan, İnsanların Faydasına bir Kaidedir:

“İbn Hazm'ın istihsan hakkındaki sözleri böyle, ona göre bu, dinde kar­gaşalıktır, birinin iyi dediğine, diğeri kötü der. Hükümler karışır, sonra di­ni hüküm koyan ancak Allah'dır. Şunu da kaydedelim ki, o, istihsan için arzu ve hevestir, diyor. Bu yanlıştır, müctehid dinin maksad ve amacının ruhuna uygun olarak hüküm vermektedir. Evet, malikilerden İbn Rüşd is­tihsan için:

Bir asıla dayanmaksızın fakihin kalbine doğandır, demiş. Fa­kat bu arzu heves demek değildir. O, fakihin mantıkma uyan şey demek­tir, umumî kaidelerin ruhuna uygun olandır. İnsanların faydasını gözetip zarardan koruyan şey demektir. Dinin kaynaklarına dayanarak İslâm ru­huna uyan demektir. Bununla beraber, Malikilerin hepsi, İbn Rüşd gibi de­miş değildir, bütün Hanefiler ve Malikiler bu kaideyi sağlam bir esasa bağ­lamışlardır, bu heves ve arzu işi değildir.

Malikilere göre, istihsan insanların maslahatına olan bir kapı açmıştır.' İnsanların zaruri ihtiyaç halinde olan bir çok şeyleri vardır. İstihsan ka­idesi bunları düzenler. Hanefiler de istihsanı gayet güzel bir kaide halin­de işlemişlerdir. İcma, örf ve adet ile onu yerine oturtmuşlar, arzu ve he­vese bırakmamışlardır.

496- Maslahat Delili Yerine Göredir:

Biraz da maslahatın değişmesiyle hükmün değişmesinden bahsedelim. Bir toplum için maslahat olan, başka bir toplum için zararlı olur. Bir za­man veya memleket için maslahat olan başka bir zamanda veya memleket­te böyle olmayabilir, onun için İbn Hazm, bu maslahat deliline karşı çıkı­yor, bu kargaşalık doğurur, hak birdir, diyor.

Meseleye şöyle ince bir göz atarsak, istihsan ve maslahat delilleri hak­kında bunu yersiz buluruz. Çünkü bunlar, nass olmayan yerde delil oluyor. Bu kargaşalık doğurmaz, hak birdir. Doktor bile hastalığa göre ilaç verir, bir ilacı birine verir, diğerine yasaktır, bu hakkın bir olmasına mani değildir. Maslahat delili de böyledir. Bir şey bir toplum için faydalı ise ona sa­hiptir, helaldir, diğeri için zararlı ise ona haramdır, mubah olmaz. Hayat­taki olaylar da böyledir.

497- İmam Şafii de İstihsanı Almaz:

Bir nev'i rey ile ictihad olan istihsan kaidesi hakkında, İbn hazm'ın gö­rüşleri böyle. İbn Hazm buna da, diğer rey ile ictihad delillerine baktığı açı­dan bakıyor ve reddediyor. Çünkü ona göre, nasslar her şeydir, nasslardan başka delile ihtiyaç yoktur.

O da, istihsanı iptal meselesinde İmam Şafii'nin yolunu tutmuştur. İmam Şafii şöyle demiştir: "Kim istihsan yaparsa, akliyle bir hüküm veri­yor demektir." O da istihsanm oturmuş bir kaide olmadığını söyler ve şöy­le der: "İstihsan zevk işidir."[10][10] İbn Hazm da böyle konuşuyor.

498- Sedd-i Zeraî:

İbn Hazm, ictihad yoluyla olan sedd-i zeraî delilini reddeder. Bu da rey ile ictihad nev'ilerindendir, o reyin hepsini inkâr eder. Bu konuda İbn Hazm'ın dediklerine geçmeden önce, Malikilerin ve Hanefilerin aldıkları bu zerayi delilini kısaca tanıyalım:

Bu kaide, işaret ettiğimiz mezheblerin fukahasmca fetvada esas tuttuk­ları bir yoldur, Bunun temeli şudur: Bir şey teklif edilince, ona vasıta olan şeylerde istenmiş olur, bir şeyi yasaklayınca, ona vasıta olanlar da ya­saklanmış olur. Harama vasıta olan da haramdır. Dini hükümleri araştı­rınca bunun böyle olduğu görülür. Cuma namazını emir etti, ona koşma­yı da emretti, o anda alış verişi yasakladı, çünkü koşmaya mani. İnsanla­ra sevgiyi emretti, kini yasakladı. Başkasının pazarlığını bozmayı yasak­ladı, çünkü kine sebeb olur... Mirasçıya vasiyeti yasakladı, diğeri kızma­sın diye Hz. Peygamber savaş zamanında hırsızın elini kesmedi, çünkü düş­mana kaçar, ajanlık yapar, müslümanların sırrını satar.[11][11]

Bu prensiplere bakarak Malikiler ve Hanbeliler zerayi kaidesini aldılar ve helale sebeb olan helaldir. Harama vasıta olan haramdır, dediler. Fit­ne, fesad zamanı silah satmak haramdır, ribaya vasıta olan şey fasıddır, buna göre Malikiler ve Hanbeliler dini hükümleri ikiye ayırırlar: Maksad-lar ve vasıtalar. Maksatlar bizzat faydalı ve zararlı olanlar. Bunlara vası­ta olanlara da zerayi denir. Faydalıya vasıta olursa mubah, zarara vasıta olursa yasaktır.

499- Zerayi

Bu kaidenin temeli budur. Fakat İbn Hazm, buna karşı çıkıyor ve bunu kötülüyor. Halbuki bunun gayesi çok güzeldir. O diyor ki, bir cemaat ih­tiyaten bazı şeyleri haram kılıyor ve buna Numanb, Beşir'in rivayetini de­lil tutuyorlar. O, Hz. Peygamber şöyle dedi diyor: "Helal belli, haram bel­li. İkisi arasında bazı şüpheli şeyler var, bu şüpheli şeylerden sakınan ırz ve dini korumuş olur. Şüpheliye düşen harama düşebilir. Yasak koru etra­fında hayvan otlatan çoban, oraya gidebilir. Her hükümdarın yasağı var­dır, Allah'ın yasağı da haramlardır."[12][12]

İbn Hazm, zerayi haram düşmek korkusuyla şüpheli şeylerden sakın­maktan ibaret sanıyor. Halbuki bu kapıyı açan Malikiler ve Hanbeliler sa­dece şüpheli şeylerden sakınmak demiyorlar, onlara göre zerayi üç türlü­dür:

a. Şüpheli şeylerden sakınmak,

b. Harama götüren her şeyden sakınmak, fitne zamanı silah satmak gi­bi

c. Vacibe vasıta olan şey, namaza koşmak, ailesini geçindirmek için rızık peşinde koşmak, çalışmak. Bunların hepsi zerayidir, vasıtadır.

Onun için İbn Hazm'm sözleri kusurlu, diyoruz. Çünkü sedd-i zerai sadece şüphelilerden sakınmaktan ibaret değildir.

500- îcab Başka Teşvik Başka:

İbn Hazm, sedd-i zerai kaidesini sadece Numan hadisine hasr etmekle kalmıyor, bu hadisin kapsamına giren şey, teklifi bir hüküm değil, diyor. Çünkü kesin nass olmadıkça birşey, haram olamaz. Halbuki birçok âyet­ler, yeryüzündeki her şeyin kullara helal ve mubah olduğunu gösterir. "Yerdekilerin hepsini sizin için yarattı" (el-Bakara 2/29).

"Nasıl olur da Al­lah'ın size verdiği rızkın birazını haram, birazını helal kılarsınız?" (Yunus 10/59). Allah şüphe üzerine bir şeyi haram kılmayı yasaklıyor. Ona göre, bu hadis-i şerif şüpheliyi haram için değil, dini ve güzel ahlakı korumak için takvaya, salaha davet içindir. Yasak bölgenin etrafı yasak demek değildir.

Bu şüpheli şeylerden korunmaya teşviktir. Şüpheli haram değildir. "İnsan­ların en suçlusu, haram olmayan bir şeyi sorar, onun sorusu üzerine haram kılınır." Hadisi var.

İbn Hazm, icab ile teşvik arasını bir tutmaz, haram kesin emir ister, teş­vik ise davettir.

501- Ayniyle Haram Olmak Lazım:

İbn Hazm haram olan bir şeye götürür diye, harama vasıta olan bir şe­yi şüphe ile haram saymıyor. Haram kesin bir delil ister diyor.

Ve buna iki su kabını misal getiriyor. İki su kabı var. Birindeki su te­miz, diğerindeki pis. Fakat hangisi temiz, hangisi pis olduğu belli değil, or­tada pis su olduğu kati onlarla abdest alınmaz diyor.

502- Şüphe Üzerine Haram Denemez:

Ona göre şüpheli şeyler hakkında kesin haram denemez. Öyle olunca müftü, harama vasıta oluyor diye bir şey hakkında haramdır, diye fetva ve­remez. Şüpheli bir şeye kesin olarak haram diyen, dinde ziyade yapmış olur, Allah'ın dinine aklı ile bir şey katıyor sayılır. Şüpheli diye haram denemez.

Hz. Peygamber'in asrından tut da zamanımıza kadar çağlar bunu bütün üm­metin icmaı ile olup biten işlere bak, Medine de Hz. Peygamber'in huzurun­da olurdu bunlar. Bir kimseye yiyecek, giyecek, ne olursa olsun almak is­tediği zaman pazar yerine gider, oradan istediğini alır. Halbuki pazarda ça­lınmış, gasbedilmiş, haksız kazanılmış şeylerden bulunur.

Ayniyle haram olduğu belli olmayan şeyler, şüphe üzerine haram sayılmaz. Hz. Peygam­ber bundan men etmedi. Bundan sonra İbn Hazm, şunu rivayet eder: As-hab sordular, «ya Rasulullah, yeni müslüman olan Araplar geliyor, et ge­tiriyorlar, besmele ile mi kestiler, bilmiyoruz?» Hz. Peygamber: «Siz bes­mele çekin ve yeyin,» dedi. Biz de Hz. Peygamber gibi takvaya teşvik ede­riz, fakat haram diyemeyiz.”[13][13]

503- Zerayi Delilini Sert Eleştirisi:

îbn Hazm, adeti üzere zerayi görüşüne şiddetle hücum ediyor, haram ve helal zan ile sabit olmaz, diyor. Zerayi ile haram kılan, şüphe ve zann ile ha­ram kılıyor demektir. Halbuki cenabı Hak zan, hak için bir şey ifade etme, buyurmuştur. Şöyle sert konuşuyor; İhtiyat veya endişe üzerine kesin olma­yan bir şeyle hüküm veren, zan ile hüküm veriyor. Zan ile hüküm batıldır, yalandır. Bu helal olmaz. Böyle bir şeye götüren her mezhebden Allah'a sı­ğınırız. Aslında bu mezheb, bozuk ve çelişki içindedir. Harama götürecek en­dişesiyle bir şey haram kılınacak olursa, zina yaparlar korkusuyla erkek­leri enesinler, hadım yapsınlar, kâfir olurlar korkusuyla insanları öldürsün­ler, şarap yapılır diye bağları, bahçeleri kökleyip kessinler... Hülasa bu mez­heb yeryüzünde en fasid mezhebtir. Çünkü bu hakikatleri çiğneyip ezme­ye sebeb oluyor.[14][14]

Eskiden mezhebi olan Malikileri böyle nitelendiriyor. Bu sözler onun, onun zahiriye taassubunu göstermek için bunları aynen nak­lettik. Rey ile içtihadın her nev'ini, insanları harama düşmekten korumak gibi güzel bir gayesi olan zerayiye bile nasıl sert bir dille reddediyor. Biz, onun bu sert sözleri üzerine bazı notlar düşmek istiyoruz.

504- Yerinde Bazı Notlar:

a. Bir şeyin helal veya haram olmasında şüphesi bulunan kimse, o ko­nuda tereddüt içindedir. Yoksa kesin olarak hüküm vermiş değildir. Hü­küm verse şüphesi olmaz. Haram olduğu ona göre kesin değildir. Zaten İs­lâm ulemasından hiçbir kimse şüpheli bir şeyin kesin haram olduğunu söy­lemiş değil. Bunu ihtiyat olarak söylüyorlar. Karılarından birini boşayıp hangisi olduğunu bilmezse, Malik'e göre ihtiyaten boş düşerler...

b. İhtiyatta itibari olarak zan galebedir, nadir olana değildir. Bu bakım­dan İbn Hazm'ın; öyleyse zina yapmasınlar diye erkekleri eneyelim mi, fe-sad çıkarmasınlar diye insanları öldürelim mi, şarap yapmasınlar diye bağ­ları kesip kökleyelim mi? demesi yersizdir. Böyle bir şey diyen zaten yok, bunlar nasslarla yasaklanmış şeylerdir.

c. Sedd-i zerayi delilini alan ulema, kasden harama vasıta olanlara bu­nu koymuşlardır. Ribaya vasıta olan satış, hülle yapmak için muvakkat ni­kah yapmak, varislerden mal kaçırmak için ölüm hastalığında vasiyet yapmak gibi, şeyler bunlardandır. Bunlar kötü maksatla olduğundan ha­ramdır ve dini korumak içindir. Zerayi delilinde iki şeye bakılır:

1. Kişinin bu işden maksadı nedir, niyetine bakılır, mesela zekattan ka­çınmak için, malını, iade şartıyla bir fakire hibe etmek veya karşılıkta az bir şeyle satmak gibi.

2. Herhangi bir zamanda harama vasıta olması galip olan bir şey hak­kında hüküm vermek, fitne zamanı silah satmak gibi.

505- Usul ve Furuun Şahidliği:

İbn Hazm'ın bütün fukahayı şiddetle eleştirdiği bir konuda akrabalık do­layısıyla yalan söylerler endişesiyle, usul ve furuun birbirlerine şahidlik yapmalarını kabul etmemiş olmalarıdır. O, bu şahidliği kabul eder, böyle zan üzerine şahidlik reddolunmaz, diyor. Töhmet ile şehadet reddolunmaz bu haramdır. Delil olarak birçok âyet-i kerime zikrediyor.[15][15]

İbn Hazm, usulün fürua, furuun usule şahidliği kabul etmemeğe şaşı­yor. Biz de onun bu şaşkınlığına şaşarız şöyle ki;

a. Burada adalete tesir eden bir töhmet var. Oğlunu hapse sokacak bir şekilde kim şahidlik yapar.

b. Bir insanın usulüne (ana-baba, yukarı doğru akraba) ve füruuna (evlatlar aşağı doğru) ve eşine şahidliği

kendine şahidliği demektir. Oğlu­nu, eşini elbette korur.

c. Usul ve füru hakkında şahidlik gerçekten güçtür. Eğer doğru söyler­se, onları kızdırır, bu da akraba arasında düşmanlığa sebeb olur, eğer doğru söylemez ise Allah'ın azabını üstüne çeker, bu gibi sebeblerle usul ve füru hakkındaki şahidlik kabul edilmemiştir.

506- Onun Tuttuğu Anlatım Yolu:

İbn Hazm'ın bütün nevileriyle reye bakışı böyle. O, bunları reddederken sözünde üç belirgin vasıf var:

1. Getirdiği delilleri hep zahiri üzere alıyor, başka hiçbir şeye bakmıyor.

2. O dinin ruhuna ve aslına bakmıyor, maksad ve gayelere yönelmiyor. İllet ve hikmetleri araştırmıyor. Onun önünde sadece nass var, o, nassa ba­kıyor, bunların ibadet ve muamelata dair olanları arasında bir fark gözet­miyor, onun gözünde sadece teklif var.

3. Zahiriyeciliğe taassub şiddetiyle sarılması. Hatta bu taassub yüzün­den, muhalifin sözünü bile tamamıyla kavramağa çalışmıyor. Şüphesiz ki bu, onun araştırmalarında bir kusurdur. Bana göre, araştırmalarında bu taassubu bir yana atsaydı, hem kendisi ve hem de insanlar için daha fay­dalı olurdu.

Onun usul ve metodunu anlattıktan sonra şimdi de onun bunlara göre, kurduğu fıkhından bazı örnekler sunalım: Ancak bunlara girişmezden ön­ce, onun ashabın fetvaları hakkındaki görüşünü de öğrenelim:

Sahabe Fetvaları:

507- İbn Hazm, Sahabe Kavlini Almaz:

İbn Hazm der ki; "gerek sahabeden ve gerek diğerlerinden hayatta ol­sun, ölü olsun kimseyi taklid etmek caiz değildir." Sahabe kavillerini alma­yı da caiz görmez. Çünkü o zahiriyecidir. Kitap, Sünnet ve icmadan başka­sına bakmaz. Bir de bunlardan alınma delili vardır. Sahabenin kavli delil olmaz, çünkü onlar da insandır. O, Şafiinin de bu görüşte olduğunu söyler. Onun şöyle dediği rivayet olunur. Eğer beraber aynı asırda yaşasaydık, de­lille kendisini ilzam edeceğim kimsenin sözünü nasıl olur da alırım.

Doğ­rusu şudur ki, eğer ittifak ederlerse, Şafii onların sözünü alıyor, ihtilaf eder­lerse, birini seçiyor, bu söz hadisle sahabe kavli çeliştiği zaman içindir. Şüp­hesiz o zaman sahabe kavline uyulmaz. Peygamber'in sözünün yanında baş­ka söze yer yoktur. İmam Malik'in dediği gibi: Her insanın bazı sözü alınır, bazısı reddolunur, ancak bu Havzanın sahibi müstesna.

Sahabe Kavillerini Niçin Zikreder?

Böyle olmakla beraber, İbn Hazm defalarca sahabe kavlini almadığını, onları delil saymadığını söylediği halde, bakıyoruz, birçok yerde sahabe kavlini zikrediyor. Gerek usule ve gerek fürua dair kitapları sahabe kavilleri ile dolu. En büyük mecmualar, kolleksiyonlar dersek, hiç de mübalağa etmiş olmayız ve bu söz hata da olmaz. Onların sözlerini delil saymadığı­nı tekrarladığı halde onlardan bu kavillerin naklini nasıl yorumlarız? İbn Hazm, sahabe kavillerini üç sebebten dolayı alır:

a. Onların kavillerini, davasına delil olmak üzere alır, eğer icma halin­de iseler, böyle yapar, hilafet hakkındaki seçtiği böyledir. O diyor ki: "Hi­lafet hakkında üç defa üç türlü yol seçtiler, birincide Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer'i veliahd yaptı. İkincide Hz. Ömer, halife seçimini halka bıraktı, onlar da Osman'ı seçtiler. Üçüncüde kendisini o makama layık görüp şart­ları haiz olan kimsenin kendisini halife ilan etmesidir, nasıl ki Hz. Ali böy­le yaptı. Bu üç yoldaki halife seçimine sahabe muvafakat etti, bunda icma vardır. Böylece onların icmaı bu üç sekilin de caiz olduğuna delildir."

b. İkinci olarak karşısındaki cumhur ulemaya, onların kendi delilleri ile ilzam etmek ister. Onlar sahabe kavlini aldıklarından, onlara karşı o da ay­nı delilleri getirir. Dört imama tabi olanlarla münakaşa yaparken, onların kabul ettikleri sahabe kavillerini getirip onları delillerle susturur, onların yolunu takip eder, nasıl ki reyi iptal bahsinde bu yolu takip ettiğini gördük. Ebu Bekir, Ömer ve İbn Mes'ud gibi müctehid sahabenin kavillerini sıksık kullandı. Bundan maksat, karşısmdakileri ilzam edip susturmaktır.

c. Üçüncü olarak sahabe kavilleriyle kendi görüşünü tekid etmek, sağ­lam göstermektir. Yani kendi görüşü garip bir şey olmadığını, dinde bunun benzerleri bulunduğunu, Hz. Peygamber'den dini öğrenen ashabın kavil­lerinin de böyle olduğunu göstermek amacıyla bunu yapar. Burada hem il­zam ve hem de şehadet var, yani sahabe kavillerini, kendi görüşüne şahid gibi getiriyor.

Buraya kadar İbn Hazm'ın usulünü, başkalarının usulüne nasıl itiraz­lar yaptığını böylece beyandan sonra, artık onun bu usule göre kurduğu za­hiriye fıkhından bazı meseleleri örnek alıp onları incelemek gerekir sanı­rım.

KAYNAK:

[1][1] eli ihkam, c. VII, s. 56

[2][2] Yazarın Ebu Hanife, Safi ve Malik kitaplarına bk.

[3][3] Aynı kaynak, s. 5

[4][4] Aynı kaynak, s. 9

[5][5] Aynı kaynak, c. VIII, s. 14

[6][6] İbn Hazm, en-Nübez, s. 45

[7][7] Şafii, er-Risale, s. 477

[8][8] İbn Hazm, el-İhkam, c. VII, s. III.

[9][9] el-îhkam, c. VI, s. 17.

[10][10] Yazarın İmam Şafii kitabına bak.

[11][11] Yazarın Ahmed b. Hanbel kitabına bk.

[12][12] İbn Hazm, el-İhkâm, c. VI, s. 2

[13][13] Aynı kaynak.s. 7

[14][14] el-İhkamcVI,s. 13

[15][15] el-İhkam, c. VI, s. 13