Lummen
Uit het feit dat er in Lummen vuurstenen, urnen en oude munten werden gevonden, daterend van voor de Romeinse Overheersing, kunnen we afleiden dat Lummen al bewoond was vóór die tijd. Wat er hier gebeurde voor de XIIIde eeuw is volkomen onbekend. De eerste perkamenten die over de "Heerlijkheid Lummen" spreken, dagtekenen vanuit de eerste jaren van de XIIIde eeuw. De heerlijkheid bestond toen uit Lummen, Schulen, Linkhout, Koersel, en Stokrooie. Toen reeds bestond het kasteel " De Burg" dat in leen werd gehouden door de Heer van Lummen, die tezelfdertijd voogd van Haspengouw was.Vanaf het moment dat de dochter van Lodenwijk de Looz d'Agimont huwde met Everhard I van der Marck tot de Franse omwenteling, is de heerlijkheid Lummen op een paar kleine onderbrekingen na en met voorbehoud van een vierde deel, dat aan de Hertog van Brabant toebehoorde, steeds in het bezit van de familie van der Marck gebleven.
Vanaf 1792 bewoonde de familie "Arenberg" het kasteel "De Burg" en namen zij het beheer van de gemeente Lummen over. De Heer van Brabant behield echter het beheer over een kwart van Lummen. Deze verdeling gaf echter aanleiding tot moeilijkheden betreffende gerecht en belasting. Immers, de Heerlijkheid Lummen telde 3 schepenbanken. Zo was er de Loonse schepenbank, die naar Loons recht oordeelde. De Brabantse schepenbank oordeelde naar de wetten van Leuven en was ingericht voor de Lummenaren die van Brabant afhingen. Tenslotte was er de Binnen Vrijheid die aangesteld was voor de bewoners van het centrum.
In Lummen zijn volgende schansen bekend:
Mellaar : van deze schans is een schansreglement bewaard gebleven.
Genebos : ook hier is een schansreglement bewaard.
Oostereinde: ook Oosterhoven Schans, Gooren schans, Groene schans en zelfs Gele schans genoemd
Geneiken : hier is een schansreglement uit de 17de eeuw bewaard
Thiewinkel: De Ferraris toont een schans-site, aanwezigheid die tot heden nergens anders werd bevestigd.
Het Hamel: Er is grote twijfel dat deze site als schans werd gebruikt
(Met dank aan Ria Lemmens voor haar verzameling uittreksels uit akten met vermelding van schansen)
In Lummen bevinden zich 3 kastelen: De Burg, Loye en Het Hamel. De eerste twee zijn altijd omgracht geweest.
Het huidige kasteel Het Hamel is pas gebouwd na WO2. Een kasteel met boerderij werd in de 18de eeuw gebouwd naar het model van de grote Normandische boerderijen door de familie Zerezo de Tejada (zie ook Kasteel van Veerle). Aan het einde van de 19de eeuw werd een nieuw kasteel gebouwd door de familie Van Willigen. Dit werd echter in 1947 afgebroken, nadat het grote oorlogsschade had geleden. De nieuwe erfgenamen, de Moffarts, zagen zich dan ook verplicht terug de oude boerderij te betrekken. De vroegere koestallen en het koetshuis werden opnieuw omgebouwd tot woongelegenheid in Neo-Louis XVI- stijl. De oorspronkelijke beplanting van het domein werd verzorgd door de tuinarchitect Gindra, die ook de tuinen van Beloeil had aangelegd. Het huidige kasteel uit 1947-1950 is opgetrokken in opdracht van baron de Moffarts.
Kasteel De Burg. De oorspronkelijke "Burg" dateerde van vóór 1203, want op 22 juni 1203 stond Lodewijk II, graaf van Loon, het kasteel van Lummen af aan de prinsbisschop van Luik, Hugo van Pierrepont. In 1350 komt de heerlijkheid in het bezit van de familie Van der Marck. In 1485, onmiddellijk na de dood van Willem met de Baard, ook wel, zij het ten onrechte, het "Everzwijn der Ardennen " genoemd wordt de "Burg" totaal verwoest door zijn tegenstander, Albrecht van Saxen. Het slot wordt echter dadelijk hersteld, want de Van der Marckes verbleven vaak te Lummen. Het huidige kasteel dateert uit deze tijd en het heeft verbouwingen en restauratie ondergaan in de 16de eeuw. De meest bekende eigenaar van de "Burg" is ongetwijfeld Willem II, (Willem Van der Marck, bijgenaamd Lumey) de Watergeus, geweest, al verbleef hij zelf hier weinig. Hij liet zich inlijven bij de troepen van Willem de Zwijger en nam deel aan de verwoestende veldtocht in de Zuidelijke Nederlanden, waarbij Haspengouw en de streek van Luik zwaar getroffen werden. In 1572 werd hij admiraal van het geuzenleger dat Brielle veroverde op de hertog van Alva. Hij was het die in 1572, als één der geuzenleiders, 19 in Gorcum gevangen monniken liet martelen en terechtstellen tegen de wil van Willem van oranje. Ze werden naderhand heilig verklaard.
Tot aan de Franse bezetting in 1792 bleven de Van der Marckes baas over de vrijheerlijkheid Lummen. Rond 1837 werd het domein "De Burg" verkocht aan de familie Briers de Lumey, waarvan de familieleden tot op heden het kasteel bewonen. Dit domein is privé-eigendom.
Het kasteel van Loye werd gebouwd in het jaar 1429. Al kan men niet dadelijk een welbepaalde bouwstijl herkennen, gezien het specifieke karakter als verdedigingsburcht, toch ziet men hier en daar verschillende renaissancetrekken. Opmerkelijk is de toegangsbrug met de twee rechtopstaande leeuwen. Prachtig zijn bovendien de uitgestrekte parken met wandelwegen. Het kasteel werd bewoond door vier families, die elkaar door erfenis hebben opgevolgd: van Horion, van Elderen, van der Heyden a Blisia en de Fabribeckers de Cortils de Grace. De meest bekende eigenaar is Jan Lodewijk van Elderen geweest. Deze was prins-bisschop van Luik vanaf 1688 tot 1694. Dit domein is privé-eigendom.
Het blijft een interessante vraag in hoeverre deze versterkte kastelen in tijden van nood hun versterking open stelden voor de de gewone boerenbevolking? In de meeste gevallen lijkt het erop dat dit eerder weinig gebeurde en waar gekend is dat dit gebeurde (Gruitrode, Opitter), gebeurde dit tegen betaling.
