filosofisch experiment 06.

Beste leerlingen

Dit is het kunstwerk ‘De Vlecht'. Een stalen sculptuur uit 2020 van de Griekse beeldhouwer Kalliopi Lemos. De rechtopstaande vlecht van donkerbruin haar heeft een lengte van 6,5 meter en hoort bij haar beeldenserie Tools of Endearment, over de rol van vrouwelijkheid in de moderne samenleving. Het afknippen van een haarvlecht is een gebaar van ongehoorzaamheid, een persoonlijk verzet tegen dwang. Maar het symboliseert ook verandering, het afsnijden van oude ideeën als een daad van bevrijding en volwassenwording. De vlecht met zijn formidabele afmeting is gemaakt van honderden in elkaar verstrengelde haartjes die ambitieus naar de hemel opstijgen alsof ze, door rechtop te staan, hun eigenwaarde uitdrukken. Ze maken dit de ideale plaats voor een filosofisch experiment over het ‘ik’.

Ga rustig aan het water van de Westersingel zitten. Kijk om je heen. Wat zie je allemaal? Wat zijn mensen aan het doen en waarom? Als je het niet onmiddellijk weet, kan je het ze altijd vragen.

Ik wil een oud filosofisch probleem aan jullie voorleggen. Heb je al eens foto’s gezien van jezelf als kleuter? Het is vreemd om naar te kijken, niet? Wie is die persoon op de foto? Ben jij dat? Echt? Zit er nog een stukje van hen in jou? Waar zit je ‘ik’? Datgene wat jou je maakt. Veel mensen denken dan aan hun lichaam. Dat ben ik toch? Je stelt jezelf voor en geeft mensen een hand. ‘Hallo ik ben … ’ Klinkt logisch en toch is er een probleem. Je lichaam is voortdurend in beweging. Cellen breken zich de hele tijd af en bouwen zich terug op. Net zoals je geen tweemaal in dezelfde rivier kan springen. Het lichaam dat hier in Rotterdam, aan de Westersingel zit is een compleet ander lichaam dan dat meisje of jongen op die oude foto’s. Dus… waar zit je ‘ik’ dan eigenlijk? Misschien is het alleen maar ‘een verhaal’ dat je over jezelf vertelt. 

Sorry, wat volgt is nogal bloederig. Maak je geen zorgen. Het is maar een gedachte-experiment. Je voelt er niets van. Stel je voor … je ligt in de jeugdherberg te slapen. Samen met je klasgenoten. Plots sluipen er twee dokters de kamer binnen. Stiekem - zonder jullie wakker te maken - snijden ze je schedel open en verwisselen ze jullie hersenen. De hersenen van leerling 1 zitten nu in het hoofd van leerling 2 en de hersenen van leerling 2 zitten in het hoofd van leerling 1. Als leerling 1 de volgende ochtend opstaat en in de spiegel kijkt … wie ziet zij of hij dan? Door deze oefening snap je dat je ‘ik’ vooral in je hersenen zit. 

Ben je klaar om dit ingewikkelder te maken? Die twee sadistische dokters hebben een nieuw apparaat bij zich dat hersenpatronen kan overzetten. In de kamer van de jeugdherberg staan nu twee stoelen. Op de stoelen ligt een helm die via allerlei draden verbonden is met een vreemde machine. Dit keer is het de beurt aan leerling 3 en leerling 4. Ze gaan elk op een stoel zitten en zetten de helm op hun hoofd. De dokters duwen op de knop en de machine springt aan. Er klinken rare geluiden en er komt rook uit. Enkele minuten later is het experiment klaar. Leerling 3 heeft nog steeds zijn eigen hersenen, maar die hebben nu de ideeën, herinneringen en talenten van leerling 4 die op zijn beurt weer de ideeën en ervaringen van leerling 3 heeft. Wie is nu wie? 

Zie je dat je ‘ik’ dus niets met je lichaam te maken heeft. Leerling 3 zit nu helemaal in het lichaam van leerling 4 en leerling 4 zit in het lichaam van leerling 3 zonder dat er iets ‘fysiek’ of ‘biologisch’ van de ene naar de andere gegaan is.

Vind je het leuk of eng om te filosoferen over je ‘ik’? Kijk eens goed naar het kunstwerk voor je neus. Het heet ‘De Vlecht.’ Wat zie je? Voor mij lijken de haren ook wel een beetje op een stuk touw. Zou dit kunstwerk ook kunnen heten, toch? ‘Het filosofische touw.’ Denk aan een oud en rafelig touw. Ook hier zie je dat het eigenlijk bestaat uit dunnere en fijnere draadjes die in elkaar gevlochten zijn. ‘Is er een draadje dat helemaal van het ene naar het andere uiteinde loopt?’ Dat is niet zo en toch blijft het geheel samen en is het ‘een’ touw. Dat is ook zo met je ‘Ik’ en je herinneringen. Kinderen van zes jaar herinneren zich hoe het was om vier jaar oud te zijn en kinderen van twaalf herinneren zich hoe het was om zes jaar oud te zijn maar niet meer hoe het was om vier jaar oud te zijn. Door het overlappen van je herinneringen ervaar je dat je eenzelfde persoon bent met een eigen ‘ik’. 

Hier is jullie opdracht. Ben je eens met de filosofische redenering die je net gehoord hebt. Waar denk jij dat je ‘ik’ ergens zit? Bestudeer je eigen vlecht van herinneringen en probeer zo ver mogelijk terug te gaan in de tijd. In je hersenen zitten meer herinneringen dan je denkt. Vertel om de beurt over je oudste herinnering en kijk wie het verste komt. Zet je zoektocht in een whatsapp-bericht en stuur het naar ons filosofische whatsappkanaal. Veel succes!