Yiddish declinabilia

The list of declinable nouns in Yiddish, as usually given in grammar books, is very limited.

However, there is a number of set phrases in which the former declensional endings are still preserved. Here is the list of them, arranged alphabetically according to the declined noun:

  • in der emesn אין דער אמתן ~ in emesn אין אמתן ~ oyf an emesn / af an emesn אױף אַן אמתן (~ oyf an emes / af an emes אױף אַן אמת) ~ in emesn arayn אין אמתן אַרײַן ‘in truth, in reality, really | naprawdę, doprawdy, istotnie, rzeczywiście, w istocie, w rzeczywistości’ (masc.)

  • in der luftn אין דער לופֿטן ~ in luftn אין לופֿטן ‘in midair, aloft | w powietrzu, w górze, wysoko’ (fem.)

  • tsu nakhts צו נאַכטס (~ tsu nakht צו נאַכט) ‘at night | nocą, w nocy’ (fem.)

  • farakhttogn פֿאַראַכטטאָגן ‘a week ago | tydzień temu, przed tygodniem’ (masc.)

  • far togs פֿאַר טאָגס (~ far tog פֿאַר טאָג) ‘at dawn | o świcie, o brzasku, o świtaniu’ (masc.)

  • bay tsaytn / ba tsaytn בײַ צײַטן ~ bay tsaytns / ba tsaytns בײַ צײַטנס ‘in time, on time, in good time, while there is still time; beforehand, in advance | w porę, w samą porę, we właściwym czasie, na czas; zawczasu, wcześniej, z wyprzedzeniem’ (fem.)

  • far tsaytns פֿאַר צײַטנס (~ far tsaytn פֿאַר צײַטן) ‘formerly, before, earlier, in the olden days, in olden times, long ago, in the past | dawniej, wcześniej, niegdyś, przedtem, w czasach minionych, dawnymi czasy, dawno temu, w zamierzchłych czasach, w przeszłości’ (fem.)

  • in der vokhn אין דער װאָכן ‘on weekdays, on a workday | w tygodniu, w ciągu tygodnia, w dni powszednie’ (fem.)

  • far a yorn פֿאַר אַ יאָרן ‘last year | w zeszłym / ubiegłym / minionym roku’ (neut.)


An interesting, though succinct, description of such forms can be found in the Yiddish grammar by L. Zamenhof (Л. З., Опытъ грамматики…, p 51‒53). Compare the following two translations.

NB some less obvious Standard Yiddish equivalents: ĕn = [n̩] / [m̩] / [ŋ̍], ê = elided sound (zero), h' = [x], eu = [ɔə̯] (Birnbaum: oi וֹי), ou = [ɔə̯] (Birnbaum: ou וי).


L. Z., Provo de gramatiko…, p 62‒63:

Adverbo

§ 37

La adverboj estas de du specoj: elradikaj kaj derivitaj (t.e. formitaj el aliaj parolelementoj). […]

Derivitaj adverboj formiĝas sekvant-maniere: […]

B) Per helpo de prepozicioj kaj de artikoloj: […]

2) Per kunfandiĝo de prepozicio (ofte kune kun la artikolo) kun alia parolelemento, dum la novformiĝinta vorto akceptas la finaĵon ên [recte: ĕn] aŭ s, aŭ tiun kaj la alian kune. En tiu ĉi kategorio de la adverboj mi proponas ligi la vortpartojn per streketoj. Ekz.: far-a-jorĕn /= antaŭ-jare/, ba-lajtĕn /= ĉe homoj; en senco: laŭkutime inter homoj/, in-der-voh'ĕn /= dum labortagoj; laŭvorte: en la semajnoj [recte: semajno], t.e. dum la simplatagaj semajnmezoj [recte: -a -o]/, frajtik-cu-nah'ts /= vendredvespere/, far-cajtĕn(s) /= antaŭ-longtempe/, ba-cajtĕn(s) /= ĝustatempe; laŭvorte: en-tempo(j)/, in-der-emesĕn [recte: -dêr-] /= efektive; laŭvorte: dum-la-verfakto/ (vidu § 39 [recte: § 38]), in-der-luftĕn /= enaere/, untervegĕns /= dumvoje/, funvajtĕn /= de malproksime/ k.t.p.

§ 38

El la tri difinitaj artikoloj, en la adverboj, ofte renkontiĝas la eksluziva formo der /= la/. Ekz.: in-der-fincter /= en-la-mal[l]umo/, in-der-emesĕn /= en-la-verfakto/ (dum ĉe la simpla prepozicio kun substantivo devus esti in-dem-emes /= en-la-vero/). Tiu ĉi der /= la/ antaŭ vokalo aŭ antaŭ h kutime transiras en dêr (kvankam estas uzataj ankaŭ la nereduktitaj formoj). Ekz.: in-dêr-emesĕn /= verdire/, in-dêr-erd /= entere/, af-dêr-erd /= surtere/, in-dêr-hejm /= hejme; laŭvorte: en-la-hejmo/, in-dêr-heuh' /= alte/, in-dêr-ousĕn /= ekstere; laŭvorte: en-la-ekstero; elparolu: indrojsn/.


L. Z., Zarys gramatyki…, p 94‒96:

Przysłówek

§ 37

Przysłówki dzielą się na rdzenne i pochodne (tj. utworzone od innych części mowy). […]

Przysłówki pochodne tworzone są w następujący sposób: […]

B) Za pomocą przyimków i rodzajników: […]

2) Przez zlanie się przyimka (często razem z rodzajnikiem) z inną częścią mowy, przy czym nowo powstały wyraz przyjmuje końcówkę -ĕn lub -s albo też obie naraz. W tej kategorii przysłówków proponuję łączyć części składowe kreskami492, np.: far-a-jorĕn, ba-lajtĕn, in-der-voh'ĕn, frajtik-cu-nah'ts, far-cajtĕn(s), ba-cajtĕn(s), in-dêr-emesĕn (p. § 39 [recte: § 38]), in-der-luftĕn, untervegĕns, funvajtĕn493 itd.

§ 38

Rodzajnik określony w przysłówku występuje zawsze wyłącznie w formie der, np.: in-der-fincter, in-der-emesĕn (podczas gdy w zwykłym połączeniu rzeczownika z przyimkiem byłoby in dem emes). Owo der przed samogłoską lub głoską h zwykle przechodzi w dêr (choć używane są także formy nieskrócone)494, np.: in-dêr-emesĕn, [in-dêr-erd,] af-dêr-erd, in-dêr-hejm, in-dêr-heuh', in-dêr-ousĕn495.

492 W stand. jid. te wielowyrazowe frazy zlały się w jedną jednostkę prozodyczną i najczęściej zleksykalizowały jako partykuły, których etymologia dla zwykłego użytkownika języka niejednokrotnie jest nieprzejrzysta, np. jid. kejnejnore ‘bez uroku’ (w znaczeniu: ‘na psa urok’) < niem. kejn [recte: kein] + hebr. ajin ha-ra; mirčešem ‘jak bóg da’ < hebr. im irce ha-šem.

493 ‘przed rokiem; u ludzi; w tygodniu; w piątek wieczór; dawnymi czasy; w czasie; wprawdzie / po prawdzie / naprawdę; w powietrzu; po drodze; z dala / z daleka / z oddali’

494 Ponownie warto podkreślić niesłychane wyczulenie Zamenhofa na procesy fonologiczne [recte: fonetyczne], które potrafił dokładnie opisać.

495 ‘wprawdzie / po prawdzie / naprawdę; w ziemi; na ziemi; w domu; w górze; na zewnątrz’


Bibliography

  • Л[азарь Людвигъ] З[аменгофъ], Опытъ грамматики новоеврейскаго языка (жаргона) [1876‒1880?], 65 с.

    • L. Z., Provo de gramatiko de novjuda lingvo (de ĵargono) — L. Zamenhof, Provo de gramatiko de novjuda lingvo kaj Alvoko al la juda intelektularo, tradukis el la rusa Adolf Holzhaus kaj J. Kohen-Cedek (kun rusa originalo), Helsinki 1982: Fondumo Esperanto, p. 38‒73

    • L. Z., Zarys gramatyki języka nowożydowskiego (żargonu), przełożyła z rosyjskiego Aleksandra Kazuń, opracowanie merytoryczne i wprowadzenie Ewa Geller — Agnieszka Jagodzińska (oprac.), Ludwik Zamenhof wobec „kwestii żydowskiej”. Wybór źródeł, Kraków / Budapeszt 2012: Austeria, s. 27‒43 [E. Geller, Jidyszysta Ludwik Zamnehof] + 44‒110 [Zarys gramatyki…] (Makor / Źródła, 2)