Đặc San Xuân Canh Tý - Sưu Tầm Lượm Lặt

Phần 1: Đèn dầu

Phần 2: Bộ tiền xu Cochinchina – Indochina (1879 - 1947)

và Việt Nam Cộng Hòa (1953 - 1975),

Ngân Hàng Nhà Nước Việt Nam (1976)

Phần 3: Bộ tiền xu Trung Quốc

Thay lời kết

Kính thưa quý Thầy Cô trong Đại Học Khoa Học năm xưa,

Cùng các bạn đồng môn Khoa Học trên khắp năm châu bốn biển thân mến,

Lại thêm một mùa xuân đang nằm ở ngưỡng cửa Xuân Canh Tý, thời gian như thoi đưa và một đi không hẹn lại. Trước thềm năm mới, xin được kính chúc quý Thầy Cô và các bạn đồng môn Khoa Học Vạn Sự Như Ý, Phuớc như Đông Hải - Thọ tỉ Nam Sơn, sức khỏe là trên hết.

Được sự thông báo cũng như nhắc nhở của Ban Biên Tập Đặc San Khoa Học Xuân Canh Tý 2020 vừa lên khuôn, tôi lưỡng lự, chần chừ, đắn đo suy nghĩ mấy ngày trời và sau cùng đã đi đến quyết định ... như năm rổi.

Do vẫn còn “vác cày”, “cày sâu cuốc bẫm” với tháng ngày ... “phờ râu” cho nên số phận của những đồ lượm lặt của tôi còn nằm ngỗn ngang, ... lung tung beng và vẫn chưa có “đội hình” như ý và cũng chưa được chuẩn y vào kho USB.

Tôi có một bạn đồng môn rất hiếu học, “Bành-Văn-Thui” (xin đọc lái lại), có lần Âu du ghé thăm tôi và đã có nhã ý làm “tình nguyện viên” giúp tôi sắp xếp, hệ thống hóa toàn bộ đồ lạc-son đang trong trạng thái ... “đầu đuờng xó chợ”, vì anh ấy có bằng “Quản Lý Thư Viện” với “con triện” ấn ký từ UNESCO (Những gì mà bạn tôi kiến tập chỉ là 1/3 kho “binh lương” của tôi).

Và cũng mới đây thôi, trong một chuyến “Thế Giới du”, bà “Bộ Trưởng Văn Hóa Thông Tin” (tên thân mật mà đám bạn tôi “phong hàm” cho Lệ Chi với công trạng “Nối vòng tay lớn” và cập nhật hóa tin tức bạn bè Thế Giới, mỗi khi cần liên lạc ... là có ngay! Dĩ nhiên “chức vụ lâm thời” này là của Việt Nam Cộng Hòa ... ở hải ngoại) cùng bodyguard kiêm phu quân (Tấn Quốc) đã “chốt” điểm dừng ở Genève khi vi hành ghé thăm tệ xá tôi, cả hai cũng đã phải đi đứng cân nhắc, cẩn thận do sợ sơ suất ... đạp trúng “bánh tráng” ... “xịn” trong nhà!

Giờ đây, không biết là phải khoe tiết mục gì cho tờ báo Xuân năm nay nữa? Vả lại, “Quan tiền bối” (nguời mà tôi cho rằng kiến thức uyên bác, “võ công thâm hậu” trong Ban Biên Tập, khác xa với biệt danh “Tiền lạng quạng” mà “giới võ lâm” Khoa Học thường xưng tụng) “đỡ đầu” cho tôi … “Luận án Sưu Tầm Lượm Lặt” cho tờ báo Xuân năm rồi, qua đó tôi mới biết là nguời rất kỹ tính và chăm chút từng ly, từng chút một trong các tiểu mục và đã nhiều lần tôi … bị bắt bí giữa đường vì kiến thức nông cạn và cũng đã lâu rồi không động não! Nhưng suy đi nghĩ lại, nhiều khi không chừng nhờ vậy mà các bài viết cho báo điện tử Xuân Khoa Học lại trở nên phong phú và không kém phần giá trị sau cùng chăng? Nhân tiện cũng xin đuợc gởi lời “Grand merci” đến “Quan Tiền bối” và bạn tôi đã giải mã ít nhiều cho hai mục “Đám Tang của các Vì Vua Tunquin” và cái “Vô đề” trong tờ báo Xuân năm thứ 10 Xuân Kỷ Hợi 2019.

Phần 1: Đèn dầu

Chúng ta đang sống trong thời đại điện khí hóa vàng son rực rỡ ở đầu Thế Kỷ thứ 21 và gần đây là các đèn Led tân kỳ đang ngắm nghé chuẩn bị soán ngôi Néon (démodée?). Nhưng riêng phần tôi, hơi cá biệt, thì vẫn luôn thích thú với ... những chiếc đèn dầu (lampe à pétrole) xa xưa một thuở!

Nhớ có lần ghé thăm bác Tú Duyên ở “Hòn ngọc Viễn Đông” (Sài Gòn cũ), tôi được bác ưu ái tặng cho một bức tranh mộc bản “Hiếu Học” với hình hai đứa trẻ đọc sách vào ban đêm, tấm tranh này đã gây ấn tượng mạnh mẽ nơi tôi ở ... chiếc đèn dầu và từ dạo đó chuyên mục lượm lặt đèn dầu đã theo tôi rỉ rả cho đến tận bây … chừ (Tôi có cái tật là hay “rớ” những thứ ... không ai thèm chơi hoặc chỉ một số ít người thích nên rất ít khi ... “đụng hàng”!).

Hiện giờ theo tôi biết, chỉ có một người (ở Việt Nam) cũng mê như điếu đổ đèn dầu, đó là anh Tuấn lai, một cựu quân nhân lính Nhảy Dù và cũng là một “chú Hỏa” (Hui-Bon-Hoa) thứ hai có mã số ở Sài Gòn, chuyên thu gom đồ ... ve chai và đồ “garare-sell” toàn thành phố. Cũng nhờ có anh và sự hỗ trợ quý báu của ông anh vợ mà tôi đã có và bổ sung được bộ vé số Kiến Thiết Quốc Gia (1927-1975), cả ngàn tờ còn thẳng nếp, xếp theo thứ tự thời gian, mà tôi đã có dịp nói tới trong tờ Báo Xuân Khoa Học các năm trước. Hiện tôi cũng sở hữu thêm được trong tay bộ Vé Số Kiến Thiểt thời bao cấp (1979-1982), thời màgiấy báo, sách vở, vé số, ... điều toàn là giấy súc, giấy tái sinh “rờ-xây-cồ” (recycle).

Lật lại lịch sử, đèn dầu được phát minh do một dược sĩ người Ba Lan tên Ignacy Lukasiewicz làm ra năm 1853, đã một thời làm thay đổi bộ mặt thế giới. Như ta đã biết, đèn dầu nói chung gồm có phần thân (bụng đèn) để chứa dầu (dầu lửa, dầu hôi), cổ liền với mặt có lưỡi (tim đèn), có lúc rạo rực (nóng đỏ), có lúc xụi lơ cẳng cưa (nguội lạnh), trên đội một nón thủy tinh hay céramic, thỉnh thoảng có cái lại mang một miếng hình như mai rùa (chóa đèn) sau lưng, như để khoe dáng khi hoạt động và duới bụng nhiều khi là ... “độc cuớc”, “tam cước” (chân đèn) hay... “vô cước”, ngoài ra còn có một số dạng bất quy tắc nữa. Ấy vậy, tuy đơn giản nhưng đèn dầu lại có thiên hình vạn trạng như một bộ tộc đa sắc dân. Phần lớn các đèn dầu mà tôi lượm lặt được đều có nguồn gốc ở châu Âu, riêng bộ đèn dầu “mi-ni” thì đa phần là “made in Hong-Kong” (Thập Niên 60 của thế kỷ trước) cùng một ít cái là từ trong các nước Âu châu.

Do tính tham và mê vô bờ bến, không biết bao nhiêu cho đủ của tôi về đủ loại hạng mục mà giờ đây đã thành ... “tràng giang đại hải”, đồ thì “thượng vàng hạ cám”, “vàng thau lẫn lộn”. Riêng về số phận các đèn dầu (loại trung, loại lớn), đều đã được ... “di tản có chiến thuật” lên vùng ngoại ô thành phố (Genève, Thụy Sĩ), lý do đơn thuần là nhà ... không còn chỗ chứa lẫn ... chỗ chưng! (và một phần cũng là để “né” những lời ... “thỏ thẻ oanh vàng” của hiền nội).

Đây là một khu rừng già biệt lập mang tên Allondon, nằm gần chân dãy núi Jura trấn biên hùng vĩ, do chính quyền Genève quản lý, trong đó “trụ” hơn 700 mobile-homes. Đuờng vào Allondon tuy quanh co nhưng không kém phần thơ mộng và rất đẹp vì đi qua vùng trồng nho bạt ngàn, các vi-la “cave” rượu cổ kính, lớn nhất của Tiểu Bang Genève (Satigny). Một ưu điểm ở đây là “sé-cu-ri-tê” (an ninh) số một, dân tình toàn quốc tịch “đồng hồ Rolex”, có tuổi đời thuờng từ 5 đến 9 bó ngoài. Nội quy chung trong đây, nghiêm ngặt không thua gì trong thành phố, ai tái phạm sau lần thứ nhất thì ... “A-lê-hấp” ... mời đi chỗ khác chơi, không “nói on-đơ” gì hết! (one-way ticket = một đi không trở lại!). Và cũng chính nơi nầy sẽ là chốn “vui thú điền viên”, lui tới thường xuyên của tôi, “maison secondaire” (nhà thứ nhì) trong một vài năm nữa ... (sau khi xuống ngựa). Ở nơi đây tuy không có “khỉ ho, vuợn hú”, không có tiếng gà gáy như ở quê nhà, nhưng sáng sáng tinh suơng, dậy tập “Dịch Cân Kinh” trong khí trời tĩnh mịch và hơi se lạnh thì luôn được nghe các khúc nhạc du duơng do đội quân chim rừng đảm trách, líu lo không ngừng nghỉ, ẩn hiện trên các tàn cây rậm rạp. Trưa tà tà nằm võng, đong đưa tòn ten nghiền ngẫm, làm con “mọt-sách” hay đối ẩm với các ... ông già bà cả láng giềng xung quanh, già khú đế, nhưng đầu óc luôn thư thái với dáng mạo ... “Phước - Lộc - Thọ”. Nơi đây, các hộ cách nhau một miếng đất nhỏ, trước hoặc sau nhà, không rào cản hay phên giậu ngăn cách nên chỉ cần “hê” lên một tiếng là vào bàn ... “chén tạc chén thù” được ngay, và mọi người tuy có số đông không phải là Thuỵ Sĩ gốc nhưng đều xem nhau như “huynh đệ chi binh”, cứ y chang như đang chung sống trong một “bộ lạc” ... “đa sắc giới” vậy. Hoặc thể thao lội suối, hoặc băng rừng Allondon ở ngay sát nách (dài cả chục cây số đường rừng). Chiều chiều lửa trại “barbecues” với “trà dư tửu hậu” cùng các ... “lão hữu” … “dị huơng” sồn sồn luống tuổi. Đặc biệt nơi nầy, trong số hơn 700 hộ nơi đây, đến giờ chỉ có 2 hộ khẩu Annamites, gia đình của tôi và anh Thắng, cựu Sĩ Quan Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa. Cuộc đời xế chiều đơn giản (không phải đang giỡn) của tôi cũng chỉ mong được tiếp tục thường nhật như vậy, không dám đòi hỏi gì thêm. Đó là chưa nói đến kho sách “Tàng kinh các” chọn lọc của tôi (đủ mọi thể loại) cũng đã nhập cuộc lên đây theo tháng ngày, cho dù mà có rảnh đọc ... cho đến lúc rời “cõi tạm” cũng chưa chắc gì hết! Tôi đã đặt tên nơi này là “Thiên đường ... bình dân”.

Đèn dầu khi xưa là do các nghệ nhân làm, tùy thuộc theo giai cấp và túi tiền, được chế tác rất đa dạng nhưng không kém phần mỹ thuật. Tôi đã chứng kiến nhiều kiểu đèn dầu rất bắt mắt, xa hoa và tinh xảo nhưng “anh hai” nhỏ xíu trên “body” đính kèm cũng dữ dằn không kém, chỉ dám ... “đực mặt” ra nhìn “thần đèn”, chặc lưỡi rồi ... ấm ức, tiếc rẻ ra về với ... hai tay thọc túi quần! (Bù trất!).

Cố Tổng Thống Thiệu có câu “Vui Xuân nhưng không quên nhiệm vụ”, còn tôi thì ... là ... “Đam mê nhưng không quên nghĩa vụ”, đã luôn là quan niệm sống của tôi. Để tránh cái thú “hobby đau thuơng” (đau bụng vì nhiều lúc phải móc ... trút hầu bao) không bị “gãy gánh ... nửa chừng xuân”, tôi phải đáp ứng nhiều “điều kiện ắt có và đủ”:

- Phải thường xuyên “ca bài con cá” với “big-boss” như trong phim bộ Hồng-Kông TVB dài thườn thượt ... Một điều may mắn vô cùng ... tận là “nhà tôi” thừa hưởng đuợc “gène trội” từ papa (nhạc phụ tôi là nguời rất am tuờng đồ xưa và hiểu biết sâu rộng về các lãnh vực nghệ thuật, sơn mài, hội họa, ...) nên tuy hay càu nhàu, lăm le ... nhưng chưa bao giờ người nỡ quăng cái “lệnh bài” ... “Cẩu đầu trảm”. cái thú chơi ... “tào lao” của tôi! Nói vậy chớ nhiều khi phát hiện ra đuợc một món đồ mới (thực ra là có tuổi đời cả thế kỷ) là “đài phát sóng” (không cần dây lẫn “pin”) nghe mà muốn “xẩu mình”, nhưng tôi đã là “đệ tử chân truyền của Thánh Gandhi” với phương châm “bất bạo động” (chịu trận) và luôn khắc ghi câu thần chú của thằng bạn Hội Truởng ... muôn năm: “Lùi một buớc, trời cao biển rộng ...”, nên đều … “tai qua nạn khỏi”!

- Phải chu toàn và hoàn thành các nhiệm vụ trong nhà, ngoài phố, (tự giác làm truớc khi nhận “quân lệnh”), “cà lơ phất phơ” là ... “tiêu tán thòn” và nhất là tránh tuyệt đối không “trả treo”, “bậm trợn” hay ... “chơi ngông” mà ... rước cái “án treo” ... lơ lửng ... suốt cả phần đời còn lại! Tôi có một thằng bạn ... “dính chưởng” ở mục này: Không biết là do tính “anh hùng rơm” trổi dậy bất tử hay muốn chơi nổi … rồi chìm luôn?, mà trong tích tắc anh chàng đã “hưng phấn”... tột độ rồi ... “bung” luôn! Kết cục là một bản “tự kiểm điểm khẩn trương” ... “ú ớ” bất thành văn bằng miệng ... với đôi mắt ngấn lệ lẫn ... đẫm mồ hôi trán! Cũng may cho bạn tôi là ... không có ... “cắc bùm” và “nhà nước” sau cùng đã khoan hồng vì xét quá trình có nhân thân, hạnh kiểm tốt và thành khẩn nhận sai phạm, “phạm nhân” đã hành động trong lúc bồng bột, non dạ. “Kim bài tử” có thể thoát nhưng cái “án treo” đã theo chân thằng bạn tôi từ thuở đó cho đến tận giờ ... (có nghĩa là “cấp lãnh đạo” mà không hài lòng về một chuyện gì là lôi … cái “án treo” ra hăm he ...)

- Phải tìm ra cho đuợc, một kẽ trống trong quỹ thời gian eo hẹp (nhưng vô cùng thiết yếu) để săn lùng và ... tùy duyên! (Ở Âu Châu đồ lạc-son “chạy đầy đường”, chứ ở Bắc Mỹ hay Úc Châu thì chắc ... “cho em xin” ..., đi mòn cả gót giày cũng chưa chắc gì tìm được … “ý trung nhân”). Với tôi, không có thời gian chết, được tận dụng tối đa ngoài giờ làm việc và chu toàn việc nhà.

- Và điều quan trọng không kém là phải dự trù có đuợc một “ngân sách đen”, (được “tổng động viên” từ tất cả các nguồn tài lực có thể quy kết được, tích tiểu thành đại). Riêng cá nhân, có thể kể sơ bộ như sau:

. Tiền không hớt tóc, (Từ ngày ... “2 Nút”, Giải Phóng 75 cho đến giờ “tự biên tự diễn”. Một sự thật phũ phàng theo thời cuộc riết rồi ... quen luôn cho đến giờ, tiết kiệm được cũng khá bộn!),

. Tiền không hút thuốc (Từ ngày đặt chân lên xứ nguời “Nín” luôn. Tất cả dồn cho sức khoẻ để ... phụng sự lâu dài “đại cuộc”),

. Tiền không ăn quà vặt (Đi đi về về như con ngựa thồ đeo cặp kính ... da mà thẳng bước),

. Tiền nhịn đi holiday ngắn hạn (nghỉ bắt cầu ngày lễ …) và nhiều phần tiết kiệm phụ linh tinh có giá trị “đáng gờm” khác nữa ... Dù vậy, khoảng “ngân luợng” này cũng chả “thắm thía”, “nhằm nhò” gì so với các “nhu cầu không đáy” của tôi, cho nên ngay cả riêng phần đèn dầu không thôi, “chiến lợi phẩm” … “tích-cốp” được, cũng chỉ nằm ở tầm cỡ ... “ceinture noire” (phải chi là đai đen Judo thì đỡ biết mấy! Nhưng ở đây là tôi muốn nói tới ... cái dây lưng quần ... trở xuống! (trung bình cộng). Thôi thì ... có còn hơn không!

Thú đam mê của tôi ... cũng lắm ... “Kung-fu” (công phu), trậm trầy trậm trật, đầy gian khổ và hy sinh hết mình, phải không các bạn?

Có một điều cũng cần nên biết là ở đất nước Thuỵ Sĩ nhỏ bé này, hầu hết các công sở, trường học, nhà thể thao đa năng và ngay cả nhà tư nhân, ... đều có ... phòng tránh bom nguyên tử ở ngay tầng hầm dưới nhà (dù rằng qua hai cuộc Đại Chiến Thế Giới long trời lở đất, Thuỵ Sĩ đều ... “chầu rìa”). Khi hữu sự người dân được tập trung vào những nơi này và có thể sống hàng tháng trời mà không cần phải ra ngoài, với thực phẩm và nước uống đã dự trữ sẵn từ trước (để tránh nhiễm xạ bom nguyên tử). Không chừng đến lúc đó, các cây đèn … lạc-son của tôi … sẽ “cháy hàng? (Biết đâu được?)

Để khỏi làm mất thời giờ xuân của bạn đọc, sau đây là một số đèn dầu mà tôi đã … có duyên ngầm “chộp” được:

I. Đèn dầu mi-ni

II. Đèn dầu có chóa treo tường (1)

Dưới đây là các hình đèn dầu có chóa đuợc trích dẫn

III. Đèn có chóa treo tường (2)

IV. Đèn có chóa treo tường (3)

V. Đèn dầu lớn (1)

VI. Đèn dầu lớn - Đèn dầu trung (2)

VII. Đèn dầu

VIII. Đèn bão

Sau đây là một số đèn bão mà tôi có đươc.

Gọi là đèn bão vì nó có thể treo hoặc dùng ngoài trời mà không bị tắt vì gió.

IX. Đèn dầu

X. Cửa hàng bán đèn dầu

Dưới đây là một số đèn dầu cổ bày bán trong các cửa hàng mà tôi có cơ hội chụp được.

XI. 5 cây đèn dầu tại Cung Điện Pena (Palácio da Pena), Sintra, Portugal

Mới nóng hổi đây, nhân dịp nghỉ lễ cuối năm, gia đình tôi quyết định đi Sintra, Portugal. Ngoài các chỗ định đến thăm viếng như Palace National of Sintra, Palace National of Queluz, Moorish Castle, Bonsai Garden Museum, ... , tôi đã có dịp ghé thăm Park and Palace of Pena rất nổi tiếng, nơi mà hai vị vua cuối cùng của xứ Bồ-đào-nha từng sống trong cung điện này,

- Don Carlos I và Hoàng Hậu Dona Amélia (1889-1908)

- Don Manuel II (1908-1910).

Tại Cung điện Pena, tôi đã có dịp ghi lại hình 5 cây đèn dầu (trong số hơn một chục cây đèn dầu trưng bày nơi đây ... không có khả năng chụp hết được) vào ngày 28/12/2019.

Park and Palace of Pena (Công Viên và Cung điện Pena) là một tu viện từ thời trung cổ (Thế Kỷ thứ 12), nằm trên núi với công viên rộng cả trăm mẫu. Trải qua nhiều biến động và được nhà nước mua lại năm 1890. Khi chấm dứt chế độ Quân Chủ (1911), nơi này đã được chuyển thành Viện Bảo Tàng Quốc Gia và năm 1995 nơi này được UNESCO công nhận là Di Sản Văn Hóa Thế Giới.

Phần 2: Bộ tiền xu Cochinchina – Indochina (1879 - 1947)

và Việt Nam Cộng Hòa (1953 - 1975),

Ngân Hàng Nhà Nước Việt Nam (1976)

Phần 3: Bộ tiền xu Trung Quốc

Ghi chú:

(Cho Phần 2 và Phần 3)

Hán tự 寶 đúc trên các đồng tiền (có khi đúc 寳 ), có nghĩa là tiền, đồng tiền, phiên âm Hán Việt là “Bảo” (âm miền Bắc) và “Bửu” (âm miền Nam). Nhiều tài liệu dùng phiên âm “Bảo”, nhiều tài liệu khác dùng phiên âm “Bủu”.

Trong Phần 2 và Phần 3 về tiền cổ bài sưu tầm này, người viết xin đồng nhất dùng phiên âm “Bảo”, là phiên âm chính thức dùng trong văn viết cũng như trong những văn bản pháp lý, tài liệu nghiên cứu, v.v...

Phần 2: Bộ tiền xu Cochinchina – Indochina (1879 - 1947)

và Việt Nam Cộng Hòa (1953 - 1975),

Ngân Hàng Nhà Nước Việt Nam (1976)

Sơ lược về tiền xu Việt Nam:

Hãy cùng nhau ôn lại lịch sử Việt Nam từ hơn 15 thế kỷ trước, từ lúc nước ta đã biết đúc tiền xu, tuy hơi dài dòng nhưng ta sẽ có được một cái nhìn tổng quát về các triều đại vua chúa Việt Nam cùng niên hiệu đúc trên các đồng tiền xu. Người viết đã dựa vào tài liệu quý báu trong quyển sách “Tiền tệ Việt Nam theo dòng lịch sử” của nhà biên khảo Phạm Thăng đã tặng cho gia đình nhạc phụ từ mấy chục năm trước để tóm lược.

Năm 541, Lý Bôn đánh đuổi được quân phương Bắc lập nên nhà Tiền Lý, lên ngôi xưng là Lý Nam Đế, niên hiệu Thiên Đức, đã cho đúc “Thiên Đức Thông Bảo” 天德通寶. Đây là loại tiền đầu tiên của nước ta đánh dấu sự độc lập của nước nhà. Rất tiếc là ngày nay ta không tìm được vết tích của đồng tiền này vì năm 602 sau Tây lịch, nước ta bị nhà Đường cai trị và họ đã vơ vét hết các đồng tiền Thiên Đức Thông Bảo mang về Tàu để đúc lại, và trùng hợp một điều là bắt đầu đời nhà Đường xuất hiện tiền đúc mang hai chữ “Thông Bảo” 通寶.

Nhưng theo các nhà nghiên cứu về tiền cổ thì đồng “Thiên Đức Thông Bảo” 天德通寶là tiền Tàu do Phúc Kiến Mân Vương đúc năm 944 tại Kiếm Châu. Đến nay, vẫn chưa có câu trả lời xác đáng về “Thiên Đức Thông Bảo” là của nước ta hay ... của “nước lạ” (Ba Tàu)?

Đến đời nhà Đinh (967-980) qua 2 đời vua:

- Đinh Bộ Lĩnh (968-979) niên hiệu Thái Bình

- Đinh Phế Đế (979-980)

Do nước ta bị đô hộ và tiền nước Tàu được dùng cho cả nước nên khi lên ngôi, vua Đinh Tiên Hoàng đã cho đúc “Thái Bình Hưng Bảo”, tuy thô sơ, dầy và nặng nhưng toàn dân hân hoan đón nhận.

Đến đời nhà Tiền Lê (980-1009) với 3 đời vua:

- Lê Đại Hành (980-1005)

- Lê Trung Tông (1005), lên ngôi được 3 ngày thì bị em giết, soán ngôi

- Lê Long Đỉnh (1005-1009) còn gọi là vua Lê Ngoạ Triều.

Nhà Tiền Lê có để lại một loại tiền điếu mang tên “Thiên Phúc Trấn Bảo”.

Qua nhà Lý trị vì 216 năm (1010-1225), qua 9 đời vua:

- Lý Thái Tổ (1010-1028), niên hiệu Thuận Thiên

- Lý Thái Tông (1028-1054)

- Lý Thánh Tông (1054-1072)

- Lý Nhân Tông (1072-1127)

- Lý Thần Tông (1128-1137)

- Lý Anh Tông (1138-1175)

- Lý Cao Tông (1202-1210)

- Lý Huệ Tông (1211-1224)

- Lý Chiêu Hoàng (1224-1225)

Thời Lý, tuy trải qua 9 đời vua, nhưng chỉ có 5 vua cho đúc tiền.

Trải qua hơn 200 năm thái bình, đồng “Thuận Thiên Đại Bảo” được đúc đầu tiên (vua Lý Thái Tổ) và tuần tự các vị vua 4 đời sau cũng cho đúc tiền mang niên hiệu của mình:

- Lý Thái Tông: Càn Phù Nguyên Bảo, Minh Đạo Thông Bảo

- Lý Nhân Tông: Thiên Phù Nguyên Bảo

- Lý Anh Tông: Đại Định Thông Bảo, Thiên Cảm Thông Bảo

- Lý Cao Tông: Thiên Tư Thông Bảo, Trị Bình Thông Bảo, Trị Bình Nguyên Bảo.

Nhà Trần, 13 đời vua, trải qua 175 năm (1225-1400):

- Trần Thái Tông (1225-1258)

- Trần Thánh Tông (1258-1278)

- Trần Nhân Tông (1279-1293)

- Trần Anh Tông (1293-1314)

- Trần Minh Tông (1314-1329)

- Trần Hiến Tông (1329-1341)

- Trẩn Dụ Tông (1341-1369)

- Dương Nhật Lễ (1369-1370)

- Trần Nghệ Tông (1370-1372)

- Trần Duệ Tông (1372-1377)

- Trần Phế Đế (1377-1388)

- Trần Thuận Tông (1388-1398)

- Trần Thiếu Đế (1398-1400)

Do phải lo đối phó với giặc Mông Cổ từ phương Bắc nên chỉ có các đời vua sau cho đúc tiền:

- Trần Thái Tông: Nguyên Phong Thông Bảo (1251)

- Trần Minh Tông: Khai Thái Nguyên Bảo

- Trần Dụ Tông: Thiệu Phong Binh Bảo, Thiệu Phong Nguyên Bảo (1341), Đại Trị Thông Bảo, Đại Trị Nguyên Bảo (1358).

Trong thời Trần, giá trị đồng tiền được qui định rõ:

1 tiền = 70 đồng tiền điếu

1 quan = 600 đồng tiền điếu

1 lạng vàng = 10 lạng bạc

Nhà Hồ (1400-1407)

- Hồ Quý Ly (1400-1401)

- Hồ Hán Thương (1401-1407)

Thời này có phát hành “Thông Bảo Hội Sáo” ( 鈔 phiên âm “sáo”: bạc giấy, tiền giấy) năm 1396 với 9 loại khác nhau.

- Hồ Quý Ly cho đúc 3 loại tiền điếu “Thánh Nguyên Thông Bảo” có kích thước khác nhau.

- Hồ Hán Thương: Hán Nguyên Thông Bảo.

Nhà Hậu Trần, 7 năm (1407-1413), trải qua 2 đời vua:

- Giản Định Đế (1407-1409)

- Trần Quý Khoách (1400-1413)

Nhà Hậu Lê, 100 năm (1428-1527), trải qua 11 đời vua:

- Lê Thái Tổ (1428-1433)

- Lê Thái Tông (1434-1442)

- Lê Nhân Tông (1443-1459)

- Lê Nghi Dân (1459-1460)

- Lê Thánh Tông (1460-1497)

- Lê Hiến Tông (1497-1504)

- Lê Túc Tông (1505)

- Lê Uy Mục (1505-1509)

- Lê Tương Dực (1510-1516)

- Lê Chiêu Tông (1516-1526)

- Lê Cung Hoàng (1516-1527)

Thời này việc sử dụng tiền giấy giảm lần theo thời gian và có sự xuất hiện bạc thỏi được sử dụng cuối đời Lê, và hiện vật bằng vàng “Đoan Khánh Bửu Giám” (đời vua Lê Uy Mục).

Các đồng tiền điếu được đúc qua các đời vua:

- Vua Lê Thái Tồ: Thuận Thiên Nguyên Bảo

- Vua Lê Thái Tông: Thiệu Bình Thông Bảo, Đại Bảo Thông Bảo

- Vua Lê Nhân Tông: Thái Hòa Thông Bảo, Diên Ninh Thông Bảo

- Vua Lê Nghi Dân: Thiên Hưng Thông Bảo

- Vua Lê Thánh Tông: Quang Thuận Thông Bảo, Hồng Đức Thông Bảo

- Vua Lê Hiến Tông: Cảnh Thống Thông Bảo

- Vua Lê Uy Mục: Đoan Khánh Thông Bảo

- Vua Lê Tương Dực: Hồng Thuận Thông Bảo

- Vua Lê Chiêu Tông: Quang Thiệu Thông Bảo

- Vua Lê Cung Hoàng: Thống Nguyên Thông Bảo

Thời Nam Bắc phân tranh, 255 năm (1533-1788), chia làm 3 phần

1. Bắc triều (Nhà Mạc), 152 năm (1527-167), gồm 9 đời vua:

- Thái Tổ Mạc Đăng Dung (1527-1529)

- Thái Tông Mạc Đăng Doanh (1530-1540)

- Hiến Tông Mạc Phúc Hải (1540-1546)

- Tuyên Tông Mạc Phúc Nguyên (1546-1561)

- Mạc Mậu Hợp (1562-1592)

- Mạc Toàn (1592)

- Mạc Kính Chỉ (1592-1593)

- Mạc Kính Cung (1593-1625)

- Mạc Kính Khoan (1623-1625)

- Mạc Kính Vũ (1638-1678)

Vì bị coi là nguỵ triều, tiền tệ đời Mạc được chép qua loa. Kỹ thuật đúc lẫn phẩm chất đồng tiền kém, nhưng tiền vẫn được lưu hành, sử dụng ở khắp cả hai miền do kinh tế sút kém và an ninh ở hai vùng.

- Mạc Đăng Dung: Minh Đức Nguyên Bảo, Minh Đức Thông Bảo

- Mạc Đăng Doanh: Đại Chính Thông Bảo

- Mạc Phúc Hải: Quang Hòa Thông Bảo

- Mạc Phúc Nguyên: Vĩnh Định Thông Bảo,Vĩnh Định Chí Bảo

- Mạc Mậu Hợp: Hồng Ninh Thông Bảo

2. Nam Triều (Nhà Hậu Lê), 256 năm (1533-1788), gồm 12 đời vua Lê và 12 chúa Trịnh:

- Vua Lê Trang Tông (1533-1788) * Chúa Trịnh Kiểm

- Vua Lê Anh Tông (1556-1573) * Chúa Trịnh Kiểm

* Chúa Trịnh Tùng (1570-1623)

- Vua Lê Thế Tông (1573-1599) * Chúa Trịnh Tùng

- Vua Lê Kính Tông (1599-1619) * Chúa Trịnh Tùng

- Vua Lê Thần Tông * Chúa Trịnh Tùng

(lần thứ nhất 1619-1643) * Chúa Trịnh Tráng

- Vua Lê Chân Tông (1644-1649) * Chúa Trịnh Tráng

- Vua Lê Thần Tông * Chúa Trịnh Tráng

(lần thứ hai 1649-1662) * Chúa Trịnh Tạc (1657-1682)

- Vua Lê Huyền Tông (1663-1671) * Chúa Trịnh Tạc

- Vua Lê Gia Tông (1672-167 * Chúa Trịnh Tạc

- Vua Lê Hy Tông (1676-1709) * Chúa Trịnh Tạc

* Chúa Trịnh Căn (1682-1709)

- Vua Lê Dụ Tông (1706-1729) * Chúa Trịnh Căn

* Chúa Trịnh Cương

- Vua Lê Đế (1729-1732) * Chúa Trịnh Cương

* Chúa Trịnh Giang (1729-1740)

- Vua Lê Thuần Tông (1732-1735) * Chúa Trịnh Giang

- Vua Lê Ý Tông (1735-1740) * Chúa Trịnh Giang

* Chúa Trịnh Doanh (1740-1767)

- Vua Lê Hiển Tông (1740-1786) * Chúa Trịnh Doanh

* Trịnh Sâm (1767-1782)

* Trịnh Căn (1782-1783)

* Trịnh Khải (1783-1786)

- Vua Lê Mẫn Đế

tức vua Lê Chiêu Thống (1786-1788) * Chúa Trịnh Bồng (1786)

3. Chúa Nguyễn ở Đàng Trong (Miền Nam), 203 năm (1600-1802), gồm có 11 đời Chúa:

- Chúa Tiên Nguyễn Hoàng (1600-1613)

- Sãi Vương Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635)

- Thượng Vương Nguyễn Phúc Lan (1635-1648)

- Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần (1648-1687)

- Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Trăn (1687-1691)

- Minh Vương Nguyễn Phúc Chu (1691-1725)

- Trịnh Vương Nguyễn Phúc Trú (1725-1738)

- Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765)

- Định Vương Nguyễn Phúc Thuần (1765-1777)

- Tân Chính Vương Nguyễn Phúc Dương (1776-1777)

- Chúa Nguyễn Phúc Ánh (1778-1802)

Các Chúa Nguyễn vẫn tôn thờ vua Lê như triều đại chính thống nên không đặt niên hiệu riêng và đúc tiền mang tên mình.

Suốt hai trăm năm trị vì, việc trao đổi, buôn bán với Đàng Ngoài, thương buôn nước ngoài, các Chúa Nguyễn đều dùng tiền vua Lê, tiền Tàu và tiền nước ngoài (Mễ-Tây-Cơ). Các Chúa Nguyễn khi nối ngôi cũng có đúc tiền đều mang tên “Thái Bình Thông Bảo” 太平通寶, tiền đúc nhỏ hơn tiền Tàu và tiền vua Lê. Chữ “Thái Bình” 太平 không phải là niên hiệu của vua mà mang ý nghĩa cầu chúc tốt đẹp.

Đến thời Nguyễn Phúc Khoát, do chiến tranh và buôn bán với nuớc ngoài càng nhiều, nhiều loại tiền kẽm (bạch diên = thiết trắng xuất hiện. Tiền kẽm thua xa tiền đồng nên người dân chuộng xài và giữ tiền quan hơn.

Do nội chiến giữa Chúa Trịnh, Chúa Nguyễn và Tây Sơn và việc “loạn tiền kẽm”, các thương nhân chuộng và giữ tiền bằng bạc của Mễ-Tây-Cơ (Mexico) hơn, còn gọi là “Bạc con cò”.

10-

Nhà Tây Sơn, 15 năm (1786-1802), gồm 3 đời vua:

- Thái Đức Nguyễn Nhạc (1786-1793) có đúc “Thái Đức Thông Bảo”

- Quang Trung Nguyễn Huệ (1788-1792) cỏ đúc “QuangTrung Thông Bảo” - Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản (1792-1802) có đúc “CảnhThịnh Thông Bảo”.

Sau khi đánh đuổi quân Thanh, kết thúc chiến tranh, Nguyễn Huệ đã thu tiền cùa nhà Thanh dùng để trả lương trong quân đội (mặt trước là có chữ “Càn Long Thông Bảo”, mặt sau có chữ “An Nam”) để đúc “Quang Trung Thông Bảo” có những chữ này ở mặt trước và chữ “An Nam” ở mặt sau.

1 đồng “bạc con cò” = 1 lượng bạc thời Cảnh Thịnh và sau chỉ đổi được 70 xu tiền Mễ-Tây-Cơ do các quý kim vàng bạc bị phân kim và pha đúc lại không đúng hàm lượng.

11-

Nhà Nguyễn, 144 năm (1802-1945), với 13 đời vua, chia thành 2 thời kỳ:

1. Thời tự chủ (1802-1885)

- Thế Tổ Nguyễn Phúc Ánh, Niên hiệu Gia Long (1802-1819)

- Thánh Tổ Nguyễn Phúc Đảm, Niên hiệu Minh Mạng (1820-1840)

- Hiến Tổ Nguyễn Miên Tông, Niên hiệu Thiệu Trị (1841-1847)

- Dực Tông Nguyễn Hồng Nhậm, Niên hiệu Tự Đức (1848-1883)

- Dục Đức Nguyễn Ưng Chân, Niên hiệu Dục Đức (1883)

- Hiệp Hòa Nguyễn Hồng Dạt, Niên hiệu Hiệp Hòa (1883)

- Giảng Tông Nguyễn Ưng Đăng, Niên hiệu Kiến Phúc (1883-1884)

- Hàm Nghi Nguyễn Ưng Lịch, Niên hiệu Hàm Nghi (1884-1885)

2. Thời Pháp Đô Hộ (1875-1945)

- Cảnh Tông Nguyễn Ưng Xụy, Niên hiệu Đồng Khánh (1885-1888)

- Thành Thái Nguyễn Bửu Lân, Niên hiệu Thành Thái (1889-1907)

- Duy Tân Nguyễn Vĩnh San, Niên hiệu Duy Tân (1907-1916)

- Hoằng Tông Nguyễn Bửu Đảo, Niên hiệu Khải Định (1916-1925)

- Bảo Đại Nguyễn Vĩnh Thụy, Niên hiệu Bảo Đại (1925-1945)

Thời Gia Long 1 lượng vàng = 17 lượng bạc = 2 quan 8 tiền đổng = 28 quan tiền điếu.

Thời này đã cho đúc thoi vàng, thoi bạc (còn gọi là "đỉnh"), mặt trước có chữ “Gia Long Niên Tạo”, mặt sau ghi mệnh giá 1 quan, 2 quan, 5 quan, 1 lượng, 10 lượng, ...

Dưới đây là một bộ sưu tập tiền xu xưa mà chắc quý thầy cô và các bạn đã ít nhiều từng cầm trong tay và sử dụng, trong đó đồng tiền tám góc (5 đồng) có giá trị sưu tâp.

Dĩ nhiên rất khó có ai sưu tầm được một bộ sưu tập tiền xu Việt Nam đầy đủ, vì việc này đòi hỏi công sức, tiền của, thời gian và nhất là cái “duyên ngầm”.

Tôi chỉ là một dân “a-ma-tơ” (amateur), tình cờ có được một số tiền xu, rồi tìm kiếm dần dần để bổ túc thêm. Một điều thấy rõ là thời gian sau này, việc sưu tập tiền xu Việt Nam đang đi vào ... ngõ cụt! Người chơi đã ít dần và các đồng tiền xu không cánh mà như ... mất hút biền biệt!

Sau đây là một số đồng tiền xu tiêu biểu từ thời Pháp thuộc (1879) cho đến sau năm 1975 (1976):

1. Tiền Xu Cochinchina – Indochina (1879 - 1947)

2. Tiền Xu Việt Nam (1953 - 1976)

Phần 3: Bộ tiền xu Trung Quốc

Nhìn lại lịch sử tiền tệ trên thế giới, loại tiền được sử dụng sớm nhất của loài người là “tiền ốc” và sau đó là “tiền kẽm” và “tiền đồng” (tiền xu), khi con người đã biết tới việc đúc đồng thau.

Ở phương Tây, Hy Lạp và La Mã biết đúc tiền từ Thế Kỷ thứ 7 trước Tây lịch.

Ở phương Đông, Trung Quốc đã biết đúc tiền từ Thế Kỷ thứ 15 trước Tây lịch, đến thời Xuân Thu Chiến Quốc (Thế Kỷ thứ 8 đến Thế Kỷ thứ 3 trước Tây lịch) thì tiền xu Trung Quốc được chia thành nhiều loại tiền tùy theo hình dáng:

- Bố tiền: dáng cái sẻng, có khoen nhỏ trên cán (để dễ xỏ xâu)

- Đao tiền: dạng như cái đao (có loại to ở nước Tề, nhỏ ở nước Yên)

- Tiền mặt quỷ: của nước Sở, bằng đồng

- Hoàn tiền: loại tiền tròn có lỗ tròn

- Tiền yên ngựa: dáng y chang như yên ngựa.

Đến đời Tần Thủy Hoàng mới có loại tiền tròn, lỗ vuông (tượng trưng cho Trời Đất) và biết dùng đơn vị đo lường là “lạng” và “thù” (1 lạng bằng 24 thù).

Năm 206 trước Tây lịch, nhà Tây Hán (sau khi hạ bệ nhà Tần) lên ngôi, vua Lữ Hậu cho đúc tiền “Ngũ thù” và “Bát phân”.

Đến đời Vũ Đế đúc tiền “Bán lạng” (nửa lạng = 12 thù), “Tam thù”, “Tam phân”, “Ngũ thù”, ...

Đời Vương Mãng (năm thứ 9 sau Tây lịch) với hơn 10 năm cầm quyền đã cho đúc 28 loại tiền (vàng, bạc).

Đời Đông Hán (sau Tây lịch) đã đúc “Hóa tuyền”, “Ngũ thù”.

Đời nhà Đường, vua Đường Cao Tổ bỏ tiền “Ngũ thù” cho đúc tiền “Khai Nguyên Thông Bảo” 開元通寶 (thông 通 = lưu thông, bảo 寶 = bửu = tiền).

Và trong thời kỳ này nước ta bị Tàu (bắt đầu từ nhà Đường) đô hộ.

Các loại tiền xu qua tem thư Trung Quốc

Sau đây là một bộ tiền xu xưa “Made in China” ... thứ thiệt, có từ hơn ... một ngàn năm trước, sau Tây lịch, bắt đầu từ nhà Đường với “Khai Nguyên Thông Bảo” trở về sau.

Bộ tiền này là do ông anh rể của tôi trao tặng lại vì thấy tôi có “hoa tay” … trong việc gìn giữ và bảo quản văn hóa Việt Nam và thế giới.

Viết tới đây làm tôi nhớ lại, tôi còn nợ nhạc phụ của tôi một món nợ tinh thần mà đến nay tôi vẫn chưa thực hiện được: Biết tôi mê đồ xưa, dù đang trong cơn bạo bệnh nhưng ông đã bỏ ra nhiều thời gian tìm tòi lục lọi cho tôi các đồng tiền xu thời nhà Nguyễn. Sách “The Historical Cash Coins of Vietnam” đã mua và bọc tiền xu đã mang về từ khuya nhưng đến giờ tôi vẫn chưa làm nổi được điều này (do kiến thức còn ... “gà mờ”, lại không am tường lãnh vực Hán-Nôm cùng thời gian cần có chưa cho phép).

Bộ tiền xu này bắt đầu từ “Khai Nguyên Thông Bảo” 開元通寶 năm 621, đời vua Vũ Đức năm thứ 4, cho đến “Quang Tự Thông Bảo” 光緒通寶(1875-1908), đời vua Thanh Đức Tông.

Thay lời kết

Tuy chúng ta đang sống trong thời đại khoa học kỹ thuật tiên tiến với những tiến bộ kỹ thuật số ... càng ngày càng phát triển đến chóng mặt, nhưng tôi lại là nguời cổ hủ, có khuynh hướng chuộng và ưa thích luợm lặt những sách vở, đồ đạc ... “thâm niên cố đế” có từ vài thế kỷ trước, lại thêm cái tham vọng là nguời cầm đèn, tiên phong trong sứ mạng gìn giữ các nền văn hóa xưa của các nước trên thế giới, trong đó Việt Nam vẫn là ưu tiên hàng đầu ... đang bị mai một dần trong giới trẻ.

Mong rằng bài “Sưu Tầm - Lượm Lặt” này đã đưa chúng ta ngược dòng thời gian, trở về sống lại dĩ vãng, ngược dòng lịch sử sống lại những khoảnh khắc trong những thời đại lịch sử xa xăm. Mong rằng khi thưởng thức bài “Sưu Tầm - Lượm Lặt” này, chúng ta được huởng những giờ phút thư giãn bổ ích đầu xuân, cùng với những nụ cười “tủm tỉm” của người đọc chia sẻ với nguời cầm ... bàn phím.

Hãy cùng nhau, dù đang sống rãi rác trên khắp ... các lục địa, ra đón nàng xuân đang về với ánh nắng ấm áp chan hòa bên song cửa, mai vàng nở rộ kề bên mâm ngũ quả đặt trang trọng trên bàn thờ gia tiên.

Xin được cảm tạ “Quan Tiền bối” đã dày công “bắt sâu” không mệt, không ngừng nghỉ, thêm thắt, góp ý, hợp cùng Ban Biên Tập hiệu đính, chỉnh sửa, xét duyệt và cho lên khuôn kịp ngày báo Xuân ra mắt hôm nay.

Người “lượm lặt” chỉ mong sao, bỗng có ngày mà chộp được cây ... “đèn thần Aladdin” thì chỉ xin đuợc một ước nguyện: “Trẻ mãi không già”, để luôn phục vụ tốt cho gia đình, đất nuớc ... đã cưu mang và bản thân có thêm sức khỏe cùng nghị lực để tiếp tục cuộc rong chơi dài hạn ..., góp phần vào việc gìn giữ văn hóa Việt Nam và các nước trên thế giới.

Xin hẹn gặp lại quý thầy cô cùng các bạn hữu giờ này, Xuân năm sau: “đến hẹn lại lên” (nếu còn hữu duyên).

Mọi đóng góp ý kiến, phê bình lẫn phê phán, xin được gởi qua Ban Biên Tập Đặc San Khoa Học Xuân hay gọi ... trực tiếp qua “đuờng dây nóng” đến Bà “Bộ Trưởng Văn Hóa Thông Tin” của Nhóm Cựu Sinh Viên Khoa Học Sài Gòn.

Người sưu tầm, lượm lặt,

Huy-kha-Ti.