FİİL (EYLEM)
Fiiller cümlede iş, oluş ve hareketi, kip (haber kipleri ve dilek kipleri) ve kişi bildirerek yapan sözcüklerdir.
*Çekimli Fiil (Eylem): Bir fiilin bir kip ve kişiyle kullanılmasına çekimli fiil denir.
*Kip: Eyleme zaman, istek, koşul, emir ve gereklilik gibi anlamlar veren eklerdir. Kipler ikiye ayrılır: haber kipleri ve dilek kipleri.
Haber Kipleri: Geçmiş Zaman, Şimdiki Zaman, Gelecek Zaman ve Geniş Zaman
Dilek Kipleri: Dilek-şart Kipi, Gereklilik Kipi, Emir Kipi, İstek Kipi
Konuşuyorum: konuş – uyor(haber kipi) – um(kişi eki) bu kelime bir fiildir ve çekimli bir eylemdir. Aynı zamanda da tek başına bir cümledir.
Bekleyecekler: bekle – y – cek(gelecek zaman haber kipi) – ler(III. çoğul kişi eki) bu kelime bir fiildir ve çekimli bir eylemdir. Aynı zamanda da tek başına bir cümledir.
Yememelisin: ye – me – meli(gereklilik kipi) – sin(II. tekil kişi eki) bu kelime bir fiildir ve çekimli bir eylemdir. Aynı zamanda da tek başına bir cümledir.
Ye: ye(emir kipi) ve düşmüş bir II. tekil kişi eki vardır.) bu kelime bir fiildir ve çekimli bir eylemdir. Aynı zamanda da tek başına bir cümledir.
Ondan aldıklarınızı geri vermelisiniz.(fiil)
Olaya tanık olan kimse yoktu çevrede.(isim)
Kendine yapacağın en büyük iyilik önce kendini sevmektir. (bu kelime fiil değildir. Fiilimsi (isim-fiil) ek fiille yüklem olmuştur.
Uyarı: Fiilimsi ve isimler yüklem olabilir fiillerle karıştırılmamalıdır.
*Mastar Eki: “-mak, -mek” ekidir. Kelimenin fiil olduğunu kip ve kişi eki alabileceğini gösterir. “yürü-mek, koş-mak, yaz-mak”
FİİLDE KİP
HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
DİLEK KİPLERİ
GEÇMİŞ ZAMAN
DİLEK-ŞART KİPİ
ŞİMDİKİ ZAMAN
GEREKLİLİK KİPİ
GELECEK ZAMAN
İSTEK KİPİ
GENİŞ ZAMAN
EMİR KİPİ
HABER KİPLERİ
Geçmiş zaman
İş, söyleyişten önce yapılmış ve bitmiştir.
a) Görülen (Bilinen) geçmiş zaman(-di)
Çocuklar okuldan geldi.
b) Duyulan (Öğrenilen) geçmiş zaman (-miş)
Çocuğun saçları uzamış.
Uykusuzluktan gözlerim kanlanmış.
Şimdiki zaman
İşle anlatışın aynı anda olduğunu bildiren eylemlerdir.
Sabahtan beri yağmur yağıyor.
Konuklar bahçede eğleniyorlar.
Gelecek zaman
İş, söyleyişten sonra gerçekleşir.
Toplantı için erkenden orada olacağım.
Sınav sonuçları bugün açıklanacak.
Önümüzdeki yıl elemelere ben de katılacağım.
Geniş zaman
Eylemin her zaman yapılabileceğini bildirir.
Bir anlamda geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı kapsar durumdadır.
Bu şarkıyı severim.
Okula hep aynı güzergâhı izleyerek giderim.
Otobüse bu duraktan hiç binmem.
DİLEK KİPLERİ:
Dilek-şart kipi (-se,sa):
Bu ekin kullanıldığı eylemlerde kimi zaman dilek, kimi zaman koşul anlamı bulunur.
Buna doğru karar verebilmek için cümle dikkatle değerlendirilmelidir.
Kar yağsa da biraz karda kaysak kızaklarımızla.
Eve erken dönsen bizimle zaman geçirebileceksin.
Gereklilik kipi (-meli, malı):
Bir işin, oluşun yerine gelmesi gerektiğini ifade eder.
Güne başlarken ona da selam vermelisin.
Bu diyeti yaparken ekmek yememelisin.
İstek kipi (-e, a):
İşin yapılması, gerçekleşmesiyle ilgili istek dile getirilir.
Ben de sizinle geleyim.
Sen de bir gün bunlarla karşılaşasın.
Anlattıkların hayrola inşallah.
Emir kipi:
Emir kipinin belli bir eki yoktur ayrıca 1. Tekil ve 1.çoğul kişilerde çekimlenmez.
Raporu hazırla ve masama bırak.
O da tayin için gerekli dilekçeyi yazsın.
Diziden sonra kanalı değiştirin.
FİİLDE KİŞİ
Eylemde kişi, eylemin bildirdiği işi yapan, eylemin bildirdiği durumdaki varlık ya da kavramdır. Eylemi gerçekleştiren ya da olanı belirleyen ekler, kişi ekleridir.
Tekil Bahçedeki ağaçları budadım.
Tekil Bunları bana dün söyledin.
Tekil Oya henüz okula gelmedi.
Çoğul Yaz tatilini birlikte geçirdik.
Çoğul Bu davranışlarınızla bindiğiniz dalı kestiniz.
Çoğul Önerilerimi kabul etmediler.
ANLAMLARINA GÖRE FİİLLER
OLUŞ EYLEMİ (FİİLİ)
Eylem bir süreç içinde, kendiliğinden, aşamalı olarak gerçekleşir.
“Saçlarım kısa sürede uzadı.”
*** Eylemlerin gerçekleşmesini sağlamak ya da gerçekleşmesine engel olmak çoğu zaman kişinin elinde değildir.
*** Eylem, genellikle doğanın ve hayatın olağan akışı içinde gerçekleşir.
*** Görüntüde, durumda değişiklik olur.
*** Bu eylemler nesne almaz.
Çocuk ne zaman utansa çocuğun yüzü kızarıyor.
İki ders arasında bir şey yemeyince hemen acıkıyorum.
Sararmak, daralmak, büyümek; uzamak, acımak
İŞ-KILIŞ EYLEMİ(FİİLİ)
Eylemin bildirdiği işten etkilenen bir öge, bir nesne vardır.
“Saçlarımı taradım, gömleğimi ütüledim.”
*** Eylem gerçekleştikten sonra, olmayan bir şey ortaya çıkar, bir şeyin yeri veya özelliği değişir.
*** Kılış eylemleri nesne alabilir.
Gözlerindeki yaşı elindeki kâğıt mendille sildi.
Kardeşine yeni bir bisiklet aldı.
Kitapları tek tek dizdi rafa.
Silmek, kesmek, atmak, toplamak, kırmak, yıkmak
DURUM EYLEMİ(FİİLİ)
Bir durumdan başka bir duruma geçme anlamı vardır. Durum eylemleri bir nesne ile kullanılamayan eylemlerdir.
Yayaların yola indiğini görünce araba durdu.
Nedense, yıllar sonra onu karşımda bulunca ağlayıverdim.
Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak, ağlamak…
OLUŞ FİİLİ
İŞ KILIŞ FİİLİ
DURUM FİİLİ
Bayatlamak
İzlemek
Uyumak
*Onu bayatlamak olmaz
*Kendiliğinden gerçekleşmiş
*Nesne alıyor
*Onu izlemek oluyor
*Durum değiştiriyorum.
*Onu uymak olmaz
FİİL KİPİNDE ANLAM KAYMASI
Kip ekleri bazen kendi anlamı dışında kullanılır, böylece eylem kipinde anlam kayası olur. Bunu anlamanın tek yolu cümle içinde geçen sözcüklere dikkat edilmesi olacaktır.
Her yıl tatilimizi bu kasabada geçiriyoruz.(geçiririm)
Yarın bu saatlerde Hollanda’ya uçuyorum.(uçacağım)
1940’ta bizi odasına çağırır ve der ki… (çağırdı, dedi ki)
Hoca bir gün evin kapısını çalar(çaldı), karısına seslenerek “Neredesin?” diye sorar.(sordu)
Planlı çalışırsan sen de en zor konuyu anlarsın.(anlayacaksın)
Zamanında önce gidip o bileti alacaksın!(almalısın)
Bulamadığım o kâğıt parçası evde çekmecenin gözünde olacak.(olabilir)
Her sabah aynı otobüse biniyor.(biner)
Amcasının kızıyla evleniyor.(evlenecek)
Okuldan mezun olup otuz yıl çalıştıktan sonra nihayet 2017’de emekli oluyorum.(oldum)
Babam bir dağ köyünde doğuyor(doğdu), çocukluk yıllarında büyük sıkıntılar çekiyor.(çekti)
Lütfen, zamanında konferans salonunda olalım.(olun)
Gelirken bana bir çay alır mısın?(al)
YAPILARINA GÖRE FİİLLER (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller)
Yapı bakımından fiiller; basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç grupta incelenir:
Yapım eki almamış fiillerdir. Çekim ekleri, fiillerin anlamını değiştirmediği için fiilin basitliğini de değiştirmez. Yapım eki almadıklarında kelimeler çekim eki alsa da daima kök durumundadır.
» Bizim çocuk sabahları erken kalkar.
Bu cümlede “kalk-“fiili “-(a)r” geniş zaman kip ekini almıştır. Kip ekleri çekim ekidir. “Kalk-” fiili çekim eki dışında yapım eki almadığından basit fiildir.
» Sağlığınız için her gün yürüyüş yapmalısınız.
Bu cümledeki “yap” fiili gereklilik kip eki (-malı) ve kişi eki (-sınız) almıştır. Yapım eki almadığı, sadece çekim eki aldığı için “yapmalısınız” fiili yapısına göre basit fiildir.
» Yarın buraya gelecekler.
Bu cümlede “gel-” fiili gelecek zaman kip eki (-ecek) ve kişi eki (ler) almıştır. Dolayısıyla basit yapılı bir fiildir.
Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir. Türemiş fiiller, kök durumundan çıkmış artık fiil gövdesidir.
Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur:
1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller
2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller
İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
beyaz
laş
mış
isim kökü
isimden fiil yapan ek
öğrenilen geçmiş zaman kip eki
yapım eki
çekim eki
Yukarıdaki örnekte “beyazlaşmış” sözcüğünün kökü “beyaz”dir. Bu isim “-laş” yapım ekini alarak “beyazlaş(mak)” fiilini oluşturmuştur. “-laş” eki bir isimi fiil haline getirmiştir. “beyazlaşmak” sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.
» göz-le-, kan-a-, , su-la, sivri-l, iz-le-, az-al-, oyun-a– (oynamak), ev-len-, baş-la-, kısa-l, ince-l, su-sa, ben-imse, yaş-a-, beyaz-laş-, söz-leş-, iz-len-, sar-ar– (kökü sarı), ışıl-da–
Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler isimlere gelerek onları fiil yapmıştır. İsimlere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri sözcüğün anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü isimden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.
Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
sar
–
ıl
–
ır
fiil kökü
fiilden fiil yapan ek
geniş zaman kip eki
yapım eki
çekim eki
Yukarıdaki örnekte “sarılır” sözcüğünün kökü “sar(mak)” fiilidir. Bu fiil “-ıl” yapım ekini alarak “sarıl(mak)” fiilini oluşturmuştur. “-ıl” eki “sar-” fiilinin anlamını değiştirerek yeni bir fiil haline getirmiştir. “sarılır” sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.
» çıkar-, söndür-, kanat-, sarıl-, giriş-, görün-, yaz-dır-, oku-t-, at-ış-ak-ıt-, sık-ıl-, yaz-ıl-, seç-il-, uç-uş-, yaz-ış-, gör-üş-, yıka-n-, sev-in-, tara-n-, aç-tır-, yap-tır-, kaç-ır-, uç-ur-, kop-ar-, it-ele-, silk-ele-, kov-ala-, eş-ele–
Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler fiillere gelerek onları yeni fiillere dönüştürmüştür. Fiillere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri fiilin anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü fiilden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.
Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Birleşik fiiller üç grupta incelenir:
Kurallı Birleşik Fiiller
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller
İki fiilin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller de kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.
Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:
a)Yeterlilik Fiili
Bir fiile “e-bil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya “olasılık” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda ise “rica” anlamı katar.
Öğretmeniyle konuşabilmiş. Cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.
Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
Yazımı okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
Biraz daha alabilir misiniz? (Rica)
Verdiğim ödevleri bitirebildiniz mi? (Yetiştirme anlamında)
Böyle çalışırsa sınavda yüksek puan alabilir. (Başarabilir anlamında)
Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:
Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
Başarabilirim → Başaramam
Açabilirim → Açamam
Okuyabilir → Okuyamaz
Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
Yazabilirim → Yazamayabilirim
Gelebilirim → Gelemeyebilirim
b)Tezlik Fiili
Bir fiile “i-ver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbire olam ve kolaylık ” anlamı katar.
» Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.
cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.
» Ablam dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
» Öğretmenimizin sorduğu bu zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)
Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
“ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
Olumlu
1. Olumsuz
2. Olumsuz
Alıverdi
Alıvermedi
Almayıverdi
Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.
yazıver (hemen anlamında)
geliverdi (zaman kaybetmeden anlamında)
bakıver (acelece anlamında)
alıver (çabukluk anlamında)
c) Sürerlik (Süreklilik) Fiili
Ana fiile “e-dur(mak)”, “e-kal(mak)” ve “e-gel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.
» Siz resimli kitaplara bakadurun.
cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.
» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.
bakakaldı (sürekli baktı anlamında)
uyuyakalmış (uzun zamandır uyuyor anlamında)
süregelmiş (devamlılık anlamında)
bakadurun(bakmaya devam edin anlamında)
donakaldık (süreklilik anlamında)
*** Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
d) Yaklaşma Fiili
Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.
» Bu yaz bir ihtiyar bu havuzda boğulayazdı.
cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.
Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.
Öleyazdı: (Az kalsın ölüyordu)
Düşeyazdı: (Az kalsın düşüyordu.)
***Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.
» Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.
» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
» Mevla bize yardım eylesin.
» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.
*** Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.
» Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )
» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)
En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.
» Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
» Bunları söylemeye dilim varmıyor.