CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATNDA ÖĞRETİCİ METİNLER
Özellikler:
Öğretici metinler bakımından bu dönemde büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.
Deneme, Makale, Gezi Yazısı, Hatıra, Fıkra, Eleştiri…
Bilgi verme, düşündürme, açıklama amaçlanmıştır.
Kurtuluş Savaşı’ndan yeni çıkmış olan ülkenin Atatürk ilke ve İnkılâpları doğrultusunda büyük bir kalkınmaya girişmesi sonucunda millete ve milletin kültürüne yönelinmiş ve Anadolu ve Anadolu insanı konu edinmiştir.
Öğretici metinlerde günlük konuşma dilindeki Türkçe sözcükler, halk söyleyişlerindeki tamlamalar kullanılır. Arapça ve Farsça sözcüklere fazla yer verilmez.
Bilgi verme, düşündürme, açıklama amaçlanmış; metnin yapısı dil ve anlatımı, kullanılan motifler bu amaçlara göre belirlenmiştir.
Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatı öğretici metinlerinde yazı dilinin konuşma diline yaklaştırılması, açık ve sade bir dilin kullanılması daha fazla okura ulaşılmasını sağlamıştır.
NURULLAH ATAÇ (1898-1957)
Batılı tarzda deneme ve eleştirinin ilk örneklerini vermiştir.
Dilin özleşmesi, edebiyatın yenileşmesi gerektiğini savunmuştur. Yazılarında hiç yabancı sözcük kullanmaz.
Belli bir dönemden sonra hiçbir yazısında “ve” bağlacını kullanmamıştır. Arapça olduğu için.
Devrik cümlenin ustasıdır.
Günlük türüne “günce” ismini vermiştir.
Deneme:
Günlerin Getirdiği
Karalama Defteri
Sözden Söze
Ararken
Diyelim
Söz Arasında
Okuruma Mektuplar
Prospero ile Caliban
Günce:
Yaşantı (2000)
Çeviri:
Adsız Köşk (Alain Fournier, 1940).
Kızıl ile Kara (Stendhal, 1941),
Kumarbaz (Fiodor Mihayloviç Dostoyevski, 1945),
Taras Bulba (N. Gogol 1946),
İki Yeni Gelinin Hatıraları (H. De Balzac, 1953),
Çömlek (Plautus, 1958),
Madame Bovary (Gustave Flaubert, 1967)
Masallar (Aisopos, 1949),
Masallar (Andersen, 1952).
SABAHATTİN EYÜBOĞLU (1908-1973)
“Deneme-çeviri-araştırma”
Montaigne’nin Denemeler’ini Türkçeye çevirmiştir.
Ayrıca La Fontaine’in Fabllarını, Hayyam’ın Rübailerini ve Eflatun’un Devlet adlı eserini çevirmiştir.
Sanat tarihiyle ilgili çalışmaları vardır. Eski Yunan ve Anadolu uygarlıklarıyla da ilgili çalışmalar yapmıştır.
Sabahattin Eyüboğlu’nun Eserleri
Sabahattin Eyüboğlu çok geniş bir konular alanı üzerinde yazılar yazmış, günümüzde de referans kabul edilen çeviriler gerçekleştirmiş, bu arada kısa metrajlı filmler de yapmıştır. Yazıları dört döneme ayrılır:
Deneme- inceleme:
Avrupa Resminde Gerçeklik Duygusu
Fatih Albümüne Bakış
Mavi ve Kara
Yunus Emre’ye Selam
Yunus Emre
Sanat Üzerine Denemeler
Pir Sultan Abdal
Köy Enstitüleri Üzerine
Çeviri:
Eflatun’dan, Devlet
Film:
Anadolu Ormanları (1956),
Siyah Kalem (1957),
Karanlıkta Renkler (1957),
Nemrut Dağı Tanrıları (1957),
Hitit Güneşi (1957),
Göreme (1959),
Surnâme (1959) Vb.
Ödülleri
Sabahattin Eyüboğlu Eflatun’un Devlet çevirisi ile Türk Dili Kurumu çeviri ödülünü (1959),
“Mavi ve Kara” adlı deneme kitabı ile de Nurullah Ataç Armağanı’nı kazanmıştır (1960).
SUUT KEMAL YETKİN (1903-1980)
Sanat tarihi üzerine yazdığı araştırma türündeki eserleri ve denemeleriyle tanınır.
Estetik
Eserleri:
Deneme: Günlerin Götürdüğü, Düşün Payı, Yokuşa Doğru, Edebiyat Üzerine, Edebiyat Konuşmaları, Şiir Üzerine.
İnceleme-Araştırma: Sanat Felsefesi, Ahmet Haşim ve Sembolizm, Estetik…
İSMAİL HABİP SEVÜK (1892-1954)
Edebiyat araştırmaları ve gezi yazılarıyla tanınır.
Sevük’ün asıl tanınması Tanzimat sonrası Türk edebiyatını konu ve bir süre liselerde okutulan Türk Teceddüt Edebiyatı Tarihi adlı kitapla olmuştur.
Eserleri:
Gezi-anı: O Zamanlar, Tuna’dan Batı’ya, Yurttan Yazılar
İnceleme: Türk Teceddüt Edebiyatı Tarihi, Avrupa Edebiyatı ve Biz, Edebiyat Bilgileri, Edebi Yeniliğimiz, Neler Dediler.
CEMİL MERİÇ (1916-1987)
Anahtar kelimelerimiz “dilci, denemeci, günlük (jurnal), doğu batı karşılatırması”
Dil meseleleri üzerinde durmuştur.
Eserlerinde toprağından kopan insanın bocalayışının yanı sıra Türk aydınının düştüğü amansız açmazı gözler önüne serer.
Doğu-Batı medeniyetlerini karşılaştırır. (Doğu)
Günlük (jurnal) türünde eserleri vardır.
Eserleri
Deneme-İnceleme
Mağaradakiler
Bu Ülke
Kırk Ambar
Kültürden İrfana
Hint Edebiyatı
Işık Doğudan Gelir
Bir Facianın Hikâyesi
Bir Dünyanın Eşiğinde
Umran’dan Uygarlığa
Günlük: Jurnal I II
ABDÜLHAK ŞİNASİ HİSAR
Anahtar kelimeler:“Geçmişe özlem- İstanbul- Roman- Anı”
Eserlerinde tanıdığı kişilerden yola çıkarak gözlem ve anılarına dayanan kurgular oluşturur. Çocukluk ve gençlik yıllarından, İstanbul’un en güzel yerlerinde geçen gözlemlediği, belleğine yerleşen anılarından yararlanır.
Roman: Fehim Bey ve Biz, Çamlıca’daki Eniştemiz, Ali Nizami Bey’in Alafrangalığı ve Şeyhliği.
Anı: Boğaziçi Mehtapları, Boğaziçi Yalıları, Geçmiş Zaman Köşkleri, İstanbul ve Pierre Loti
FALİH RIFKI ATAY (1884-1971)
Anahtar Kelimeler: Fıkra- Makale- Gezi yazısı- Anı- Sohbet- Atatürk
Türkçenin düzyazı dili olmasında büyük etkisi olan bir yazardır.
Yazılarında Atatürk devrimlerinin önemini vurgulamış, toplumsal ve güncel konularla ilgili düşüncelerini aktarmıştır.
Gazeteci-yazar-milletvekili
Fıkra, anı, makale ve gezi yazısı
Kurtuluş Savaşı yıllarını, Batılılaşmayı, cumhuriyeti
Atatürk’le ilgili anı-gezi
Eserleri:
Anı: Ateş ve Güneş, Zeytin Dağı, Çankaya, Atatürk’ün Hatıraları, Babanız Atatürk, Atatürk Ne İdi, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri, Batış Yılları
Gezi Yazısı: Deniz Aşırı, Taymis Kıyıları, Tuna Kıyıları, Hind, Bizim Akdeniz, Yolcu Defteri, Yeni Rusya, Gezerek Gördüklerim, Faşist Roma, Kemalist Tiran ve Kaybolmuş Makedonya, Moskova-Roma
RUŞEN EFREF ÜNAYDIN
Anahtar kelimelerimiz: “Röportaj, Diyorlar ki, Atatürk”
Milli Mücadele’ye katılmış, Atatürk’ün çalışma arkadaşı olmuş ve Atatürk’ü basına tanıtan kişi olarak ünlenmiştir.
Diyorlar ki adlı yapıtıyla röportaj türünün öncüsü sayılır.
SALAH BİRSEL (1919-1999)
Anahtar kelimelerimiz: “Şiir, Deneme, Günlük, Mizah”
Birinci ve İkinci Yeni akımlarını kendince yorumlayarak özgün bir şiir anlayışı geliştirmiştir.
Şiirlerinde ve düzyazılarında temayı mizahtan yararlanarak ustaca vermiştir.
Eserleri:
Şiir: Dünya İşleri, Hacivat’ın Karısı, Kikirikname, Rumba da Rumba
Deneme: Boğaziçi Şıngır Mıngır, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Kendimle Konuşmalar
Günlük: Bay Sessizlik, Hacivat’ın Günlüğü
ŞEVKET RADO
Anahtar kelimeler: “Gazete, Radyo, Sohbet, Fıkra”
Eserleri:
Deneme-Sohbet: Eşref Saati, Ümit Dünyası, Hayat Böyledir, Aile Sohbetleri, Saadet Yolu, İnsan Severse Yaşar
Gezi Yazısı: Amerikan Masalı, 50. Yılında Sovyet Rusya, Milliyetçi Ne Alemde?
MEHMET KAPLAN (1915-1986)
Edebi Kişiliği
“Türk edebiyatı araştırmacısı” ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın yanında yetişmiş Yeni Türk Edebiyatı profesörüdür.
Türk edebiyatına getirdiği en büyük yenilik metin tahlilleri metodudur. Sahip olduğu geniş kültürün etkisiyle edebi metinleri tarihi ve sosyal çevreleri içinde değerlendirir. Edebi eserlerde insan faktörüne dikkat çekip insanı, zaman ve mekân kavramlarıyla birlikte ele alır.
Eserlerinde devlet-kültür-millet kavramları üzerinde ısrarla duran Mehmet Kaplan, milleti millet yapan esas unsurun kültür olduğu hususuna dikkat çeker.
Tanzimat sonrası edebiyatımızla Halk Edebiyatı’nın farklı konu ve kişileri hakkında araştırma, inceleme, tahlil ve eleştirileri ile tanınır. Şiir, öykü ve tipler üzerindeki tahlil çalışmaları birçok araştırmacıya örnek teşkil eder.
Fikir yazıları, metin tahlilleri ve edebiyat tarihi çalışmalarıyla öne çıksa da çalışmalarının çoğunu “deneme” tarzında oluşturur.
Alain’in “yazarak düşünmek” metodonu benimseyen Kaplan, birçok denemesini bu amaçla kaleme alır. Bu yazılarda fikir ve duyguyu birleştirir.
Mehmet Kaplan, edebiyat sahasındaki çalışmalarından ötürü Türkiye Milli Kültür Vakfı tarafından 1981’de “Milli Kültüre Hizmet Şeref Armağanı” ile ödüllendirilir.
Eserleri
İnceleme
Nesillerin Ruhu
Edebiyatımızın İçinden
Büyük Türkiye Rüyası
Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar
Kültür ve Dil
Tevfik Fikret ve Şiirleri
Türk Milletinin Kültürel Değerleri
Namık Kemal
Şiir Tahlilleri
Hikâye Tahlilleri
Tanpınar’ın Şiir Dünyası
OKTAY AKBAL (1923-2015)
1923 yılında İstanbul’da doğdu. Edebiyat ve gazetecilik dünyasına Servet-i Fünun dergisinde sekreterlik yaparak adım attı. Vatan gazetesinde sanat yazıları ve kitap eleştirileri yazdı, fıkra yazarlığı yaptı. 1969-1991 arası Cumhuriyet gazetesinde fıkra yazarlığı yaptı. Gazetecilikle birlikte başladığı öykü yazarlığının ürünleri edebiyat dergilerinde yayınlandı. Daha çok öykücülüğüyle tanındı. Roman, deneme, söyleşi, anı kitapları, günceleri de vardır. Suçumuz İnsan Olmak ile Türk Dil Kurumu 1958 Roman Ödülü’nü, Berber Aynası ile 1959 Sait Faik Hikâye Armağanı’nı, bütün yapıtları ile 1999 yılı Orhan Kemal Roman Ödülü’nü kazandı.
28 Ağustos 2015 tarihinde Muğla’da vefat etti.
ESERLERİ:
Hikaye:
Önce Ekmekler Bozuldu (1946), Aşksız İnsanlar (1949), Bizans Definesi (1953), Bulutun Rengi (1954), Berber Aynası (1958), Yalnızlık Bana Yasak (1967), Tarzan Öldü (1967), İstinye Suları (1973), İkyaz Devrimi (1977), İki Çocuk (1979), Karşı Kıyılar (1979), Hey Vapurlar Trenler (1981), Lunapark (1983), Ey Gece Kapını Üstüme Kapat (1988)
Roman:
Garipler Sokağı (1950), suçumuz İnsan Olmak (1957), İnsan Bir Ormandır (1975), Düş Ekmeği (1983), Yeşil Ev (1990)
Anı:
Şair Dostlarım (1964), Anı Değil Yaşam (1985)
Günlük:
Günlerden 1 (1968), Anılarda Görmek (1972), Yeryüzü Korkusu (1974), Yüzyıldır Umutsuzluk (1991)
Deneme :
Konumuz Edebiyat (1967), Dost Kitapları (1977), Yaşasın Edebiyat (1977), Temmuz Serçesi (1978), Önce Şiir Vardı (1982), Geçmişin İçinden (1985), Birde Simit Ağacı Olsaydı (1990),
Köşe Yazıları:
Yazmak Yaşamak (1972), Ölümsüz Oyun (1974), Atatürk Yaşadı mı? (1975), Zaman Sensin (1977) vb.
Gezi:
Hiroşima’lar Olmasın (1976)
İncelemeler:
Çağdaş Dünya Edebiyatçıları Sözlüğü (1967).
Akbal’ın ayrıca birçok roman, inceleme ve araştırma çevirisi bulunmaktadır.
FETHİ NACİ
Yazar ilk yapıtıyla toplumcu sanatın ilkeleriyle yazdı ve bilimsel bir tutumu benimseyen bir eleştirmen olarak tanındı. Edebiyat merakı içinde yürütülmüş bir iktisat öğreniminin sağladığı iki yanlı gözlemin avantajları ilk yapıtlarında belirgin olarak görülmektedir. Güvenilir yargıları, dikkatli yaklaşımı ve tutarlı dünya görüşüyle öne çıkan bir eleştirmen olarak değerlendirildi.
İnsan Tükenmez (1956)
Gerçek Saygısı (1959)
Azgelişmiş Ülkeler ve Sosyalizm (1965)
Emperyalizm Nedir? (1965)
Azgelişmiş Ülkelerde Askeri Darbeler ve Demokrasi (1966)
Kompradorsuz Türkiye (1967)
100 Soruda Atatürk’ün Temel Görüşleri (1968)
On Türk Romanı (1971)
Edebiyat Yazıları (1976)
100 Soruda Türkiye’de Roman ve Toplumsal Değişme (1981)
Eleştiri Günlüğü (1986)
Bir Hikâyeci: Sait Faik-Bir Romancı: Yaşar Kemal (1990)
Gücünü Yitiren Edebiyat (1990)
Roman ve Yaşam (1992)
Eleştiride 40 Yıl (1994)
40 Yılda 40 Roman (1994)
Reşat Nuri’nin Romancılığı (1995)
50 Türk Romanı (1997)
Şiir Yazıları (1997)
60 Türk Romanı (1998)
Kıskanmak (1998)
Sait Faik’in Hikâyeciliği (1998)
Yaşar Kemal’in Romancılığı (1998)
Yüzyılın 100 Türk Romanı (1999)
Dönüp Baktığımda (1999)
Araştırma-İnceleme:
Yahya Kemal Yaşarken (1959)
Yahya Kemal’in Hatıraları (1960)
Türkçe’nin Sırları (1940)
Şiir ve Edebiyat Sohbetleri (3 cilt, 1951-1954)
Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (2 cilt, 1948-1975-1979)
Dasitan’i Tevarih’i Müluk’i Ali Osman ve Cemşid ve Hurşid Mesnevisi(Ahmedi) (1933)
Namık Kemal ve Türk Osmanlı Milliyetçiliği
Büyük Nazireler Mevlid ve Mevlid’de Milli Çizgiler
Edebi Bilgiler (1940)
Metinlerle Edebi Bilgiler (3 cilt, 1955-1960)
Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı (Lise I-II-III, 1960)
Başlangıçtan Tanzimata Kadar Türk Edebiyatı Tarihi
Fatih’in Zafer Sırları
Bir Dağdan Bir Dağa (1984)
Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri (1984)
Kültür Köprüsü (1985)
İstanbul’a Dair (1986).
Tiyatro:
Kızılçağlayan (manzum piyes,1933)
Bir Yuvanın Şarkısı (manzum piyes, 1933)
Roman
Bir Güzelliğin Romanı (Hürriyet gazetesinde tefrika)