Jij werd uitgenodigd door Margot De Waele (6 wkd)
Welk nieuws heeft je recent bang, blij of boos gemaakt?
Wetenschappers hebben berekend dat er op aarde 20 biljard mieren rondlopen. Die wegen meer dan alle wilde vogels en zoogdieren samen. Dat vind ik leuk om te lezen. In geschiedenislessen praten we vooral over ‘mensen’. Het is belangrijk maar misschien gaat het heelal helemaal niet over ons. Je zou op school die indruk kunnen hebben. Ook als we niet het onderwerp van een les zijn zit er toch een menselijk perspectief in. Dat is begrijpelijk. We kunnen alleen als mens naar de dingen kijken. Maar, waar zijn al die mieren mee bezig terwijl wij tijdens de Franse revolutie in Parijs de Bastille bestormen?
Heb je een idee of voorstel om de wereld te verbeteren?
Tja, de wereld verbeteren is een lief idee. Het omgekeerde zou raar zijn. Wie wil de wereld ‘slechter’ maken? Maar de vraag heeft ook iets prekerig. Vind je het nodig? Mijn wil om mezelf en mijn omgeving te verbeteren is biologisch en evolutionair gedreven. ‘s Avonds wil ik verder staan dan dat ik ‘s morgens wakker geworden ben. Het maakt me gelukkig, maar levert ook competitie en stress op. Ambitie is fijn, maar zijn we soms niet te veel aan het bouwen, werken en punten scoren? Misschien ‘win’ je wel op het eind van de dag door te beseffen dat je helemaal niet hoeft te winnen. Probeer het maar eens uit. Het is heel bevrijdend. Een deel van de klimaatopwarming en de ongelijke verdeling van goederen wordt veroorzaakt door onze wens om vooruit te gaan. Paradoxaal genoeg kan je dus heel wat problemen oplossen door minder te willen. Misschien kunnen we het algemeen welzijn van mensen verbeteren door ons groeiproces te bewaken. Hoeveel heb je echt nodig? Iedereen wat minder huizen, kinderen, eten, reizen. Iets minder willen zal moeilijk zijn. Het gaat tegen onze biologische aanleg in. Denken we in lessen op school voldoende na over wat belangrijk is? Het is complex. Iedereen heeft er een mening over. Zijn relaties met andere mensen waardevoller dan materiële spullen? Het klinkt aannemelijk, maar weet je het zeker? Beiden maken je soms gelukkig maar ook ongelukkig. Evenwicht is belangrijk. In het heelal is nog plaats genoeg. Misschien kunnen we met technische en wetenschappelijke ingrepen ongebreideld doorgroeien? Of moeten we met zijn allen achteruit om het te halen? Nu ik erover nadenk, is het streven naar evenwicht ook evolutionair te verklaren. Ambitieus zijn, maar weten wanneer je moet stoppen is de beste manier geweest om te overleven.
Hebben we vandaag op school een goede balans?
Mmm, school is per definitie een ambitieus project, geworteld in de idealen van het humanisme en de verlichting. Ik deel de nieuwsgierigheid en verwondering. We leven op een gigantische bol die rond een nog veel grotere ster draait in een onvoorstelbaar groot heelal. Dit onderzoeken is een leuke en avontuurlijke onderneming. Maar misschien houden we te weinig rekening met verschillen tussen leerlingen. Iedereen is op zoek naar een ander evenwicht. De ene is competitiever, ambitieuzer en nieuwsgieriger dan de andere. Dat is oké. Het maakt een leerling niet beter of slechter dan een andere. Hoe organiseer je een school die voor iedereen ruimte laat? Een structuur die uitdaging, maar ook rust biedt. Kan je in ons huidige onderwijssysteem op je eigen tempo jezelf zijn? Straks beginnen de examens. We voelen allemaal de druk om te presteren. Ik vrees dat de schoonheid van de wereld ontcijferen voor veel leerlingen en leerkrachten een heel praktische en technische kwestie geworden is. We zien vooral punten, diploma’s, jobs en prestige. Hier komt nog eens bij dat onze overheid de schaal steeds groter maakt en het proces zo ‘efficiënt’ mogelijk wil organiseren. Zijn de nieuwe richtingen en vakken van de onderwijshervorming bedoeld om leerlingen beter en gedifferentieerd te helpen of om kosten te sparen en leerlingen sneller naar de uitgang te leiden? Ik denk soms het laatste. Het schoolsysteem kost de maatschappij veel geld. Wil je kritisch denkende mensen tijd geven om zich te ontwikkelen of wil je snel veel brave arbeiders? Op de achtergrond speelt een breder probleem. Ik krijg soms de kriebels van onze functionele en rationele maatschappij. Ons denken is erg utilitaristisch. Alles moet ‘nuttig’ zijn voor de samenleving. Het mag natuurlijk, maar is het altijd nodig? Wat mij ontroert, is het ‘proberen’ en ‘mislukken’ of zelfs ‘niets doen’ van mensen. Je mag er ook gewoon zijn, toch? ‘There is consolation in the mess people make’ is een quote van de Britse historicus Simon Schama. Mensen zijn feilbaar. Veel grote kunst - toneelstukken en romans - gaat over mensen die grootse dingen willen en daarna volledig de mist ingaan. Pijnlijk, maar wel mooi.
Knoeiende mensen kunnen soms wel heel erg de fout ingaan. Denk aan de slavenhandel of de Tweede Wereldoorlog.
Ja, dat was verschrikkelijk. ‘There‘s mess and there’s mess,’ zegt Simon Schama er snel bij. Het zou fijn zijn als we deze extremen leren vermijden. Ook hier moeten we een juiste balans vinden. Laten we alles zo goed mogelijk doen. Met deze intentie is niets mis. Tegelijkertijd moeten we ook aanvaarden dat het leven rommelig is. Wat is het ‘goede’? Bestaat hier een éénduidig antwoord op? Het juiste is ook niet altijd bereikbaar. Dat geeft niet. Het kost heel wat bloed, zweet en tranen om ergens goed in te worden. Klungelen, falen en ruzie horen erbij. Stel je alleen perfecte mensen voor in een wereld zonder problemen. Dat heeft ook iets griezelig, toch? Ik heb het gevoel dat de drang naar perfectie en ongeduld voor geklungel groter wordt. Door de digitalisering en toegenomen kennis kunnen we ons functioneren steeds beter begrijpen en sturen. Dit is nieuw in de geschiedenis. Je kan er problemen mee oplossen, maar het creëert ook hoge verwachtingen en steeds meer druk. Heb je al eens gehoord van ‘effectief altruïsme’? Het is een sociale beweging die pleit voor het gebruik van cijfers, bewijsmateriaal en rationele overwegingen om zo de meest effectieve manier te vinden om de wereld te verbeteren. Stel je wil honderd euro besteden aan een goed doel. Investeren in muggennetten en ‘vitamine A’-supplementen in Afrika zal meer mensenlevens redden dan hier in België één blindengeleidehond op te leiden. Effectieve altruïsten gaan dit uitrekenen en gieten alle informatie daarna in tabellen en grafieken. Ze bedoelen het goed, maar het geeft me een erg dubbel gevoel. Het lijkt me onmogelijk om altijd alle gevolgen van je acties te voorzien.
Gaat het volgens jou goed of slecht met de wereld?
Het is moeilijk om in te schatten. Ik zie ook de beelden van verdrinkende ijsberen, fake news en populistische politici, vluchtelingen in rubberbootjes en grafieken van op hol geslagen gasprijzen. Het voelt alsof er geen toekomst meer is. De mensheid gaat al even mee. Stel je voor dat wij net diegenen zijn die het einde veroorzaken. Hoe komen we aan dit gevoel? Mensen zijn nog nooit zo op de hoogte geweest. Vroeger wist je het gewoon niet. Nieuws wordt gefilterd. Het moet beroering veroorzaken. Dat is goed voor de kijkcijfers. Bovendien zit het ook in onze aanleg. Je hersenen lossen graag problemen op. Wat fout loopt, valt je meer op dan wat goed gaat. Al deze bedenkingen betekenen niet dat er geen uitdagingen zijn. We zullen meer en meer last krijgen van extreme klimaatschommelingen. Dit gaat sociale en geopolitieke gevolgen hebben. Bezorgdheid is terecht, maar laten we ook niet vervallen in hysterie en doemdenken. Emoties zijn soms nodig als je het gedrag van mensen wil veranderen. ‘Word wakker! De wereld gaat eraan!’ Een klimaatmars in Brussel kan een signaal zijn, maar het is weinig constructief en genuanceerd. Voeg kennis toe aan je emoties. Denk na. Waarom past niet iedereen zijn gedrag aan? Willen ze niet of kunnen ze niet? Zonnepanelen en warmtepompen zijn dure dingen. Sociaal kwetsbare mensen hebben hun auto nodig om naar hun job in de industrie te rijden. Voor bakfiets-hipsters in de stad is dit niet altijd zichtbaar. Je kan het klimaatprobleem alleen op een sociale manier oplossen. Ook technisch en wetenschappelijk is het een complex verhaal. Kernenergie, waterstof en windmolens hebben allemaal voor- en nadelen. Het is een puzzel. Kan je alle gevolgen voorzien? Bestudeer het geheel en leer genuanceerd denken. Dit is wat we op school oefenen. Waarom noemen we de ‘energiecrisis’ niet een ‘energietransitie’? Mensen veranderen of verbeteren pas dingen als het moet. Ken je het project ‘reasons to be cheerful’ van kunstenaar en muzikant David Byrne? Op de website vind je wetenschappelijk onderbouwde artikels over hennep als een bouwmateriaal met een lage C02-voetafdruk en hoe parkeergarages in Frankrijk zonnepanelen krijgen.
Wat is je grootste prestatie of mislukking?
Mag het woord ‘grootste’ weg? Het klinkt zo bombastisch. Evenwicht is belangrijk, toch? Ik kan geen geweldige prestaties of rampzalige mislukkingen voorleggen. Mijn dagen zijn gevuld met kleine overwinningen en evenveel nederlagen. Lesgeven is meestal leuk. Het is fijn om leerlingen mee te nemen in een verhaal. Lessen zijn oefeningen in denken. Veel onderwerpen komen elk jaar terug en toch boor je vaak een nieuwe laag inzicht aan. Door ideeën en vragen van leerlingen, maar ook omdat de wereld voortdurend in beweging is. Meestal zweef ik dan naar huis, mijn gedachten nog bij de les en het besef dat dit een groot privilege is. De meeste jobs op de arbeidsmarkt hebben een stuk minder betekenis. Maar er zijn ook lessen die niet goed lopen. Het is heel frustrerend als leerlingen je verhaal niet gevoeld hebben. Er zijn duizend redenen. Soms heb ik het zelf niet goed uitgelegd, zijn de klassen te groot, is de batterij van je gratis surface-tablet na een paar uur leeg, is het buiten bloedheet of ijskoud, is het vrijdag het zevende uur of er dwaalt een rode kat met een pluizige staart je containerklas binnen. De meeste lessen bevinden zich tussen beide scenario’s in. Lesgeven is per definitie een zoektocht. Structuur is nodig om dingen te begrijpen, maar niet te veel want dan hoef je er niet meer over na te denken. School is een systeem. Voor je het weet, ben je het gedachteloos en uit routine aan het doen. Staan we voldoende stil bij ‘hoe’ en ‘waarom’ we les geven en volgen? Die strijd om bewustzijn valt niet helemaal te winnen. Weet waar je naartoe wil en probeer dit te benaderen.
Als mijn lessen, avonturentochten voor mijn petekinderen en seminarieprojecten al prestaties zijn… van wie dan? Mijn lessen kunnen niet zonder de leerlingen. Dit heb ik gemerkt tijdens de corona crisis. De avonturentochten zijn niet mogelijk zonder hulp van oud-leerlingen als Willem, Jens, Thomas, Hanna, Julie, Eren en Zeger. De projecten en reizen doe ik samen met Charlotte, Louis en Dorien. Er is het enthousiasme van Rudi en Pieter die blauwe maaltijden voor ons maakt. Voor de boekhouding en verzekering van onze reis naar Israël/Palestina krijgen we hulp van Peter. Ik verbaas me hoeveel geluk we hiermee hebben. Pius X is een rijke omgeving. Aardrijkskunde, psychologie, literatuur, biologie, mode, talen en zwaartekrachtgolven, alles is aanwezig. Leerkrachten zijn allemaal experten. Handig als je een project wil bedenken. ‘Verbinding’ lijkt wel een rode draad. Onze maatschappij wil alles in hokjes duwen. Structuur is handig. Je moet dingen organiseren. Maar het is ook beperkend. Seminarie wil - in een zoektocht naar een evenwicht - deze muren een klein beetje afbreken. Door beleving voorop te zetten ontdekken leerlingen creativiteit, zelfredzaamheid, nuance en out of the box denken. Dat geldt voor projecten op school, maar even goed voor de reis die we met oud-leerlingen in de paasvakantie doen naar Israël/Palestina. Die zet je denken over goed en slecht op losse schroeven. Door je in te leven besef je hoeveel verschillende perspectieven er zijn. Het is belangrijk om af en toe een andere bril op te zetten. Dat doen we op school ook. ‘Voor elke school die je opricht, kan je een gevangenis sluiten.’ Kennis brengt rust. Ambitieuze doelen als dit zijn belangrijk, maar gevaarlijk. Kan je ze bereiken en hoe ga je dat meten? Alles hangt af van je verwachtingen. Projecten kunnen niet lukken of mislukken. Ambitie is goed, maar probeer je doelen vaag te houden en er op te vertrouwen dat je een verschil maakt. Er zijn altijd dingen waar je tevreden of minder tevreden over bent. Dingen lopen sowieso anders en soms zelfs beter dan je verwacht had. Geniet van het onbedoelde. Na een project gaan we met iedereen in gesprek en delen we ervaringen uit. Het lijkt me beter dan evaluatieformulieren en lijstjes met doelstellingen die je af kan vinken. Deze visie levert dus geen grote prestaties of mislukkingen op maar een gemengd beeld. Ik ben best tevreden met mijn impact op de wereld. Dit gevoel schommelt van dag tot dag. Frustratie en voldoening wisselen elkaar af. We schuiven de lijn voorzichtig op.
Welk kunstwerk - boek, film, muziek, schilderij,.. - heeft je het meest geraakt?
Oh jee, wat moet ik hierop zeggen? Ik word nu overdonderd door schilderijen van Rembrandt, Mark Rothko, Francis Bacon, Charles Sheeler en veertigduizend jaar oude rotsschilderingen in de grot van Chauvet, maar ook conceptuele kunst zoals de mieren die met confetti sleuren in het regenwoud op filmpjes van de Braziliaanse kunstenares Rivane Neuenschwander of gedichten van Lawrence Ferlinghetti of Charles Bukowski of films als ‘Lost Highway’ van David Lynch, de ‘Thin Red Line’ van Terrence Malick of ‘Barcelona’ van Whit Stillman of romans als ‘De ontdekking van de hemel’ van Harry Mulisch, ‘Wildevrouw’ van Jeroen Olyslaegers en ‘Ask the dust’ van John Fante, maar ook non-fictie boeken als ‘The American Century’ van Norman Cantor of ‘Revolusi’ van David Van Reybrouck of de theaterstukken die Kris Daems elk jaar voor de leerlingen selecteert of televisieseries als ‘Arcane’, ‘Westworld’ en ‘Big Little Lies’ of podcasts als ‘Serial’, ‘This American Life’, ‘Invisibilia’, ‘De Rudi en Freddie show’ en ‘Revisionist History’ van Malcolm Gladwell. Ik lees nu ‘De draaischijf’ van Tom Lanoye. Een prachtig en genuanceerd verhaal over de theaterwereld in Antwerpen tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Maar ik ben evengoed ontroerd door ‘Evi en de eenhoorn’, een reeks boeken waar mijn petekind Marit fan van is. De glinsterende roze kaft doet het ergste vrezen, maar de vriendschap tussen Evi en de beetje cynische eenhoorn is pijnlijk lief.
Aan welke herinneringen ben je het meest gehecht?
Herinneringen verrassen me meestal op rare momenten wanneer ik iets doe of ruik of proef. Herken je dat? Je proeft iets en ineens ben je in het verleden. Anders had je er die dag nooit aan gedacht. Je hebt dus herinneringen waarvan je niet weet dat ze bestaan. Je kan ze dus niet naar believen bovenhalen. Als ik het toch probeer, herinner ik me onze honden die bang zijn van het gevaarlijke konijn in de tuin van onze boerderij in Beveren en de kabouters op de Rien Poortvliet-muurschildering die mijn vader geschilderd heeft toen ik nog een kleuter was. Van mijn 7 tot 14 jaar herinner ik me de zeilwedstrijden in Nieuwpoort en op de Grevelingen in Zeeland. Als leerling op Pius X herinner ik me het toneelstuk ‘De Zwarte Stenen’ dat we op school met leerkrachten en leerlingen gespeeld hebben en de fietsreis naar Trier, de lessen van Kris Daems over mythen, sagen en legenden, de lessen van Els Fransen over de stadsontwikkeling van New York en hoe ik wiskunde plots begreep in de lessen van Sofie Van Hoorickx. Na Pius X heb ik aan de VUB geleerd dat het vak ‘geschiedenis’ zelf ook een geschiedenis heeft. Gesprekken met studenten en proffen in het cultuurcafé op de campus waren even interessant als de lessen in de aula. Voor mijn thesis heb ik onderzoek gedaan naar het verzet van de polderdorpen die plaats moesten ruimen voor de uitbreiding van de haven. Ik herinner me mijn eerste stagelessen op Pius X en daarna heel wat korte opdrachten in verschillende scholen in Antwerpen. Samen met vrienden en oud-leerlingen heb ik in de herfstvakantie een paar keer New York bezocht. We hebben theatervoorstellingen gezien, Manhattans gedronken en langs het strand op Coney Island gewandeld. In 2009 werd op school een kelder vol spullen dichtgemetseld onder het gebouw van de Wittestraat en een stalen kist dichtgelast. Onze tijdcapsule staat nog steeds in het OLC en zit vol met herinneringen die langzaam op weg zijn naar de toekomst. Wil je erbij zijn als ze 2069 opengaat?
Waarover zou je meer willen weten?
Ik wil weten wat het universum is en of het een bedoeling heeft? Is het ‘echt’ of een simulatie? Hoe zouden 20 biljard mieren de wereld ervaren? Ze tellen is één ding, maar wat vinden ze belangrijk? Diezelfde vraag wil ik ook voorleggen aan robots en artificiële intelligentie. Zullen zij zich ooit bewust worden van zichzelf en wat zouden ze dan willen? Wat is ‘bewustzijn’ eigenlijk? Hoe bewust waren mensen in het verleden van zichzelf en hun situatie? Was het leven vroeger gevaarlijk en brutaal of zaten mensen urenlang te luieren aan een rivier? We hebben vandaag ziekenhuizen en centrale verwarming, maar ook een berg Smartschool-berichten als we ‘s avonds thuiskomen. Waarom hebben mensen gevoel voor humor? Hoe is dit een evolutionair voordeel geweest? Ook de morele ontwikkeling van de mens is fascinerend. Ik heb duizend en één vragen over het wereldkampioenschap voetbal in Qatar. Het is interessant om te zien hoe sport, politiek, religie en economie samenkomen. Is het een beschavingsproject dat de wereld bij elkaar zal brengen of een politieke stunt van een regime dat haar macht wil legitimeren? Wat als je gewoon naar voetbal wil kijken en hoopt dat de Rode Duivels zo ver mogelijk raken in het toernooi? Zie je onrecht alleen als dingen tegen je belang ingaan? De woke-beweging beïnvloedt mijn lessen over de ontdekkingsreizen. Ik begin meer dan ooit te voelen wat een westers verhaal het is. Dat wist ik, toch? Bewustzijn is gelaagd. Het staat niet gewoon aan of uit. Iedereen gebruikt ‘geschiedenis’ om haar of zijn identiteit en belangen te behartigen. ‘Het’ verleden bestaat niet. Het is een privilege om dit met leerlingen te onderzoeken en te ontmaskeren.
Wat is je leukste Pius X-ervaring? Eén van de leukste ervaringen?
Ik zou één van de vele seminarie-avonden of projectreizen kunnen kiezen maar minstens even leuk zijn de lessen in 4 BTE. Ik geef dit jaar voor het eerst les in de richting Biotechnieken, een richting met veel praktijklessen labo. Het is iets heel anders dan geschiedenis, wat me in het begin wat zenuwachtig maakte. De nieuwsgierige en onderzoekende houding van de leerlingen komt handig van pas als je letterlijk en figuurlijk op ontdekkingsreis gaat. We ontdekken samen scheurbuik en waarom betere schepen zowel oorzaak als gevolg zijn van de ontdekkingsreizen. Het is een vicieuze cirkel.
Wat is je lievelingsgerecht?
Seminarieprojecten over smaak en zintuigen hebben me geleerd dat ‘wat’ je eet eigenlijk niet zo belangrijk is. Smaak is een beperkt zintuig. Receptoren op je tong registreren zoet, bitter, zuur, umami. Je waardering van een gerecht hangt meer af van de situatie. Heb je wel eens een geplette boterham met pindakaas en confituur gevonden in je rugzak op het eind van een lange wandeling? Thuis zou je hem gewoon weggegooid hebben, maar nu is het de lekkerste boterham die je ooit gegeten hebt. Context is alles. Zintuigen werken samen en creëren een volledige ervaring.
Vier jaar geleden zit ik in een tent bij de bedoeïenen midden in de woestijn. Het is één van mijn eerste reizen naar Israël/Palestina. Er rennen schattige bedouinenkinderen rond. De familie die we bezoeken, serveert trots een grote schaal met kip en rijst. Mijn benen zijn moe van een lange wandeling. We hebben de Dode Zee gezien en de mistige bergen van Jordanië. Iedereen zit op kussens na te praten over het beleid van Israël en het wereldbeeld van de bedoeïenen die met hun schapen door de woestijn trekken en ‘s nachts onder de sterren slapen. Het was één van de lekkerste maaltijden die ik ooit gegeten heb.
Wie van de leerlingen wil je uitnodigen voor dit kettinginterview?
Julia Kujawa